अग्नी शिखा सम्मान ग्रहण गर्दा

 

(गत फागुन २७ गते प्रेस चौतारी नेपालको राष्ट्रिय महाधिवेशन पोखरामा आयोजना गरिएको थियो । उक्त महाधिवेशनका समयमा हामी केही लेखक तथा पत्रकारलाई चौतारीले विभिन्न सम्मान तथा पुरस्कार प्रदान गर्ने निर्णय पहिले नै गरेको थियो । प्रमुख अतिथिका रुपमा उपस्थित हुनुभएका पूर्व प्रधानमन्त्री तथा नेकपा एमालेका अध्यक्ष केपी शार्मा ओलीले हामीलाइ सम्मान (सम्मान हो या पुरस्कार भन्ने चैं मैेले विर्सें) प्रदान गर्नुभएको थियो । 

उक्त कार्यक्रममा मैले पनि केही बोल्ने समय पाउँला कि भनेर कार्यक्रमको दुइदिन  पहिले नै चौतारीका अध्यक्ष गणेश जिलाई सोधेको थिएँ । वहाँले तपाईलाई सम्मानित हुनेहरुका तर्फबाट पाँच मिनट बोल्ने समय मिल्छ भन्नु भयो । मैले पनि उतै बोल्न भन्दा केही लेखेर लानु र पढ्नु ठिक होला भन्ने ठानेर सोही दिन विहान एउटा छोटो मन्तव्य जस्तो लेखेर लगेको थिएँ । मलाई मादी गाउँपालिकाको कार्यक्रममा पुग्नु पर्ने भएकोले हतारमा थिएँ । सम्मानित भइसके पछि मैले उद््घोषक राजेश राइलाई मैले बोल्ने समय छ कि भनेर सोधेको थिएँ । वहाँले नेताहरु नै धेरै हुनुहुन्छ, तपाईलाई समय मिलाउन सकिएला जस्तो छैन भन्नु भयो । यति भएपछि कमरेड ओलीले बोल्दै गर्दा म पछाडीबाटै निस्केर याङ्जाकोटतिर हिँडे । पछि मलाई बोल्न भनेर खबर त गयोे तर ढिलो भइसकेको थियो । सो दिन पढ्न लगेको यो आलेख पाठकहरुसम्म पुगेकै राम्रो भन्ने लागेर ब्लगमा राखिएको छ ।)

गत पुष महिनाको आखिरीतिर घरमा यसै अलमलमा परेर बसिरहेको कुनै दिउसो प्रेस चौतारी नेपालका अध्यक्ष गणेसजिले अग्नीशिखा सम्मानका लागि मेरो स्विकृति माग्न फोन गर्नुभयो । प्रस्ताव अप्रत्यासित थियो । मलाई त अग्निशिखाका नाममा कुनै सम्मान या पुरस्कार छ भन्ने पनि सम्झना थिएन । एकाध मिनेट जति गणेश जि संग कुरा भए तर मेरो मनमा त्यही विचमा अनेक कुरा खेल्न थाले । लिनु नलिनु भन्ने दोधार पनि उत्पन्न भयो । म अलिकति पार्टी गतिविधिमा सामेल हुन थलेपछि मात्र यस्तो पुरस्कारको लागि योग्य देखिएको होला भनेर आफै हासेँ पनि । गणेशले पुरष्कृत गर्ने प्रस्ताव राख्दा मेरो मनमा ’पार्टी राजनीतिमा हैन तेरो स्थान लेखन र पत्रकारिता मै हो’ भनेर थान्को लाउन खोज्या पो हो कि भन्ने षडयन्त्रको सिद्धान्त प्रवेश गरेको थियो एकछिन । 

अनि सम्झें अग्नीजिको नाम । अग्नीलाई पढ्न थालेदेखि वहाँप्रति मनमा एकप्रकारको श्रद्धा थियो । मृत्युभन्दा केही घण्टा अघिसम्म कमलपोखरीस्थित हामीेले काम गर्ने कारखानाको छतमा उस्तै शान्त, गम्भिर र तर्कशिल रुपमा हामीसंग कुरा गरिरहेका थिए । माझी र चोर औंलाको विचमा सुर्य चुरोट च्यापेर फुसफुस धुवाँ उडाउँदै उनले आफ्नो लेखनका विषयमा कुरा गरेका थिए । सज्जन र भलाद्मी तिनले पार्टीका लागि भनेर पेन्सन पाक्नु केही महिना अघि मात्र स्थायी जागिर छाडेका थिए । एकप्रकारले अघोषित पुर्णकालिन कार्यकर्ता थिए पार्टीका । एकजना क्रान्तीकारी थिए, सच्चा कम्युनिष्ट थिए । विश्वभरका क्रान्तीकारी युवा युवतीका जीवनी र आनदोलनका अनेक पाटाबारे खोजी खोजी लेख्थे र हामी पाठकहरुलाई परिचित गराउँथे । अचानक उनको मृत्युको खबर सुनेर स्तब्ध हुनेमा म पनि थिएँ । भोलीपल्ट आर्यघाटमा वहाँको छोराले मेरो बाबुको शवमाथि पार्टीको झण्डा नराख्नु भन्दै रोक्न बल गरेको सम्झें । त्यसले पार्टीमा योगदानहरुको मुल्य हुदैन भन्ने मान्यतालाई बल पुग्ने एकप्रकारको विद्रोह र असन्तुष्टिको विम्व देखाएको थियो । वहाँको नाममा राखिएको पुरस्कार, सम्झेर सम्मान गर्न खोज्ने नयाँ पुस्ताको प्रस्ताव । सम्मान अस्विकार गर्नु अग्नीजिका प्रति पनि अपमान जस्तो हुन्थ्यो । दिनेको पनि र आफ्नै पनि अपमान होला भन्ने लाग्यो । 

यस अर्थमा पनि अग्नि शिखा पुरस्कार (सम्मान !) का लागि योग्य सम्झेकोमा प्रेस चौतारिलाई म धन्यवाद दिन चाहन्छु ।

पुरस्कार सत्ता हुनेले या धन हुनेले दिन्छन् । एमाले एकप्रकारको सत्ता हो । पुरस्कारको अर्थ हुन्छ् पाउने मान्छे आफ्नो हो भन्ने स्थापित गर्नु या उसलाई पुरस्कार दिनेका पक्षमा नैतिक बन्धनमा राख्नु । म आफ्नो चेतनाले अर्थराजनीतिमा विद्यमान विभेदहरु महशुस गर्न थाले देखि सत्ताको विरुद्ध छु । आफैले मत दिएर, प्रचार गरेर जीताउन सघाएको सरकार भएपनि आलोचना गर्छु । सत्तासंग एकप्रकारको दुरी राख्न आवस्यक जस्तो ठान्छु । केही वर्ष पहिले मेरो पुस्तक ब्रिटिश साम्राज्यका नेपाली महोरका लागि दिइएको किराँत एकेडेमी पुरस्कार प्रदान गर्न आउनु भएका नेकपा माओवादीका अध्यक्ष कमरेड प्रचण्डलाई मैले भनेको थिएँ तपाई सरकारमा हुँदा मट्याङ्राले हानुहानु झैं लाग्छ, प्रतिपक्षमा हुँदा सहयोग गरुँ गरुँ लाग्छ । यता कमरेड केपी ओली पनि अहिले प्रतिपक्षमा हुनुहुन्छ । एमाले प्रतिपक्षमा छ । म त प्रतिपक्षकै भइहालें । यस्तोमा पुरस्कार लिनु त्यति नराम्रो हुदैन भन्ने लाग्यो । वहाँ प्रधानमन्त्री हुनुभएकै समयमा गणेशले प्रस्ताव गरेको भए सम्भवतः मलाई यो पुरस्कार स्विकार गर्न मुश्किल पर्ने थियो । यस अघि सरकारले दिएको जनसेवाश्री पदक अस्विकार गरेकै हो । ठिक बेठिक जे जस्तो भएपनि म यस्तै छु । हामी यस्तै त छौं ब्रो ! 

प्रेस चौतारीका साथीहरु, 

राजनीतिक नेताहरुलाई त एउटा निर्वाचन देखि अर्को निर्वाचनसम्म केही नारा र केही वाचा कसमले टिकाइरहन सक्छ । चाहिए माक्र्सको नाम लिन्छन, गान्धी या बुद्धको नाम लिन्छन्,  कहिले रहिम भनेर राजनीति बचाउँछन् कहिले राम भनेर शक्ति आर्जन गर्छन । कहिले सिंगापुर बनाउन भन्छन कहिले स्विजरल्याण्ड बनाउँला भनेर पनि तिनको जीवन चल्छ । कहिले पार्टी एकता गरेर राजनीति टिकाउँछन् कहिले विभाजन गरेर शक्ति आर्जन गर्छन । केही नभए देशी विदेशी प्रतिक्रियावादीले यसो गरे उसो गरे भन्दा पनि हुन्छ । तर पत्रकारका रुपमा तपाईको व्यक्तित्व निर्माण गर्न भने मेहनत चाहिन्छ । भ्रम छरेर हुँदैन । म चौतारीमा आवद्ध पत्रकारका पत्रिका के निस्कन्छन् भन्नेमा कम जानकारी राख्छु । गणेस जिको अनलाईन पोर्टल छ भन्ने थाहा छ तर नाम विर्सें । अरु अरु नेताका पनि होलान । मुश्किल के छ भने तपाई पहिले पत्रकार भएर नेता भएको हो या नेता पत्रकार हो भन्ने द्धिविधामा म जहिले पनि पर्छु । 

यो लेखिरहँदा बाहिर फेवातालको पानी र त्यस माथिको आकास दुवै घुर्मैैलो घुर्मैलो देखिएको छ । अगाडी चौरमा काग र मान्छे आफ्ना आफना धुनमा यता उता गरिरहेका छन् । चाँपका केही अग्ला रुख विना उत्साह उभिइरहेका छन् । पर आरुवखडामा नयाँ पालुवा पलाएर वसन्तको स्वागत गरिरहेको छ । माथी आकासमा केही मानिसहरु चिलले कावा खाएझैं प्याराग्लाइडिङको आनन्द लिइरहेका छन् । र म हाम्रो विगत सम्झिरहेको छु । हामीले विगारेको संस्कृति र हामीलाई विगार्दै लगेको संस्कृतिका कुरा मनमा खेलिरहेका छन् । 

अस्ती मात्र एकजना स्थानीय युवासंग अर्को एउटा साथिले कृष्णराज वर्माका बारेमा थाहा छ कि भनेर सोधेका थिए । थाहा पाउनु पर्ने हैसीयत बनाइसकेका जनसंगठनको केन्द्रीय नेतृत्वमा पुगेका ती युवाले नाम त सुनेको हो उनका बारेमा भन्न चाँही सक्दिन भन्ने जावाफ दिएका थिए । (कृष्णराज वर्मा नेपालका पुराना कम्युनिष्ट नेता हुनुहुन्थ्यो । वहाँको निधनसंगै एउटा समय र विचारले पनि विसौनी भेटेको छ । वहाँप्रति म हार्दिक श्रद्धान्जली दिन्छु ।)

उक्त सवाल जवाफले हाम्रो आन्दोलनमा हुर्कदै गरेको नेतृत्वका सिमाहरु बताउँछ । कुनै पनि घटनाको ऐतिहासिकता हुन्छ । आजको एमाले बनेको अहिलेको पुस्ताको सक्रियताले मात्र होइन । यसको पनि ऐतिहासिकता छ । कुनै दिन यो इतिहासको कडि टुट्यो भने एमाले पनि रहँदैन । त्यसैले पनि चौतारीका साथिहरुलाई आत्मचिन्तन र अध्ययन तिर लाग्न म आग्रह गर्छु ।

एउटा कुरा, चौतारीमा सक्रिय पत्रकारहरुको पत्रकारिता कमजोर रहेको पक्का हो । पत्रकारितामा फेक या काल्पनीक समाचार र सुचनाको खेती गरेर शक्ति आर्जन हुन्न । अस्थायी रुपमा तपाईले सहयोग गरेको पार्टीलाई सहयोग होला दिर्घकालिन हुँदैन ।  मुल कुरा तथ्यमा आधारित सामाचार विचार लेख्छ कि लेख्दैन, विरोधीको आलोचनाका लागि पनि र आफ्नो पक्षको समर्थनका लागि पनि षडयन्त्रका सिद्धान्तको पछि लाग्छ कि तथ्य, ऐतिहासिकता, विचारको पक्षधरताका आधारमा आफ्ना करा राख्छ भन्ने हेरिन्छ । चौतारीका पत्रकारले जति सत्य र तथ्यका आधारमा आफ्नो अलग पहिचान बनाउँछन्, जति उनीहरु समाजमा सुनिने र पढिने बन्छन्, विरोधीहरुलाई जति तर्कले जित्न खोज्छन् त्यती तपाई संलग्न दलको प्रचार बलियो हुन्छ । तपाई एमाले हो र एमालेको पक्षमा जनमत बनाउन चाहनुहुन्छ भने एमालेको जस्तो सुकै निर्णयको पनि बचाउ गरिरहन पर्दैन । आलोचना गर्न डराउन पनि पर्दैन । आलोचना र विरोध भनेका फरक कुरा हुन भन्ने कुरा पार्टीले पनि बुझ्नुपर्छ पत्रकारले पनि । तपाईहरुको अलग पहिचान सहितको सामाजिक व्यक्तित्व बन्यो भने र त्यस्तो व्यक्तित्व सहित चौतारीमा लाग्नु भयो भने मात्रै चौतारीको प्रतिष्ठा बढ्छ । हल्ला गरेर, चर्को बोलेर, धेरै जना जम्मा गरेर मात्र संगठन बलियो बन्दैन । एउटा चुनाव जित्दैमा जीवन सकिदैन । लगातार मानिसहरुको विचार निर्माणमा काम गर्ने सामाजिक इञ्जिनीयरिंगको कार्य पनि हो लेखन या पत्रकारिता । सुचना उही भएपनि, तथ्य उही भएपनि त्यसका अर्थहरु फरक हुन्छन् राजनीतिमा । त्यहि फरक केलाउने हो र आफ्नो पक्षमा तर्क निर्माण गर्ने हो । 

काँग्रेस, एमाले, माओवादी, समाजवादी कसैको आलोचना गर्नका लागि गलत या फेक कुरा नै चाहिँदैन । ती पार्टीहरुको जीवन र इतिहासमा वग्रेल्ती कमजोरीहरु छन् त्यसैलाई समाते पुग्छ । एमालेको समर्थन गर्न या त्यसको पक्षमा जनमत निर्माण गर्नका लागि पनि कुनै काल्पनीक कुराको हल्ला गर्नुपर्दैन । यसले गरेका राम्रा काम मात्र खोजेर व्यवस्थित प्रचार गर्दा पनि पुग्छ । मलाई चैं चौतारीको पहिलो काम नै आफु आवद्ध सदस्यहरुलाई देशको राजनीति, इतिहास, यसको भू–राजनीतिक चुनौती, अर्थराजनीतिक अवस्था, ऐतिहासिक भौतिकवाद पढाउनु हो भन्ने लाग्छ । 

आजकल एमालेका पत्रकारको रिपोर्ट र काँग्रेसका पत्रकारको रिपोर्टमा कुनै भिन्नता देखिन्न । काँग्रेसलाई समाज बदल्नु छैन भनेर मान्ने हो भने एमालेवाला पत्रकारले पनि काँग्रेसकै जस्तो विचार पस्कंदा उसलाई लाई फाइदा पुग्छ । जबज या माक्र्सवादलाई स्विकार गर्नेहरुको कुनै घटना या सन्दर्भमा आउने रिपोर्ट या टिप्पणी र उदारवादलाई आधार मान्नेको रिपोर्ट या विचार उस्तै आउँदा उदारवादी पक्षलाई सहयोग पुग्छ । किन भने हाम्रो समाज र अर्थव्यबस्था विस्व अर्थतन्त्रकै एउटा हिस्सा हो, विस्व समाजकै एउटा हिस्सा हो । अहिलेको विश्व व्यबस्था उदारवादका नाममा, लोकतन्त्रका नाममा अमेरिकी दृष्टिकोण थोपरिएको व्यबस्था हो । विश्वभर हुने लडाई, विश्वभरका देशहरुमा लागु गरिने नवउदारवादी आर्थिक कार्यक्रम, त्यस्तो कार्यक्रमका कारण बढ्दै गएको धनि र गरिव विचको खाडल, वृत्तमा पर्ने देशहरुको दुर्दशा सबैमा यही विश्व व्यवस्था जिम्मेवार छ । या तपाई यस्तो विश्व व्यबस्थाको पक्षमा लाग्न सक्नुहुन्छ या विरुद्धमा । मलाई माक्र्सवादले पनि र जबजले पनि यस्तो विश्व व्यबस्था ठिक होइन बदल्नु पर्छ भनेको छ भन्नेमा विश्वास छ । तपाईहरु आफुलाइ जबजवादी भन्नुहुन्छ, माक्र्सवादी भन्नुहुन्छ भने त वर्तमान विश्व व्यवस्थाको विरोधमा उभिनु पर्ने हुन्छ । भारतमा संसदीय लोकतन्त्र छ, तर त्यो क्रमशः फासिवादतिर जाँदै गरेको छ । अमेरिका अहिले भारतीय लोकतन्त्रको लक्षिणपन्थीकरणलाई भरथेग गर्ने सबैभन्दा ठुलो शक्ति हो । तपाईले संसदीय लोकतन्त्र र भारतमा पन्पदो फासिवादका विच फरक छुट्याउनु भएन भने प्रकारान्तरले नेपालमा पनि दक्षिणपन्थी राजनीतिलाई प्रोत्साहित गर्ने पंक्तिमा पर्नुहुनेछ । अर्थात तपाई माक्र्सवादी पनि भन्ने र भारतीय सत्तारुढ दलको दक्षिणपन्थी बाटोलाई पनि ठिक मान्ने एकैपटक हुनसक्नु हुन्न ।

काँग्रेसहरु वर्तमान विश्व प्रणालीलाई जोगाउन चाहन्छन् । यसबारेमा म तपाईहरुलाई गत मंसिरमा सम्पन्न नेपाली काँग्रेसको महाधिवेशनका समयमा महामन्त्रीका उमेद्वार गगन थापाजिले पेश गर्नुभएको राजनीतिक प्रस्ताव हेर्न अनुरोध गर्छु । त्यो प्रस्ताव नेपाली काँग्रेसले विपिको समय पछि अघि सारेको सबैभन्दा प्रष्ट बैचारिक अवधारणा हो । र त्यो सबैखाले समाजवादी बाटोको विपक्षमा उभिएको उदारवादी विचार हो ।  तपाईले यदि आफुलाई उदारवादी हैन भनिरहनु भएको हो, आफुलाई जबजबादी भन्नु भएको हो भने उक्त विचार बोक्नेसंग समान धारणा बनाएर पत्रकारिता गर्न सक्नु हुन्न । मैले चुनावमा गरिने होहल्लाको कुरा गरेको होइन, वैचारिक संघर्षको कुरा गरेको हो । हैन भने विश्व वैंक या अन्तराष्ट्रिय श्रम सम्बन्धका विषयमा कलम चलाउँदा, नेपालका किसान र श्रमिकका बारेमा समाचार बनाउँदा प्रेस युनीयनवाला पत्रकार र चौतारीका सदस्यहरुको एउटै अर्थ बोकेको रिपोर्ट आउँछ भने त्यसमा गडबड हुन्छ नै । 

यति चैं पत्रकारले बुझे भने चौतारिको एउटा पहिचान बन्न सक्छ । चौतारिका पत्रकारलाई एमाले या उसको समर्थकले मात्र पत्रकार मानेर हुन्न । समाजले चौतारीका पत्रकारका कुरा सुन्न थाल्यो भने, उनीहरुको व्यक्तित्वबाट प्रभावित भयो भने, पार्टी वृत्त बाहिरबाट चौतारीका पत्रकारलाई विश्वासका आँखाले हेर्न थालियो भने चौतारीको सदस्य संख्या घटेर पनि केही हुन्न । 

लौ त साथिहरु, अर्ति धेरै भयो । यो सम्मानका लागि प्रेस चौतारीप्रति आभार प्रकट गर्छु । सम्मान प्रदान गर्नुभएकोमा एमाले अध्यक्ष तथा पूर्व प्रधानमन्त्री आदरणीय केपी ओलीजिलाई धन्यवाद ।  साथी अग्नी शिखाप्रति हार्दिक श्रद्धान्जली ।

फागुन २७, २०७८