Comming soon. Thank you Bhupendra n BookHill

अचेवेको पागलपन शिवानीको घुर्ना

व्यक्तिका जीवनमा जस्तै राष्ट्रको जीवनमा पनि अनेक घामछाया, अनेक मौसम, अनेक दुःखसुख, अनेक हन्डर, अनेक उन्नति र अवनतिका कथाव्यथा हुन्छन् । यस्ता घटनाबाट सिक्दै, लड्दै, जुध्दै देशहरूको इतिहास अघि बढिरहन्छ । ३१ अक्टोबरको न्युयोर्क टाइम्समा ब्राजिलियन लेखक तथा टिप्पणीकार मार्सेलो पइवाको एउटा लेख छापिएको छ– मेरो परिवारमा ब्राजिलियन अधिनायकवादले के ग-योे (ह्वाट द ब्राजिलियन डिक्टेटरसिप डिड टु माई फ्यामिली) भन्ने शीर्षकमा ।

उनले सन् १९६४ मा भएको सैन्य कु बाट स्थापित अधिनायकवादी सरकारले समाजवादी सांसद रहिसकेका आफ्ना बाबुको गिरफ्तारी र हत्या गरेको अनि परिवारलाई दिएको दुःखको विवरण लेख्दै भर्खर निर्वाचनमा विजयी भएका बोल्सोनारोले त्यस्तै अधिनायकवाद फर्काउने हुन् कि भन्ने चिन्ता व्यक्त गरेका छन् ।

उनको लेखले ब्राजिलियनलाई उनीहरूले विगतमा लोकतन्त्रका लागि गरेको त्याग यसै खेर जानेछैन भन्ने सम्झाउने प्रयास गर्दै बोल्सोनारोको फासीवादी विचारसँग जुध्न प्रेरित गरेका छन् । उनको कथा पढ्दै गर्दा मलाई दसैँको ठीकअघि पढेका दुइटा पुस्तकको सम्झना भयो । पहिलो हो, नाइजेरियाली लेखक चिनुवा अचेवेका कथाहरूको संकलन ‘गल्र्स एट वार’ को हिन्दी अनुवाद ‘फौजी लड्कियाँ तथा अन्य कहानियाँ’ तथा दोस्रोचाहिँ शिवानी सिंहको उपन्यास ‘काठमाडांैमा एक दिन’ ।

चिनुवा अचेवे नाइजेरियाली भए पनि औपनिवेशिक दासताबाट मुक्तिका लागि अफ्रिकी जनताले गाएका स्वतन्त्रता संघर्षका गीतका एक साझा गायक हुन् । आफ्नो समयका शक्तिशाली आख्यानकार अचेवेको यो कथा संंग्रहका सबै कथा नाइजेरियाली जातिको एकता, उपनिवेशवादको विरोध, आदिवासी मूल्यको पक्षधरता र सामाजिक न्यायका लागि आवाज उठाउन प्रेरणादायी छन् ।

मलाई आकर्षण गरेका केही कथा भने समकालीन नेपालको राजनीतिसँग पनि मेल खाने भएकाले यता सम्झनामा आइरहेका हुन् । भोटर कथा अहिलेको नेपालको चुनावसँग तुलना गर्न मिल्ने कथा हो । कसरी भोट खरिद–बिक्री हुन्छ र सत्तामा पुग्नेले कसरी आफ्नो वर्चस्वमा शक्तिको व्यवस्थापन गर्दै जान्छ भन्ने विस्तारमा चर्चा छ, यस कथामा । एउटा कथा छ– फौजी युवतीहरू ।

यो स्वतन्त्रताका लागि लडेका युवतीको कथा हो, जो स्वतन्त्रता प्राप्तिपछि भने पुरानै भ्रष्ट सैन्य अधिकारी र व्यापारीको स्वार्थ मिसिएका राजनीतिक घटनाको चेपमा परेर जिउनका लागि वेश्यावृत्तिमा लाग्न या कुनै सैन्य अधिकारीको रखौटी हुन बाध्य भएका हुन्छन् । यसले क्रान्ति र स्वतन्त्रताका निम्ति हुने लडाइँमा आमनागरिकको सहभागिता हुन्छ, तर त्यस्ता लक्ष्य प्राप्तिपछि भने परम्परागत सम्भ्रान्त र नयाँ राजनीतिक वर्गको उच्च हिस्साले त्यसबाट फाइदा लिएर आममानिसलाई बिर्सन्छ भन्ने संकेत गर्छ । नेपालका जनक्रान्तिको इतिहास केलाउँदै जाँदा त्यसमा सामेल आममान्छेको क्रान्तिपछिको जीवन यस्तै देखिन्छ ।

यहाँ चर्चा गर्न खोजिएको चाहिँ ‘पागलपन’ शीर्षकको कथाको हो । सो संग्रहको सबैभन्दा महत्वपूर्ण कथा पनि हो । कथाअनुसार नाइजेरियाली सरकारले निःशुल्क प्राथमिक शिक्षा घोषणा गरेसँगै लाखौँ बालबालिका र किशोर–किशोरी तँछाडमछाड गर्दै विद्यालय भर्ना हुन थाले । सुपरमार्केटमा काम गर्नेहरू पनि पढ्न हिँडे । घरमा बालबालिका स्यहार्ने, बगैंचा गोडमेल गर्ने या सरसफाइ गर्ने केटाकेटी पनि धमाधम मालिकको घर छाडेर, सहर छाडेर आआफ्नो गाउँ, टोलतिर गए र स्कुल भर्ना भए । सरकारले यस्तो योजना एकाध लाख बालबालिका स्कुल भर्ना हुन आउलान् भनेर ल्याएको थियो तर भर्ना हुन आए पन्ध्र लाखभन्दा बढी बालबालिका । गरिब परिवारले आआफ्ना केटाकेटीलाई विद्यालय पठाउन जोड दिन थाले ।

एकातिर पढाइप्रति यस्तो मोह बढेको थियो । अर्कातिर यस्ता बालबालिका र किशोर–किशोरीलाई काममा लगाएर आफ्ना केटाकेटीलाई पढाउन राम्रा विद्यालयमा पठाउने गरेका हुनेखानेका घरमा आपत आउन थाल्यो । लगभग विनाज्याला या एकदम कम ज्यालामा नोकर राखेर आफू फुर्सदमा बस्ने उच्चवर्गीय परिवारका महिला त सुरुदेखि नै सरकारको यस कदमको विरोधमा थिए । पछि देशका सबै जिम्मेवार नागरिक अर्थात् वकिल, डाक्टर, व्यापारी, इन्जिनियर, सेल्समेन, इन्स्योरेन्स एजेन्ट, युनिभर्सिटीका लेक्चररहरू सरकारको योजनाविरुद्ध उभिए । कतिसम्म भने शिक्षामन्त्रीको जोडबलमा ल्याइएको यो योजनाको अर्थमन्त्रीले मन्त्रिपरिषद् बैठकमै खिल्ली उडाए । यी आलोचक अमेरिकाले त सित्तैमा शिक्षा दिन सक्दैन नाइजेरियामा कसरी सम्भव हुन्छ भन्थे । सरकारलाई कम्युनिस्ट भएको आरोप लगाउँथे ।

सन्तान पाल्न निकै दुःख गर्नुपर्ने अवस्थाकी केटीकी आमालाई लाग्छ गल्ती मेरै छोरीको होला । ऊ घिच्याएर छोरीलाई फेरि उनीहरूकहाँ नै लैजान्छे । त्यहीवेला सरकारी अधिकारीले भनिरहेको हुन्छ– मलाई त पहिल्यैदेखि लागिरहेको थियो कि यो देशमा शिक्षाका लागि देखिएको पागलपनले हामी सबैलाई एक दिन बरबाद गरिदिनेछ । अब त स्कुल जानकै लागि बच्चाहरू हत्या गर्नसम्म तयार हुन थाले ।’ आफ्नी छोरीलाई दोष दिँदै पिटिरहेकी केटीकी आमा अवाक् हुन्छे र एउटा विद्रोहात्मक तेवरमा छोरीलाई घर लिएर जान्छे । ‘हे भगवान्, उनीहरूका दुई वर्षका सन्तान पनि स्कुल जान्छन् पागलपन ठहरिन्न । तर, हाम्राले जान चाहे भने त्यो पागलपन ठहरिन्छ ।एकजना वरिष्ठ सरकारी अधिकारीले आफ्नो घरमा काम गर्नेहरू एकएक गरेर हिँडेपछि आफ्नै गाउँ गएर गाउँकी सबैभन्दा गरिब एकल महिलाकी १० वर्षे छोरीलाई पछि स्कुल पठाउने सर्तमा घरमा केटाकेटी हेर्न ल्याउँछ । महिनौँ बिते, तर केटी मालिकको सानो छोरो हेरेर घर बस्न बाध्य छे । ऊभन्दा सानो उमेरका अरू केटाकेटी स्कुल जान्छन् । उसलाई समय भएको छैन भन्दै रोकिरहिन्छ । ऊ हैरान हुन्छे । मालिक्नीले रातो मसी खायो भने मान्छे मर्छ भनेकी हुन्छे । आफूले हेरालो गर्नुपर्ने सानो केटो मरेदेखि स्कुल जान पाउँथेँ भन्ने ठानेर केटीले एक दिन उसलाई रातो मसी खुवाउने प्रयास गर्छे । साँझ फर्केपछि सो सरकारी अधिकारीका पतिपत्नी मिलेर केटीलाई पिट्छन् र गाउँ पु-याइदिन्छन् ।

धनीहरूको कुनै पागलपन हुँदैन ।’ नेपालको राजनीतिमा अहिले भइरहेका बहसमा म यसलाई तुलना गरिहेर्छु । उच्च वर्गको सत्ताले कसरी गरिबको अधिकार खोस्नुलाई लोकतन्त्र भन्छ या सिमान्तीकरणमा हुनेले अधिकार माग्नुलाई पागलपनको ट्याग लगाइन्छ भन्ने गमेर हैरान हुन्छु । शिक्षा र स्वास्थ्यमा साधारण मानिसको खुम्चँदो पहुँच र त्यससम्बन्धी बहसमा सत्ता सम्भ्रान्तहरूको कथ्यसँग यसलाई तुलना गर्छु ।

हाम्रो समयको एउटा राम्रो अभिलेख भएर पनि कमै चर्चामा आएको उपन्यास काठमाडौंमा एक दिन ढिलो गरी पढेँ । उपन्यासले ०५२ मा माओवादीले थालेको जनयुद्ध मधेस झरेर त्यसको प्रभाव विस्तार भएसँगै कसरी मधेसमा सशस्त्र विद्रोहका नयाँ–नयाँ समूह जन्मे, विकास भए र अन्ततः ससाना हिंसात्मक समूहमा बाँडिएर तिनको पतन भयो भन्ने विषयमा अनुसन्धानमूलक कथा बोलेको छ । माओवादी, जयकृष्ण गोइत, ज्वालासिंह हुँदै मधेसमा फैलिएका सानातिना अराजनीतिक ठग समूहको उत्थान र पतनको शृंखला यसमा छ । त्यसको मुख्य चरित्रका रूपमा मधेसको एउटा सबैभन्दा हेपिएको दलित पात्र छ घुर्ना ।

घुर्नाको चरित्र चित्रणका लागि उसको परिवारको गरिबी, गिरहतकहाँ काम गर्नुपर्ने बाध्यता र उत्पीडन, छुवाछुतको सिकञ्जा, गरिबीकै कारण पढ्ने उमेरमा सीमावर्ती भारतीय क्षेत्रमा नौटंकी र अभिनयमा जानुपरेको, त्यहाँ पनि जातीय विभेद सहनुपरेको, अनेक दुःख गरेर आइएसम्म पढेको, आमा टिबीले थलिएर मरेको, दलितले नागरिकता पाउन नसकून् भनेर गाउँका कथित उपल्लो जातकाले दमन गरेको, बाबु पञ्जाबमा काम गर्न जाँदा मरेको र अन्त्यमा ज्वाला सिंह (पहिले माओवादी र पछि मधेसी सशस्त्र विद्रोहको एउटा समूहको नेता) को प्रभावमा परेर सशस्त्र विद्रोहमा लागेको कथा भनिएको छ । यसैगरी ०५७ तिर सिराहा र सप्तरीमा भएको सिनो बहिष्कार आन्दोलनको प्रभावले जन्माएको हुटहुटीमा सशस्त्र समूहसँगको सम्बन्धले उसलाई पारेको प्रभावको चर्चा छ ।

ज्वालासिंह दलित भएर पनि मधेसको समग्र राजनीतिक एजेन्डाका आधारमा विद्रोह गर्ने कुरा गर्छ । घुर्नालाई भने ज्वालासिंहकै व्याख्याबाट सुनेको भारतको दलित प्यान्थर नामक समूहको राजनीतिक विचारले आकर्षित गर्छ । ऊ अन्त्यसम्म दलितको अलग सशस्त्र समूह बनाएर दलित मुक्तिका लागि लड्न चाहन्छ । यो समानान्तर ढंगले दलित राजनीति र समग्र मधेस राजनीतिबीच देखिएका संघर्षको कथा पनि हो । अहिलेसम्मका संघर्ष कसरी घुमाई–फिराई उपल्लो जातिकै लागि उपलब्धि बनेर सकिएका छन् भन्ने दलित न्यारेटिभको शक्तिशाली बिम्ब पनि हो ।

काठमाडौंको त्रिपुरेश्वरमा भएको एउटा बमकाण्डमा दुईजना स्कुले छात्रा मारिएको घटनाको वरपर बसेर वर्तमान र विगतका अनेक पाटालाई बढीजसो ‘फ्लासब्याक’मा भनिएको कथा अन्तिममा सशस्त्र विद्रोहका नाममा भइरहेका गतिविधि कसरी चन्दा उठाउने धन्दामा गएर सानातिना आतंककारी गतिविधिमा सीमित भएर सकिए, कसरी राजनीतिक संघर्षका अनेक पक्ष जनतासँग सीधा जोडिन्छन्, एक्लै हिँडेर कुनै लक्ष्य भेटिन्न भन्ने नजान्दा छठु र घुर्नाहरू एक्लिँदै जान्छन् र सो बाटोबाट निराशाबाहेक केही हात लाग्दैन भन्ने एउटा सन्देश दिएर उपन्यास सकिएको छ ।

उपन्यासले भाषिक आञ्चलिकताको प्रयोग गरेको र आवश्यक सामग्री सूचना बटुल्न स्थलगत अनुसन्धानको प्रयास गरेको भए पनि स्थानीयता झल्काउनमा अलि अलमलमा परेको देखिन्छ । बाँकी राजनीतिक चित्रणका दृष्टिले यो हाम्रो निकट विगतको एउटा जबर्जस्त अभिलेख हो ।

अहिले शान्त होला मधेस, अहिले शान्त होला नेपाल, तर अझै पनि समाजमा सामाजिक आर्थिक तथा राजनीतिकसहित विशेषगरी दलितमाथिको जातीय विभेदका जरा जीवितै छन् । त्यस्ता जरा रहुन्जेल कतै न कतै सानो बिरुवा पलाउन र फैलन पर्याप्त माटो र हावापानी समाजले उपलब्ध गराइरहन्छ भन्नेबारे सोचिएन भने हामी अर्को गोलचक्करमा फस्न सक्छौँ । मधेस विद्रोह, माओवादी जनयुद्ध र त्यसका प्रभावको हजारौँ कथा भन्न बाँकी होलान् । काठमाडौंमा एक दिनले त्यसको एउटा पक्षलाई राम्रोसँग अभिलिखित गरेको छ ।