Friday, November 30, 2012

book review (British samrajyaka Nepali Mohar) by Dr. Hum bdr grg.


k':ts ;ldIff M

uf]/vf etL{ / j]nfotL nfx'/]sf] syf

8f=x'daxfb'/ u'?ª
g]kfnsf] kxf8L If]q tyf 8fF8fsfF8fx?df uf]/vf elt{sf] ;kgf af]s]sf o'jfx?n] kN6g]x?af6 nfx'/af6 kms]{kl5 cfkmGtx?nfO{ km';{bsf] a]nf df}lvs syf ;'gfpg] k|rng em08} b'O{;o jif{ eO{ ;s]sf] 5 . nfx'/] lhjgdf ef]u]sf b'Mv ;'v clg n8fO{sf] j]nf ef]u]sf syfx? /f]rs kf/fn] e'tk'j{ uf]vf{nLx?n] ufFp3/df cfˆgf ;fyLefO{ tyf kl/jf/nfO{ ;'gfpg] syfx?sf] ;]t'sf ?kdf d'Vo kfq kbdaxfb'/ u'?Ën] ef]u]sf nfx'/] lhjgnfO{ s]Gb| ljGb' agfO{ tLg jif{sf] cg';Gwfg / kl/>daf6 em08} b'O ;o jif{ klxn]  b]lv ef]u]sf] s'/f hLjGt?kdf n]vs emns ;'j]bLn]] Ps dxTjk'0f{ s[lt{ tof/ u/]sf 5g\ …lj|l6; ;fd|fHosf g]kfnL df]x/fM uf]/vfetL{sf] gfnLj]nL .Ú
k':ts ælj|l6; ;fd|fHosf g]kfnL df]x/fM uf]/vfetL{sf] gfnLj]nLÆ df rng rNtLdf k|of]u gx'g] …df]x/fÚ zAbsf] cy{ ær];sf] uf]6LÆ a'e\mg eg] kf7snfO{ sl7g x'g]5 . n]vs emns ;'j]bLn] g]kfnL ;dfhaf6 nfx'/] ;+:s[lt af/] cfh ;Dd ;'g]sf / b]v]sf s'/f afx]s cg';Gwfgsf] ulx/fO{ af6 g]kfnL ;dfhn] clxn] ;Dd g;'g]sf s'/fx? 5nf{Ë kf/]sf 5g\ . nfx'/] ;+:s[ltjf6 dVv ePsf uf]vf{nL tyf g]kfnLx?nfO{ la|l6; ;fd|fHosf lsNnfx? hf]ufpg ;+;f/sf] ljleGg b]zx?df cu|kGQmLdf n8]sf nfx'/]x?sf] syfx? k9\bf ;fFlRrs} efjljxf]/ agfp+5 .
df}lvs Oltxf;df l;ldt uf]vf{nLx?sf] syfnfO{ Ps u}/ nfx'/] n]vsn]  d]xgtsf ;fy cg';Gwfg ubf{ ljleGg ljlwx? ckgfP/ of] k':ts dflysf] ljZjf;lgotf a9fPsf] 5 . n]vsn] cg';Gwfgsf ljlwaf/] df}lvs Oltxf; cGtjftf{ (Oral History Interview)_ k|ToIf cjnf]sg (Participant Observation_ / P]ltxfl;s b:tfj]hx? (Historical Documents) cWofg ul/ syfsf] ulx/fOdf k'u]sf] 5 . ulx/fO{df k'Ugs} nflu n]vsn] ljleGg nfx'/] j:tLx?sf ;fy} xªsË h:tf nfx'/] hLjg ljtfPsf 7fFpx?df uO{ ;'Id cWoog ul/Psf]n] To;n] cem ljZjf;lgotf a9fPsf] 5 . tyflk o;af/] k'li6 ug{ c? ljlwx? gckgfOPsf] b]lvG5 . o;f] x'g'df d'Voto Pshgf Joltmsf] hLjgdf cfwfl/t syf ePsf]n] x'g ;S5 . n]vsn] cg';Gwfgsf] qmddf kfngf ug{'kg{] g}lts dfGotfx? (Ethical Considerations_ ;d]t Wofg lbO{ ;a} ;xefuLx?nfO{ ;Ddfg ug'{sf] ;fy} sltko lglh dfldnfx?df cfFr cfpg glbg ælk+sLÆ h:tf sfNklgs gfdx? /fv]/ cfˆgf] cg';Gwfgstf{sf] wd{ lgefPsf 5g\ . ljifo j:t';Fu d]n vfg] sljtf, uLt tyf 7fFp7fFpdf u'?Ë efiff k|of]u ul/ n]vsn] nfx'/] ;d'bfosf kbdaxfb'/ u'?ËnfO{ k5fpFb} cg';Gwfgsf] ulx/fO{;Dd k'Ug] k|of; u/]sf] b]lvG5 .
k':tsdf uf]/vfetL{sf] k|yf, uf]vf{nL /fHosf] lj:tf/sf ;fy} cfw'lgs g]kfnL Oltxf; af/] rrf{ u/LPsf] 5 . g]kfn–cªu|]h o'4 kl5 j]nfotL ;}lgsx?n] h:tf];'s} sl7gfO{Dff klg axfb'/Lsf ;fy n8\g ;Sg] uf]vf{nLx?nfO{ la|l6; uf]/vfnfx'/] agfpg] cleofg rnfP kZrft uNnfjfnx? ufFpufFpdf uO{ o'jfx?nfO{ kmsfO{ s}ofF} lbg lx8fP/ kSnLxfjfdf elt{ ug{ nfg] k|yfsf] af/]df rrf{ u/]sf 5g\ . j]nfot ;/sf/sf] o;/L elt{ u/fpg] k|yfx?nfO{ j}wflgstf lbg g]kfn ;/sf/nfO{ bjfa lbPsf] s'/f o; k':tsdf rrf{ ul/Psf] 5 .
uf]/vf kN6gx?sf] u7g, k'gu{7g / lj36gn] ;do cg';f/ laleGg ?k lnof] . k':tsdf ;g\ !($& df ef/t / j]nfotsf jLr ljefhg ul/Pkl5 j]nfotlt/ k'u]sf uf]vf{nLx?n] j]nfotL ;fd|fHojfbsf] gLlt cg';f/ hfkfg, OG8f]g]lzof, dnfof nufot ljleGg b]zdf zq';Fu le8\g] sfd dfq gu/L o'4aGbLsf] ?kdf ljtfPsf lbgx?sf] af/]df j]lnlj:tf/ ul/Psf 5g\ . dnfofsf] hFundf kfPsf nfx'/]x?sf] b'Mv / lhjge/ nfx'/] >Ldfgsf] k|ltIffdf a:g] zflGtdfof lnDa' h:tf nfx'/]gLsf] syfnfO{ pbfx/0f lbFb} xhf/Ff} nfx'/]gLx?n] ef]u]sf lk8fnfO{ cgluGtL syfx?sf ?kdf k|:t't u/]sf 5g\ .
k':tsdf nfx'/]x?n] SofDksf] hLjgdf ljtfpg] lbgrof{ / tflndsf] ;dodf l/qm'6 clkm;/x?af6 vfOg] ufnLsf ;fy} 5'l§df cfpFbf lxGb's/0fsf sf/0f aflx/ -ljb]z_ hfFbfsf] kfk s6fgL ækltofÆ ug{ ;ft lbg ;Dd klSnxjf a:g' kbf{ nfx/]x?  xf]6njfnf t?gLx?sf] hfndf km;]sf s'/fx? n]vs ;'j]bLn] slj e'lk z]/rgsf] æe}/xjfÆ zLif{s sljtf;+u hf]8L /f]rstf yk]sf 5g\ . sltko nfx'/]x? j/flnP/ j]vrL{ eO{ 3/} guO{ kN6g kms]{sf syfx? k|:t't u/]sf 5g\ .n]vsn] nfx'/]x?n] cfˆgf] cd'No hLjg lj|l6;x?sf] ;fd|fHojfb lj:tf/ ug]{ qmddf klxnf] / bf];|f] ljZjo'4 tyf c? cg]s n8fO{x? ;s]kZrft  rfx]  kl5 af]nfpFnf eGb} l/8G8]G;L gLlt agfO{ l/Qf] xft kmsf{OPsf] b'MvfGt syfx? klg k:s]sf 5g\ . nfx'/] hLjgsf]  l/8G8]G;L / k]G;g kl5 sltn] cfˆg} ufFp7fFpdf af+sL hLjg ljtfP eg] Tolx uf]vf{nLx?sf] axfb'/Lsf] sb/ ub]{ a'|gfOdf bf];|f] sl/o/sf] ?kdf gofF cj;/ kfPsf] klg j0f{g u/]sf 5g\ . a'|gfO{sf] ;'Ntfg lj?4sf] ljb|f]xdf pq]sf zq'x?nfO{ k/f:t u/]afkt uf]/vfnfx'/]x?nfO{ dfof / ljZjf; ul/ a'|gfO{df ;]So'l/6L uf8{sf ?kdf sfd ug]{ cj;/ kfPsf] pNn]v ul/Psf] 5 . ptf j]nfotL nfx'/]x? eg] cfˆg} lhDd]jf/L akmfbf/Lsf ;fy kfng ub}{ kmsNof08 b]lv xjfO{;Dd s'zntf k'j{s n8fO{ nl8g} /fv] . t/ sltko gofF nfx'/]x?nfO{ clkm;/x?n] u/]sf] ufnL un}h c;Xo eP/ clkm;/x?nfO{ s'6lk6 u/]sf] ;d]t pNn]v  5 . o;af6 s]xL] ;f]emf uf]vf{nLx?n] hflu/af6 xft w'g k/]sf s'/fklg v'nf;f u/]sf 5g\ .
of] k':tssf] csf{] dxTjk'0f{ kIf eg]sf] nfx'/]sf dlxnf ;b:ofx?n] ef]u]sf hLjg / pgLx?sf 5f]/f5f]/Ln] ef]u]sf ;fdflhs lk8f klg xf] . Pp6f cleefjsn] lbg'kg]{ dfof ddtf / x]/rfxsf] cefjdf s;/L 3/af/ lau|G5 eGg] s'/f n]vsn] sfNklgs  gfdx? /fv]/ nfx'/] ;dfhsf] lrq0f u/]sf 5g\ . t/ nfx'/] kl/jf/x?n] klg /fd|f] lzIff lbIff kfP/ cfh ;+;f/sf] ljleGg b]zdf /fd|f sfdx? ul/ ;fdflhs k|lti7f sdfO/x]sf] rrf{ eg] sd} pNn]v ul/Psf] 5 .
n]vsn] uf]vf{nLx?nfO{ lj|l6; ;/sf/jf6 ePsf] cGofo lj?4 @) jif{ b]lv uf]/vf e'tk'j{ ;}lgs ;ª3 -u];f]_n] ul/ cfPsf] ;ª3if{sf] ;kmntfnfO{ klg ;d]6]sf 5g\ . j]nfotsf] pRr cbfntdf ;fj{hlgs dxTjsf] k|:tfj dfly 5nkmn ePkl5 k|:tfjsf] kIfdf ax'dt k'u]kl5 uf]vf{nLx?n] lhtsf] dxz'; u/]sf] s'/f klg pNn]v u/]sf] 5 . u];f]n] uf]/vfnfx'/]x?sf] o; ;+3if{df ;zQm 9Ën] ;fy lbg] lj|l6; cleg]qL hf]cfgf n'Dn]sf] gfddf sf:sL / :ofªhfsf] l;dfgfdf æhf]cfgf n'Dn] Eo' 6fp/Æ g} :yfkgf u/]sf] 5 . k':ts k9\b} hfFbf kbdaxfb'/ u'?Ë Ps l;kfxL dfq xf]Og Ps k|v/ ;fdflhs cu'jf tYff g]tf ePsf] emns kfO{G5 . pgn] cfdf z'ef u'?ª;]gL / kl/jf/sf] nflu slxn] ;do lgsfn]gg\ . vfnL uf]vf{nLx?sf] ;fdflhs Gofosf] nflu ;+3if{ u/]/ hLjge/ ef}tfl//x] .
n]vsn] uf]/vfetL{{ af/]sf] ljjfbaf/] klg n]vfhf]vf u/]sf 5g\ . nfx'/]x? 5'§Ldf cfpFbf b]vfpg] ;fg / nfx'/] geP kl5 9fqm]sf] ljNnf le/]/ ;dfhdf afFRg' kg]{ hLjg / afWotf klg rf;f]sf] ljifo 5 . To;}n] klg x'g ;S5 hghflt ;d'bfodf lj|l6; nfx'/] x'g dl/xQ] ug]{ k/Dk/f cem} klg 5 . nfx'/] k|yf l7s jf j]l7s eGg]df vf;} 7f]s'jf gug'{df g]kfnsf] jt{dfg /fhlglt k|ltsf] ljt[i0ffn] klg xf] . To;}n] x'g ;S5 zlQmdf gx'Fbf uf]/vfetL{ af/] h] h:tf] af]n] klg g/xFbf o; af/] df}g /xG5g\ . lsgeg] ;/sf/n] b]zdf /f]huf/sf] cj;/x? lbnfpg] s'g} tTsflng jf bL3{sflng cj;/x? lbnfpg ;s]sf 5}gg .
k':tssf] k|:t'lts/0f k/Dk/fut z}nLs} 5 . o;nfO{ s]xL P]ltxfl;s kmf]6f]x?, plxn]sf nfx'/]x? lx8\g] af6fx? / n]vsn] ofqf u/]sf 7fFpx? gS;fdf ptf/]sf eP k|:t'ltsf sf/0f kf7sx?sf] dg tfGg cem 6]jf k'Ug ;SYof] xf]nf . n]vsn] k':tsdf y'k|} ;Gbe{ ;fdfu|Lx? pNn]v u/] klg l;ldt ;fdfu|L dfq ;dfj]z ul/ cGo dxTjk'0f{ ;Gbe{ ;fdu|Lx? 5'§fPsf 5g\ . cg';GBfgsf] b[li6sf]0faf6 pgn] x]nr]s|fO{ u/]sf] b]lvG5 . cGtdf of] k':ts kbdaxfb'/ u'?Ësf] hLjgsf] z]/f]km]/f]df a'lgPsf] x'Fbf pxfFs} lhjgL xf] ls eGg] efg klg x'G5 . pxfFs} lhjgL g} k':tssf] lzif{s eP cem pQd / Gofo ;+ut x'GYof] ls < k':tsnfO{ c+u|hLdf cg'jfb ul/ k|sfzg ul/Pdf u}/ g]kfnL kf7s / g]kfnL efiff ljl;{b} uPsf e'tk'j{ uf]/vf;}lgssf 5f]/f5f]/Ln] klg cfˆgf k'vf{x?sf] P]ltxfl;s syf k9\g cj;/ kfpg] lyP .




Wednesday, November 28, 2012

प्याक्स इन्डिका को समिक्स्या


किताब

  • बदलिँदो मनोविज्ञान
  • झलक सुबेदी 
मंसिर ८ - 
शशी थरुर राष्ट्रसंघीय महासचिवका उमेदवार बनेर पराजित हुने क्रममा अन्तर्राष्ट्रिय विरादरीमा परिचित भएका भारतीय राजनीतिज्ञ र लेखक हुन् । लामो समय यूएन शान्ति मिसनहरूमा काम गरेका यिनी केरलाबाट लोकसभा सदस्यमा निर्वाचित भएका छन् तथा केही समय भारतको विदेश राज्यमन्त्री भएका थिए । भारतीय क्रिकेट लिगको एउटा टिम आपmनी प्रेमिका -अहिले श्रीमती) लाई दिलाउन पदको दुरुपयोग गरेको भनेर विवाद भएपछि राजीनामा दिएका उनी साहित्यिक क्षेत्रमा समेत परिचित छन् । 

दुई साताअगाडि मात्रै पुनर्गठन भएको मन्त्रिपरिषद्मा शशी थरुर मानव संसाधन राज्यमन्त्री -स्वतन्त्र कार्यभार) का रूपमा फेरि मन्त्रिपरिषद्मा भित्रिए । यसैगरी ज्योतिरादित्य सिन्धिया -४०) र सचिन पाइलट -३५) जस्ता युवा 'राजकुमारहरू' लाई मन्त्रिपरिषद्मा स्वतन्त्र कार्यभार सुम्पिइएको छ । राजनीतिक घरानामा जन्मे हुर्केका, अमेरिका लगायतका देशमा पुगेर उच्च शिक्षा हासिल गरेका, कर्पोरेट दुनियाँसँग परिचित यी युवाहरू आउने दिनमा भारतको राजनीति, अर्थतन्त्र र विदेश नीतिलाई प्रभावित गर्ने गरी हुर्कंदै गरेका राजकुमारहरू हुन् । सोनिया गान्धी, उनका पुत्र राहुल लगायतको सानो समूह बिस्तारै भारतीय राजनीतिमा राहुलको सहयोगी युवा समूहलाई स्थापित गर्ने र आगामी २०१४ मा हुने निर्वाचनपछि यही पुस्तालाई नेतृत्व सुम्पने अभ्यासमा लागेको प्रस्ट भएको छ । 

यसरी यस शताब्दीको मध्यदेखि विश्वलाई नेतृत्व गर्ने तयारी गरिरहेको छिमेकी मुलुकमा भइरहेको परिवर्तनले आगामी लामो समयसम्म हामीलाई पनि एक या अर्को ढंगले प्रभावित गर्नेछ । नेपाल परिवर्तनलाई संस्थागत गर्ने अभ्यासमा लागिरहेको छ । यता पनि युवा पुस्ताले नेतृत्व गर्नुपर्ने चर्चा बेलाबेलामा हुने गर्छ । यसबेला भारतमा भइरहेको परिवर्तनले हामीलाई कस्तो प्रभाव पार्ला, त्यताको युवा पुस्ता भारतको आगामी भूमिकालाई कसरी हेरिरहेको छ भनेर थाहा पाउनु जरुरी छ । आफ्नो करियरमा बदलिँदो विश्व शक्ति सन्तुलन र त्यसको प्रभावलाई नजिकबाट नियालेका थरुरको पुस्तक 'प्याक्स इन्डिका' यसबारेमा जानकारी दिने गतिलो आँखीझ्याल हुनसक्छ ।

'प्याक्स इन्डिका- इन्डिया एन्ड दी वल्र्ड अफ दी ट्वान्टी फस्ट सेन्च्युरी' नामक पुस्तकमा थरुरले आफ्ना अध्ययन र अनुभवका आधारमा विश्व रंगमञ्चमा भारतको भूमिकाका सम्भावित चित्रहरू कोरेका छन् । सम्भवतः भारतीय विदेश नीतिका सवलता र दुर्वलता, यसको आर्थिक तथा रणनीतिक सामथ्र्य, विश्वमा बदलिँदो शक्ति सन्तुलनबाट उत्पन्न भएका चुनौती र अवसर, इतिहासले भारतका सामु छाडेका पाकिस्तान -कश्मीर) र चीनसँगका विवाद, आन्तरिक रूपमा उत्तरपूर्वी क्षेत्रमा रहेका पृथकतावादी समस्या, माओवादी विद्रोह र सबैभन्दा बढी त गरिबी र पछौटेपनबाट पिल्सिएको विशाल जनसंख्या भएको भारतको सापेक्षतामा भारतीय विदेश नीतिको मुख्य उद्देश्य के हो भन्नेबारे थरुरले यस पुस्तक मार्फत एउटा अवलोकनकर्ताको रूपमा विशद् चर्चा गरेका छन् । 

पुस्तक ११ उपशीर्षकमा विभाजित छ । अहिलेसम्मको भारतीय विदेश नीति र विश्व सम्बन्धमा आइरहेको परिवर्तनलाई पहिलो शीर्षकमा चर्चा गरिएको छ । दोस्रो अध्यायमा पाकिस्तानसँगका सम्बन्धहरू केलाइएको छ । खासगरी मुुम्बईको ताज होटलमा भएको आतंकवादी आक्रमणको सेरोफेरोमा रहेर पाकिस्तानका नीतिहरू र भारतका चासोहरूलाई मुखर रूपमा यस शीर्षकमा उठाइएको छ । 

तेस्रो अध्यायमा चीनसँगको सम्बन्ध, त्यसको आर्थिक तथा सामरिक पक्षहरूलाई केलाइएको छ । यस पुस्तक पढ्दा सायद सबैजसो पाठकको मुख्य ध्यान यही अध्यायमा केन्दि्रत हुन्छ । अहिले नै चीन र भारतको रणनीतिक आर्थिक सामथ्र्य तुलना गर्न नमिल्ने खालको धुरीबलेंसी भए पनि केही वर्षमा नै भारतले चीनलाई भेट्टाउने र ऊसँग विश्व मञ्चहरूमा -आर्थिक तथा रणनीतिक स्वार्थहरूमा) प्रतिस्पर्धा गर्ने निश्चित छ । 

यसैगरी दक्षिण एसिया, पूर्वी एसिया, मध्यपूर्व र अरब मुलुक, युरोप, मध्यएसिया, संयुक्त राज्य अमेरिका, दक्षिण अमेरिका, अपि|mकाका देशहरूसँगको सम्बन्धलाई अलग-अलग भागमा केलाइएको छ । यस्तै भारतको नरम शक्ति -सपmट पावर) र सार्वजनिक कूटनीतिका पक्षहरू, भारतीय विदेश नीतिलाई प्रभावित गर्ने आन्तरिक संगठन र संरचना, विश्व मञ्चलाई प्रभावित गर्ने बहुपक्षीय संस्थाहरूमा भारतको उपस्थिति र भूमिका तथा यस शताब्दीमा भारतको सम्भावित रणनीतिका बारेमा अलग अलग अध्यायमा चर्चा गरिएको छ । 

अहिले लोकपि्रय हँुदै गएको अखबारी लेखन शैली पछ्याइएको प्रस्तुत पुस्तकमा लेखकले आफ्ना निजी अनुभव र अध्ययन तथा सूचनाहरूको मिसमास गरेर सरल बनाएका छन् ।

शशी थरुरले सबैभन्दा बढी पाकिस्तान र भारतबीचका सम्बन्धको चर्चा गरेका छन् । उनका विचारहरू तुलनात्मक रूपले तर्कपूर्ण रहेका छन् । दुवै देशले मिलेर जान सक्दा निकै धेरै उपलब्धि हुनसक्ने भए पनि उनको विचारमा, पाकिस्तान बन्नुसँगै उसले पछ्याएको भारतलाई चुनौती दिने र आफ्नो वर्चस्व कायम राख्ने विचार र व्यवहार, पाकिस्तानमा लोकतन्त्र र जननिर्वाचित सरकारको साटो सेनाको वर्चस्व रहनु, कश्मीरको विभाजन र बङ्गलादेशलाई पाकिस्तानबाट अलग पार्न भारतले खेलेकोे भूमिका, यसबीचमा दुई देशबीच भएका युद्धहरू तथा शक्ति सन्तुलन कायम राख्ने हतियारका रूपमा पाकिस्तानले अपनाएको आतङ्कवादीहरूलाई पालनपोषण गर्ने नीतिसमेतले पारेको अप्ठेरोबारे भारतीय स्वार्थहरूमा आधारित रहेर यसमा चर्चा गरिएको छ । 

लेखकले नेपालका बारेमा पनि झन्डै साढे दुई पेज खर्च गरेका छन् । नेपालका बारेमा उनको बुझाइ परम्परागत धारणाबाट निर्देशित तथा हालै एसडी मुनी र श्यामशरणले व्यक्त गरेका धारणाबाट पैंचो लिइएका छन् । सन् १९५० का वरपर भारतले धमाधम रजवाडाहरू समाप्त गर्दैर् लगेको र कश्मीर, सिक्किम, भुटान लगायतका देशहरूसँग सन्धिहरू गर्दै गएको बेला नेपालका महाराजले पनि भारत अधीनस्थ हुन कहाँनिर हस्ताक्षर गर्नुपर्ने हो म गरिदिन्छु भनेर नेहरूलाई खबर पठाएको तर चीन र भारतका बीचमा एउटा मध्यभूमि चाहिन्छ भन्ने सोचसमेतले प्रभावित भएर नेहरूले नेपाललाई स्वतन्त्र रहन कृपा गरेको जस्तो अर्थ लाग्ने भनाइ उनले पुस्तकमा उल्लेख गरेका छन् । हालै एसडी मुनीले यही कुरा सार्वजनिक गर्दा नेपालमा निकै आलोचनासमेत भएको थियो । नेपालले तथ्यहरूका आधारमा यसबारे जनतालाई प्रस्ट कुरा राख्नुपर्ने बेला भएजस्तो छ । 

पुस्तक पढ्दा अनुभूति गर्न सकिने कुरा के हो भने भारतको अहिलेको पुस्तामा उत्तर उपनिवेशकालीन मनोविज्ञान र बि्रटिस उपनिवेश रहँदा उसैले हुर्काएको कर्मचारीतन्त्रको दृष्टिकोणहरूको प्रभाव कमजोर बन्दै गएको छ । यो पुस्ता भारतलाई भविष्यमा विश्वशक्तिका रूपमा यसले खेल्न सक्ने सम्भावित भूमिकातिर नजर लगाउन थालेको छ, त्यसै अनुरूप आफ्ना घरेलु नीतिहरू, विकास रणनीतिहरू, विश्वमञ्चहरूमा आफु अनुकूलका संरचना र भइरहेका संरचनामा आफ्नो भूमिकाको विस्तारजस्ता कुराको खोजीमा छ । विश्वमा बलियो देखिन पहिले त आन्तरिक रूपमा आम भारतीयहरूलाई गरिबीबाट मुुक्त गर्नु र पूर्वाधारहरूको प्रचुर विकास गर्न सक्नुपर्छ, त्यसका लागि तुलनात्मक रूपले शान्तिपूर्ण अवस्था चाहिन्छ भन्नेबारे सचेत छ । आफ्ना सामथ्र्य र कमजोरीहरूबारे खुला रूपमा बहस गर्न सक्षम हुँदै गएको छ भन्ने देखिन्छ । यो हामीले केही वर्षअगाडिसम्म सामना गरिरहेको भारतीय संरचना होइन, गतिशील र तार्किक बन्दै छ । नेपालले आफ्ना स्वार्थहरू बुझ्ने र त्यस अनुकूलका रणनीतिहरू तयार पार्ने हो भने भारतसँग मिलेर काम गर्न या नेपालका हितमा भारतको बढ्दो आर्थिक हैसियतको उपयोग गर्न सम्भव छ भन्नेतिर पनि यसले संकेत गर्छ ।

लेखकको कमजोरी भने उनले आगामी ३० वर्ष यही दरमा विकास गर्दै जाँदा भारत र अमेरिकाबीच विश्व बजार कब्जा गर्न, प्राकृतिक स्रोतहरूमाथि नियन्त्रण गर्न हुनसक्ने प्रतिस्पर्धाबारे चुप लाग्नु हो । उनले चीनसँगको सम्भावित प्रतिस्पर्धाको चित्र त कोरेका छन् तर अमेरिका लगायतका देशहरूसँगका प्रतिस्पर्धाबारे मौन छन् । पुँजीवादी विकासको अनिवार्य परिणामका रूपमा, पुँजीवादी विकासलाई निरन्तरता दिन हरेक देेशको पुँजीपति वर्गले खोज्नेे नयाँ बजार र कच्चापदार्थको खोजीका क्रममा पहिले नै बजार कब्जा गरेर बसेको शक्तिसँग नयाँले टक्कर लिनैपर्ने हुन्छ । यसबारेमा थरुर चुप छन् । उनले जुन प्रजातान्त्रिक भारत र अमेरिका एकै ठाउँमा उभिएर अधिनायकवादी बाटोमा रहेको चिनियाँ शक्तिलाई नरम तथा गरम शक्तिका माध्यमबाट चुनौती दिने कुरा गरेका छन् त्यो पनि अवास्तविक देखिन्छ । यसरी नै उनले अमेरिका क्रमशः यूएनको सुरक्षा परिषद्को घेराबाट फुत्केर आफ्ना अलग संरचनाहरू मार्फत विश्वमा प्रभुत्व कायम राख्न कस्सिएको सन्दर्भमा -यसबारे प|mान्सिस फुकुयामाले उहिल्यै विस्तारमा चर्चा गरेका छन्) पुराना विश्व संस्थाहरूको भूमिकाको सम्भावित चित्रबारे ख्याल गरेका छैनन् ।

जे भए पनि भारतको भावी चित्रबारे बुझ्न चाहनेहरू, खासगरी विदेश नीतिबारे सरोकार राख्नेले यो पुस्तक पढ्दा सहयोग नै पुग्छ ।

प्रकाशित मिति: २०६९ मंसिर ९ १०:१५


Wednesday, November 21, 2012

my article on chinesse leadership change

http://epaper.ekantipur.com/showtext.aspx?boxid=3713915&parentid=26220&issuedate=22112012

Sunday, November 18, 2012

अहा त्यो जिन्दगी...

कोसेली»

अहा त्यो जिन्दगी...

     उति बेला म जवान थिएँ । आँखाभरि सपनाको तोरीबारी फुलेको । अहिले जीवनको कोल्टो फेराइमा छु । काठमाडौंका चिसा गल्लीमा गम खाँदै हिँड्नका लागि सम्झनाका तोरीबारीहरू छन् । यस्तो नहुँदो हो त जीवन कति निरश, उराठ र अर्थहीन हुँदो हो ? 
    पुस १ -
    चैत महिनाको दोस्रोे साता भए पनि आकाशमा तुँवालो थिएन । फेवातालको पानी निलो निलो र सफा थियो । पारि रानीवन मनै लोभ्याउने हरियाली र पालुवाले ढाकिएको थियो । जिल्ला अदालत रहेको भवनको एकतला माथि दक्षिणपट्टकिो सानो कोठामा न्यायाधीश आफ्नो अग्लो पारिएको आशनमा बिराजमान थिए । सरकारी वकिलले बहस गर्दै आफ्ना तर्कहरू पेस गर्‍यो र सजायको माग दाबी गर्दै भन्यो, 'अपराधको प्रकृति र प्राप्त प्रमाणहरूको आधारमा अभियुक्तहरू... लाई मुलुकी ऐनको धारा... अनुसार मृत्युदण्डको सजाय दिइयोस् श्रीमान् ।'

    उसले पहिले 'हदैसम्मको सजाय' भन्ने शब्द प्रयोग गरेको थियो । यो शब्द प्रयोग गरुञ्जेल मलाई कुनै प्रभाव परेको थिएन । ०४२ सालको बमकाण्डपछि जन्मकैदलाई २० वर्षबाट बढाएर ३३ वर्ष पुर्‍याइएको थियो तथा केही विध्वंसात्मक कार्य नियन्त्रण ऐन मार्फत सत्ताका विरोधीलाई दण्ड दिने पुरानो ऐनलाई कडा बनाइएको थियो । सेप्टेम्बर ११ पछिको अमेरिकामा जस्तै । तर 'मृत्युदण्ड' भन्ने शब्दचैं मेरो भेजामा घुस्न मानिरहेको थिएन । मलाई त्यो सरकारी वकिलको अनुहार हेर्न मनलाग्यो । ऊ एकदम उदासीन, निराश र फुस्रो अनुहारको देखियो । उसले जोड दिएर भनेको 'मृत्युदण्ड' शब्द दोहोर्‍याएर सम्झे र त्यो शब्द हामीतिर नै लक्षित हो भन्ने मनमा गुन्दा उत्पन्न भावनाले म फिस्स हाँसें । मसँगै बसिरहेका रवीन्द्र अधिकारीतिर हेरें । उनी पनि निस्पिक्री देखिए । भर्खर २० वर्ष पुग्दै गरेको यो केटोको जीवनप्रतिको यो बेपरबाह अनुभूति मलाई रमाइलो लाग्यो । इजलासमा दौरा सुरुवाल कोट र कालो टोपीमा सजिएर बसेका न्यायाधीश -नरेन्द्रमान श्रेष्ठ हुन् क्यारे) को अनुहार पनि निस्पृह नै देखिन्थ्यो ।

    lll



    ०४६ सालको जनआन्दोलन थालिएको १ महिनापछिको समयको कुरा हो । आन्दोलन सुरुमा ह्वात्तै उठेर बिस्तारै सेलाउन थालेको थियो । जेलमा आउने खबरहरू त्यति उत्साह बढाउने खालका थिएनन् । बीबीसी, अल इन्डिया रेडियो र भ्वाइस अफ अमेरिकाका लागि रेडियोका कान निमोठ्दै हामी आफ्ना दिनहरू बिताइरहेका थियौं । दुई-चार दिनमा कोही न कोही नयाँ साथी जेलमा आइपुग्थ्यो र बाहिरका खबर सुनाउँथ्यो । चैत ७ गते कीर्तिपुरको अडिटोरियम हलमा बुद्धिजीवीहरूले गरेको कार्यक्रमस्थलमा भएको प्रशासनिक हस्तक्षेपले आन्दोलनमा अलिकति ऊर्जा थपेको थियो । आन्दोलनको ज्वार उठ्छ कि भन्ने आशा पलाएको भए पनि यसको सफलताका बारेमा कुनै भर गर्न सकिने सूचकहरू थिएनन् । अर्थात् राजाको हात माथि पर्न सक्ने या हामीले केही वर्ष उसको दमन बेहोरेर बस्नुपर्ने सम्भावना अझै बलशाली थिए ।

    यस्तो बेला जस्तोसुकै सजाय भयो भने पनि केही वर्ष जेलको हावा खानुपर्ने निस्चित नै हुन्थ्यो । सार्वजनिक अपराध या राजकाज अपराध अन्तर्गत जेलमा लगिएकाहरू नै वषौर्ं बसिरहेका थिए । हामीलाई त यो राजाको गाथगाधी ताकेको या आतङ्कवादीजस्तै कुनै गम्भीर अपराध गरेको अभियोग लगाइएको थियो । हामी गिरफ्तार भएको कैयन दिनपछि पोखरामा बस जलाउन लागेको बेला ग्यालेनमा मट्टतिेल र सलाईसमेत पक्राउ परेकाहरूसँग मिलाएर हाम्राविरुद्ध अभियोग तयार पारिएकोे थियो । त्यही मुद्दामा यो मृत्युदण्डको माग गर्दै बहस भएको थियो ।

    मुद्दामा हाम्रो तर्फबाट, जसमा तत्कालीन नेकपा मालेकी एक जना मजदुर कार्यकर्ता तालकुमारी श्रेष्ठ, यो लेखक र रवीन्द्र अधिकारी लगायतलाई अभियुक्त बनाइएको थियो, गोविन्द शर्मा पौडेल र रजितभक्त प्रधानांग लगायतका -सबैको नाम त सम्भिनँ) परिचित अधिवक्ताहरू बहस गर्दै थिए । उनीहरूले सरकारी वकिलका प्रमाण र मागदाबी आधारहीन रहेको र अभियुक्तहरू निर्दोष रहेको तर्क गरे र बहस नोट इजलासमा रहेका न्यायाधीशलाई बुझाएर गए ।

    lll



    त्यसको केही बेर अगाडि मात्रै इजलासभन्दा उत्तरपट्ट िरहेको एउटा कोठामा मेरो बयान एक जना सुब्बाले लिएका थिए । कलेजतिर चिनजान भएका ती मित्रले बयानमा केही औपचारिक कुराहरूपछि मुद्दाका सम्बन्धमा प्रश्नहरू सोधे । जब उनले राजतन्त्रका बारेमा हाम्रा विचार सोध्न थाले अनि मलाई आफ्नो राजनीतिक नैतिकता सम्बन्धी प्रश्नको सामना गर्नुपर्ने भयो । उनी हाम्रा शुभचिन्तक थिए र मुद्दालाई कमजोर बनाउन चाहन्थे । राजतन्त्रका बारेमा सहज या विरोध नजनिने प्रकारको उत्तर दिनुस् न भनेर मलाई सुुझाइरहेका थिए । मैले आफैंलाई सोधें, 'भाइ यता राजाका बारेमा द्विअर्थी या विरोध नदेखिने जस्तो जवाफ दिएर जाने हो भने बाहिर गएपछि त्यही राजाका विरोधमा लड्ने नैतिक बल तँसँग कसरी बाँकी रहन्छ ? 'अहँ हुँदैन । म राजा मान्दिनँ । गणतन्त्रवादी नै हुँ । यो देशमा राजाको शासन समाप्त हुनैपर्छ भन्ने मेरो मान्यताबाट म पछि हट्न सक्दिनँ । होस् त जेल सजाय । अरू पनि त जेलमा बसेकै छन् ।' मैले आफूलाई सोधिएका प्रश्नहरूको सीधा र प्रस्ट जवाफ दिएँ । हामी त्यो बस जलाउने कार्य या योजनामा कतै सामेल छैनौं । शान्तिपूर्ण आन्दोलनमा छौं । तर राजतन्त्रका विरोधमा भएका जस्तासुकै आन्दोलनप्रति पनि हाम्रो समर्थन रहन्छ । यस्तै अर्थ त्यो बयानमा आउँथ्यो । एउटा माक्र्सवादी विचारको मान्छे राजतन्त्रका बारेमा गोलमटोल जवाफ कसरी दिनसक्छ ?

    lll



    एक महिनाभन्दा पहिलेबाटै राजा वीरेन्द्र आफ्ना नन्दीभृङ्गीसहित पोखरा भ्रमणमा थिए । जनआन्दोलन सुरु नहुँदै पोखरामा व्यापक दमन धरपकड सुरु भयो । फागुन १ गते प्रशासनले पृथ्वीनारायण क्याम्पसमा नाङ्गो हस्तक्षेप गरेर विद्यार्थी नेता तथा स्ववियुकी सचिव सुश्री लक्ष्मी कार्की लगायत २०० जनाभन्दा बढीलाई गिरफ्तार गरेको थियो । पचासौं जना घाइते भएका थिए । यही दमनका विरोधमा आन्दोलन संगठित गर्दै रहेका बेला ०४६ साल फागुन ४ गते हामी गिरफ्तार भएका थियौं । प्रहरीले हामीलाई गिरफ्तार गर्न क्यम्पसको चारैतिरबाट घेरा हालेको थियो । जो भेट्यो त्यसैलाई समात्दै क्याम्पस गेटनिर ल्याएर जम्मा पार्दै थिए । त्यहीँ पुर्‍याएपछि मलाई यो नै 'स्ववियु सभापति झलक सुवेदी' हो कि होइन भनेर पक्का गराउन गुप्तचर विभागको इन्सपेक्टर -कोही रञ्जित थरको थियो) नआउञ्जेल कुराइएको थियो ।

    सशस्त्र प्रहरी गण लगेर खक्र्याएपछि तत्कालीन डीआईजी द्वारिका श्रेष्ठ आएर मलाई हप्कीदप्की गर्‍यो, कपडा खोल्न लगायो र आफ्नो हातको छडीले मेरो नाडीमा हान्यो । उसको आदेशमा मलाई एउटा साङ्लोसहितको लामो गहु्रंगो हथकडी पहिर्‍याइयो । म, स्ववियु सदस्यहरू रवीन्द्र अधिकारी, विष्णु शर्मा -दुवैलाई हथकडी लगाइएको थियो) समेत अखिलका बाबुराम पन्त र भीमबहादुर सोमैलाई एउटा सानो कोठामा राखियो । हामीसँग गिरफ्तार भएका अरू ४८ जनालाई भिन्दै कोठामा राखिएको थियो । फागुनको साँझ । सिमेन्टको चिसो भुइँ । म त यसै पातलो थिएँ । ४७ केजीको । २६ वर्षे युवाको ४७ केजीको ज्यान ! रक्तचापचैं ९० का मुनि ५८ । हामी रातभर एकअर्काका फिलालाई सिरानी बनाएर सुत्ने जमर्को गर्दै थियौं । कोही पनि आत्तिएको या निराश थिएन । यसै उज्यालो भयो । भोलपल्ट राति १० बजे । हामीलाई एउटा भ्यानमा हालेर निकालियो । कता लाने हो केही भन्दैनन् । अब रवीन्द्र अधिकारी र मलाई एउटै हथकडी भिराइएको थियो जुन १० दिनसम्म त्यसरी नै रह्यो । अँध्यारोमा नै लगेर जिप्रकाको खोरमा हुलेपछि भने मनमा उठेका आशंका समाप्त भएका थिए । म पहिलोपटक यो खोरको हावा खाँदै थिएंँ ।

    सात गतेबाट गिरफ्तार भएर आउनेहरूको भीड बढ्न थाल्यो । त्यही भीडभित्रबाट सोमनाथ प्यासी, खेमनारायण ढुङ्गाना र टेकनाथ बरालहरूले चर्को विरोध गरेपछि हाम्रो हथकडी झिकिएको थियो । हथकडीका अरू कथा अर्को सन्दर्भलाई छाडौंं । हामी गिरफ्तार भएर आएपछि अनेक मुद्दा लागाउने तयारी गरिएछ । जिप्रकामा मुद्दा फाँट हेर्ने नरम बोली भएका हवल्दार प्रेम थापा मुद्दाको मिसिल हो कि के हो तयार पार्थे । एक दिन रवीन्द्र र मलाई तिनले बोलाएर एउटा कागजमा सही गर्न भने । यसो पढी हेरेको त कस्टडीमै रहेका बेला 'अभियुक्तहरूको उपस्थितिमा क्याम्पस गेटमा सर्जमिन मुचुल्का गरिएको' व्यहोरासमेत भएको सार्वजनिक अपराधको मुद्दा तयार पारेको रहेछ । हामीले सल्लाह गरेका थियौं र उसलाई सुनायौं, 'राजा र पञ्चायतको विरोधमा जे जे अपराध गरेको लेखेर ल्याए पनि हामी सही धस्काइदिन्छौं प्रेमजी ।'

    उता अधिवक्ता भूपनिधि पन्त हामीलाई सम्झाउँदै भन्थे, 'हेर है यी फटाहाहरूले सार्वजनिक मुद्दा लगाउलान् सही नगर्नु नि । राजनीति गर्ने मान्छे पछि उम्मेदवार हुनबाट यस्तै कुराले पनि रोक्न सक्छ ।' हामीलाई यस्ता कुराको बाल मतलब थिएन ।

    हामी दुईलाई त विशेष प्रकारले हेरिएको थियो । राससको पोखरा कार्यालयलाई हाम्रो गिरफ्तारीको समाचार चारपटक ड्रापट गरेर पठाउनुपरेको रहेछ । गोरखापत्रमा फागुन ५ गते प्रकाशित समाचारमा त पोखराको पञ्चायतविरोधी गतिविधिको नेतृत्व गरेको, मजदुर र सुकुम्बासीलाई संगठित गरेर भड्काएको ठूलै नेताको रूपमा चित्रित गर्ने गरी मेरोबारेमा समाचार बनाइएको थियो । केही दिनपछि पार्टीको योजना अनुसार कास्कीकोटका प्रधानपञ्चमाथि एक्सन गर्न एउटा टोली गएछ । टोलीले उसलाई नभेटेको झोंकमा सचिवलाई नै कारबाही गरेछ । थुप्रै साथीहरू गिरफ्तार भएर कुटाइ खाँदै आए । त्यसमध्यका काशीराम अधिकारीले सधैंका लागि मानसिक सन्तुलन गुमाए । अहिले पनि दुःखपूर्ण जीवन जिइरहेका छन् । कलिलो अनुहारका वन क्याम्पसका रामप्रसाद अहिले काठमाडौंमा कहिलेकाहीँ भेट हुन्छन् । भयानक यातना पाएका कास्कीकोटे शिक्षक मेघनाथ सुवेदी र इन्स्पेक्टर पदमबहादुर मोक्तानले सिमेन्टमा हात राखेर बुटले किचिमिची पारेका टीकाराम पज्ञानी राजनीतिमा सक्रिय छन् ।

    घटनाबाट तिलमिलाएको प्रशासनले हामीलाई भने कस्टडीमै यातना दिन थाल्योे । एउटा कुनै बतौर्ैला थर भएको इन्स्पेक्टर थियो । मलाई बोलायो केरकार कोठामा । खाली बेन्च देखेर म बस्न खोजें सातो लिन खोज्यो । अपशब्द प्रयोग गर्दै गाली गर्‍यो र दाहिने हातको नाडीमा लठ्ठी बजार्‍यो । बिस्तारै आफ्नो भद्दा गाली गर्ने थुतुनाको भोल्युम बढायो र पेस्तोल निकाल्यो । अनि मेरो छातीमा पेस्तोलको नोक राखेर भन्यो, 'सिध्याइदिउँ साले ?'

    निरंकुश सत्ताको त्यो पेस्तोलको नोक अहिले पनि मेरो भावनामा खतझैं बसेको छ । एकछिन त म ट्वाल्ल परें उत्तर खोज्दै । 'साले म पनि बीएसम्म पढेको छु । बहुदल आए म पनि एउटा पार्टीमा लागेर नेता हुनसक्छु । तँलाई मारेपछि पञ्चायत रह्यो भने प्रमोसन खाउँला । मेरो के जान्छ भन्ने ठान्याछस् । तँ मरिस् भने दुई चार दिन तेरा साथीहरू सहिद भयो भनेर कराउँछन् र बिर्सन्छन् । तैंले पाउने त्यत्ति त हो साले ।' उसले झन् आफ्नो पारो बढायो ।

    सुरुमा त मलाई उसको धम्कीले भन्दा अपमानले खिन्न बनायो । पछि त्यो पनि केही रहेन । न डर या भय न कुनै सुर्ता या चिन्ता । मैले भनें, 'अरे यार इन्स्पेक्टर तिमीहरू आफ्नो जिम्मेवारी पूरा गर्न सक्दैनौ र आफ्नो कब्जामा रहेका हामीलाई थर्काउँछौ ? लाज लाग्दैन ? तिमी को हौ मलाई गोलीको धम्की दिने ? हिम्मत भए हान । मर्न डराउने भए म यो आन्दोलनमा लागेर यतिका वर्ष किन बिताउँथें ? एमए पढ्दै छु । तिम्रो पेसामा पनि अधिकृत हुनसक्थें र अरू पेसामा पनि । लौ त हान गोली ।' अहिले सम्झँदा त आफैंलाई विश्वास हुन्न । एउटा लिखुरे ज्यानको म उसको आँखामा आँखा जुधाएर चुनौती दिँदै थिएँ ।

    कहाँ राजतन्त्रको विरोधमा संघर्षमा होमिएको मान्छे एउटा नाथे पुलिस अधिकिारीसँग व्यक्तिगत भनाभनमा परियो । मलाई हीनतावोध भयो । उसले मार्ने र सेतीको खोंचमा फाल्दिने धम्की दोहोर्‍यायो । मैले भनें, 'म त यो व्यवस्था र राजतन्त्रका विरोधमा लडेको हो । तिमी किन बित्थामा व्यक्तिगत बनाउँदै छौ यो कुरालाई ?'

    उसले पेस्तोल छातीबाट झिक्यो, टि्रगरमा चोर औंलो घुसार्‍यो र पछि हट्नु अगाडि दुई चारपटक मेरो नाकै नेर घुमायो । अनि दुई चार बात आफ्ना बाध्यताका बारेमा बक्यो । मैले उसलाई प्रहरी प्रशासन र तिनको गुप्तचर संयन्त्र कति कमजोर छ भनेर उडाएँ । म झरेपछि उसैले रवीन्द्र अधिकारीलाई बोलायो । उनी २० मिनेट जतिमा फर्केे । मैले सोधें के गर्‍यो ? सुटुक्क उनले भने ५०० पटक कान समातेर उठबस गर्न भन्यो यार, मैले पनि सालेलाई गरेर देखाइदिएँ । हामी एकछिन हाँस्यौं । कठै दिउँसोबाट त उनी उठ्न बस्न, दिशा पिसाब गर्न पनि नसक्ने भएर ढले । आपत् के थियो भने उनी ट्वाइलेट जाँदासमेत कतिपय बखत हामी साझा हथकडीमा हुन्थ्यौं । उनी कम्तीमा सात दिन डल्लिएका थिए ।  

    हामीलाई १ महिना कस्टडीमा राखेपछि जेल लगिएको थियो सार्वजनिक अपराधको मुद्दा लगाएर । हाम्रो प्रहरी प्रशासनमा सूचनाको अभाव कति थियो भने कतिपय प्रहरी अधिकृतहरू मैलाई मालेका पुर्वमहासचिव झलनाथ खनाल पो हो कि भनेर सोध्थे । यो पनि एकप्रकारको रमाइलो अनुुभव थियो । पछि राजाका विरुद्ध अपराध गरेको या यस्तै मुद्दामा बल्झाउन हामीलाई जेलबाट जिप्रका र अदालततिर लाने ल्याउने गरिन्थ्यो ।

    lll



    यसरी इन्स्पेक्टरले ज्यान लिने धम्की दिँदा, राजतन्त्रका विरोधमा बयान दिइरहँदा र मृत्युदण्डको माग गरेर सरकारी वकिलले बहस गर्दा एउटा ठिटाका मनमा के के खेल्यो होला ? म जवान थिएँ २६ वर्षको । एउटी सुन्दर युवतीको प्रेममा थिएँ । ऊ पनि जेलमा थिई । हो एउटै जेलमा । ऊ जुन ब्लकमा बस्थी त्यसको उत्तरपट्ट िठूलो पर्खालभित्र विभिन्न अपराधमा बन्दीजीवन बिताइरहेका कैदीबन्दीहरूसँगै हामीलाई राखिएको थियो । जेलको पल्लो पर्खालभित्र आफूले प्रेम गरेकी केटी हुनु अनौठो अनुभूति पनि हुँदो हो मनमा । म झस्किन्थें कहिलेकाहीँ ऊ छुटी र म चाहिँ लामो समय जेल परें भने के गर्ने होला ? उसलाई पर्खाउनु कि अर्कै घरजमका लागि प्रोत्साहित गर्दै बाटो खुला गरिदिनु ? मनमा भने मलाई एउटी प्रेमिकाले मात्र पुगेको थिएन । श्रीमती र एक दुई थान सन्तानको चाह पनि मेरो मनमा बलियो गरी बसेको थियो । 'साले १० वर्ष अरू जेल बस्नुपर्‍यो भने त घरजमको पनि के अर्थ रहला र ?' मनमा यस्ता कुराले कहिलेकाहीं बतास फुक्थे पनि अनि आफैं बिलाएर जान्थे । राजनीतिक रूपमा उसको र मेरो हैसियत समान थियो र हामी दुवैले दुई चार वर्ष जेलमा बिताउनुुपर्ने सम्भावना पनि उत्तिकै थियो ।

    हामी बसेको ब्लकको आँगन फराकिलो थियो । त्यसको दक्षिणपट्ट िपर्खालको बीचमा एउटा ठूलो ढोका थियो जुन बाहिरबाट साँचो लगाएर बन्द गरिएको हुन्थ्यो । त्यसको बीचबीचमा न्युटनको प्रयोगशालाको ढोकामा ठूलो बिरालो पस्नेजस्तो एउटा ठूलो प्वाल थियो । कहिलेकाहीँ बन्दीहरू त्यसबाट टाउको छिराएर बाहिर गेटतिर हेर्थे । केही माग गर्थे या न्यास्रो मेटाउँथे । म भने हरेक बिहान निकै चाँडै भ्वाइस अफ अमेरिका सुन्दै पस्चिमपट्टकिो लङको अगाडि रहेका सिँढीमा आएर बस्थें । यसको एक मात्र उद्देस्य भने त्यो ढोकाको ठूलो प्वालबाट कहिलेकाहीँ मात्र संयोगले देखिने त्यो केटीले लगाउने लंुगीको एक छेउ या त्यसले नछोप्ने गोली गाँठामाथिको सानो भागको एक झल्को देख्नु हुन्थ्यो । प्रेममा परेका सबैलाई थाहा छ प्रेमिकाको झल्को कति प्यारो हुन्छ । म उसको काख, उसको साथ, उसको शरीरबाट आउने तरुणाईको गन्ध कति मनपराउँथे त्यसको के बयान हुन्छ र ? त्यही प्रेम थियो मलाई ऊर्जा दिने । त्यही प्रेम थियो मेरो केही भाग सपना । हो केही भाग सपना किनभने बाँकी सपना त राजतन्त्रको अन्त्य र एउटा जनवादी नेपालसँग गाँसिएको थियो ।

    यसरी म आधा घन्टा सधैंजसो त्यहाँ बस्थें । कहिलेकाहीँ त्यो ढोकाको प्वालनिरबाट बाहिर चियाउँथे । तर मैले त्यो प्वालबाट मुन्टो बाहिर छिराइनँ । मलाई त्यसबाट बाहिर छिरेको मुन्टो भित्र ल्याउन सकिएन भने के होला भन्ने सधैं डर लागिरहन्थ्यो । केटीसँग भने त्यही अदालततिर लैजाने ल्याउने बेलामा देखादेख र कहिलेकाहीँ छोटो बोलचाल हुन्थ्यो । अचम्म थियो जेलमा बन्दी जीवन बिताएर एकआपसमा प्रेम गरिरहेका आत्मा त्यति एकाध झल्कोमा या नजिकै भएको अनुभूतिमा कति सन्तुष्ट हुन्थे ।

    lll



    मभन्दा पहिले नै गिरफ्तारीमा परेकी उसले चर्को यातना खेपेकी थिई, आफ्नो समयका सीमाभित्र निकै चर्चामा पनि थिई । एक महिनादेखि हाम्रो भेट भएको थिएन । म पहिलोपटक जेलमा पुग्दा स्वागत गर्नेमा ऊ पनि थिई, बेसरी अँगालेर जुरुक्क उचालेर हावामा खेलाउँदै उसलाई सान्त्वना दिन र सम्मान गर्न मन लागेको थियो । कतै बढी भावुक भइएला भन्ने डरले म दुई चार शब्द मात्रै बोलेर भित्रिएको थिएँ । एकपटक भने जेल प्रशासनसँग वार्ता गर्न तीनवटा ब्लकबाट एकेक जना पुगेका थियौं । म थिएँ, ऊ थिई र तेस्रोमा थिए नेपाली कांग्रेसका नेता स्याङ्जाका गोपालमान श्रेष्ठ । हाम्रो जोडीले नजानिँदो ढंगले एकअर्कालाई छोएर माया साटेको थियो ।

    यसरी एउटी प्रेमिकाको प्रेममा चुर्लुम्म डुबेको एउटा तन्नेरीका मनमा यसरी मृत्यु या चर्को जेल सजायका धम्कीका अर्थहरू के के हुन्छन् ? अरूको मलाई थाहा भएन मेरो मन बिल्कुल निस्पृह थियो । घरीघरी जिस्काउन आउने त्यो केटीको माया र बा आमालाई सम्झँदा केही खिन्नता महसुस हुन्थ्यो । आफ्नो जीवन त अरू थुप्रै कमरेडका जस्तै राजाका विरोधमा समर्पित थियो । के हुनु व्यक्तिगत चाहना ? मलाई त्यति बेला थाहा भएको थियो 'बा आमा'लाई भन्नका लागि जति धेरै तर्कहरू मसँग थिए त्यति नहुने रहेछन् आफुले प्रेम गरेकी केटीसँग भन्नका लागि । यद्यपि ऊ पनि राजनीतिमा थिई र राजाको विरोधमा लाग्नुका अर्थहरूबारे दुवै जानकार थियौं ।

    मैले ती तुफानी दिनहरूमा आफ्नो अगाडि आउने चुनौती र नैतिक मूल्यमाथि सङ्कट परेका बेला प्रेमिकालाई र कसैलाई पनि कहिल्यै भावुक बनेर सम्भिइनँ । उनीहरूलाई आपना कर्तव्यहरूका अगाडि मनको ढोकामा उभिनै दिइनँ । र पनि त वकिलले अर्थहीन नै सही, मृत्युदण्डको माग दाबी गरेपछि मेरो मनमा पहिलो झल्को बनेर त्यही केटीको अनुहार आएको थियो हाँस्दै र मायाले आँखा लोलाउँदै ।

    lll



    हामीलाई पुर्पक्षका लागि थुनामा राख्ने आदेश भयो र हामी हथकडी लगाइएरै फेरि जेलतिर पुग्यौं । अहँ त्यस्ता मुद्दा र सरकारी वकिलका माग दाबीले न हामीलाई कुनै फरक पाथ्र्यो न त कहिल्यै निराश बनाउँथ्यो । बरु यही मुद्दाको निहूँमा केहीबेर जेलबाहिरको खुला हावा खान पाउँदा स्वतन्त्रताको बलशाली आध्यात्मिक सुखको र खुसीको अनुभूति हुन्थ्यो । मानव जीवनमा समयको जुन क्षणभङ्गुरता छ त्यसको सापेक्षतामा बन्दी समय कत्ति पनि राम्रो होइन । तर सयौं मानिसहरूले त्यसरी आफ्नो जवानी या समय नफालेको भए, जेलमा, हथकडी र नेलमा, सङ्घर्षका मैदानमा आहुती नदिएको भए आज केको लोकतन्त्रको कुरा आउँदो हो र ?

    ती दिन थिए र ऐले पनि म उत्तेजित भइरहन्छु ।

    प्रकाशित मिति: २०६८ पुस २ ११:०८

    Monday, November 12, 2012

    ँसकस’ पढ्दा ऐंठन भएपछि


    झलक सुवेदीआश्विन १९ - आजको उपन्यासमा, आजको साहित्यमा जनसाधारणले बाँच्ने सङ्घर्षमा बगाएको पसिना गन्हाउनुपर्छ र युद्धको रगत कट्कटिएको हुनुपर्छ र त्यसको स्वागत गरिनुपर्छ ।' -जगदीश घिमिरे, 'उपन्यास र युगबोध', २०६६ ।

    नेपाली आख्यानमा अलग परिचय र स्थान निर्माण गरिसकेका 'लिलाम' र 'साबिती' उपन्यास लेखिएको लामो अन्तरालपछि हाम्रो समयका एकजना प्रभावशाली लेखक जगदीश घिमिरे तेस्रो उपन्यास 'सकस' लिएर पाठकसामु आएका छन् । यससँगै लेखकका रूपमा जगदीश घिमिरेको परख पनि फेरि एकपटक यसै पुस्तकका माध्यमबाट भइरहेको छ ।

    २०२० र ३० को दशकमा सक्रिय लेखक रहेर हराएका घिमिरे २०६४ मा प्रकाशित 'अन्तर्मनको यात्रा' नामक संस्मरणात्मक कृति मार्फत फेरि सक्रिय भएका हुन् । उपन्यासलाई स्त्रीका तिघ्राका कथा र सस्तो मनोरञ्जनको विषय बनाउने कुराको सख्त विरोध गर्दै समाज र जनसाधारणका प्रति जिम्मेवारीबोधका साथ लेखिनुपर्ने विषयका रूपमा ग्रहण गरेका घिमिरेका 'साबिती' र 'लिलाम' आफ्नै कसीमा खरो उत्रेका रचना हुन् । उनको जीवन दृष्टि माक्र्सवाद हुँदै अराज्यवादतिर -स्थापित आर्थिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक सत्ताको विरोध या स्थापित मूल्यहरूका प्रति अस्वीकृति) गएको हो । यो अराज्यवाद उनका पछिल्ल्ाा राजनीतिक टिप्पणीहरू र निबन्धहरूमा पनि अभिव्यक्त थियो ।

    पुँजीवादको महाकाव्य मानिने उपन्यास तेस्रोे विश्वमा साम्राज्यवादबाट मुक्तिको गीत गाउन र निरंकुश सत्ताहरूको विरोधमा जागृति भर्न मुख्य हतियार बनेर प्रवेश गर्‍यो । व्यक्तिले आफ्नो अस्तित्वका लागि गरेको संघर्ष र पूरा गर्न नसकेका आकांक्षा या अतृप्तिहरूलाई लिएर पनि उपन्यास लेखिने गरेको भए पनि त्यो उपन्यासको मूल पक्ष होइन । मूल पक्ष यसको सामाजिकता हो, यसले निर्वाह गर्ने राजनीतिक भूमिका हो र त्यस्तो भूमिका भनेको समाजका अन्यायपूर्ण शक्ति सम्बन्धहरूलाई निर्धा र हेपिएकाहरूका पक्षमा, स्वतन्त्रता, समानता र आत्मसम्मानपूर्ण जीवनका पक्षमा बदल्न व्यक्तिने सार नै हो । अहिले पनि तत् तत् देशका शासकहरूले थोपरेका आर्थिक, सांस्कृतिक शोषण र विभेदको विरोध, विश्वकीकरण र उत्तर औपनिवेशिक अर्थ राजनीतिले श्रमजीवी जनता या आदिवासी, महिला, सीमान्तकृत समुदायमाथि थोपरेको चरम थिचोमिचोको विरोध तथा सर्वसाधारण मान्छेहरूले स्वतन्त्रता र आत्मसम्मानपूर्ण जीवन प्राप्तिका लागि गरेको सङ्घर्ष र प्रतिरोधको वैचारिक हतियारका रूपमा उपन्यासले भूमिका खेलिरहेको छ । मार्खेज, अचिवे, चिमामान्दा, अलेन्दे, लोसा सबैको औपन्यासिक तागत यसैमा अन्तर्निहित छ ।

    नेपालमा यो परम्परामा शक्तिशाली उपन्यासहरू एकदमै कम छन् या कमजोर प्रयासका रूपमा छन् । स्वयं जगदीश घिमिरेले नेपालमा 'फल' साहित्य कम र 'मल' साहित्य बढी लेखिएको भनेर 'अनुराधा', 'शिरीषको फूल', 'तीन घुम्ती' र 'पल्लो घरको झ्याल'को समीक्षा गर्दै टिप्पणी गरेका छन् । उनी भन्छन्, '...तर जुनसुकै दृष्टिले जीवन केलाए पनि वा जीवनको जुनसुकै आयाम लेख्न खोजे पनि...जीवनको गम्भीर र वास्तविक सादृश्य छैन भने त्यो आजको उपन्यास हुँदैन र त्यो आजको साहित्य पनि हुँदैन ।' 'सकस'लाई त्यही परिभाषामा राखेर केलाउने प्रयास यहाँ गरिएको हो ।

    'सकस' नाम दिइएको यो उपन्यास मुख्यतया तीनजना पात्रको कथाका माध्यमबाट भनिएको छ । आफ्नै बाबुबाट बलात्कृत भएर देवीजीको आश्रममा पुगेकी र त्यहीँ हुर्केर नर्सको काम गर्ने कुमारी छ । जँड्याहा र स्वास्नी फेर्दै हिँड्ने बाबु र एउटी सीमान्त महिलाका बीच भएको छोटो घरजमबाट जन्मेको र आमाले आत्महत्या गरेपछि एकजना पूर्वमन्त्री रहेका भलाद्मीको आश्रयमा हुर्केको शरद नामको युवक छ । पहिले शरदकी आमालाई र पछि शरदलाई आश्रय दिने तिनै भलाद्मी हरिवंश अधिकारी अर्थात् जीवा अर्का पात्र हुन् ।

    उनी जयतु संस्कृतम आन्दोलनका माध्यमबाट राजनीतिक आन्दोलनमा पुग्छन्, सात सालको क्रान्तिमा सशस्त्र कमान्डर हुन्छन्, ०१८ सालमा कांग्रेसले थालेको सशस्त्र विद्रोहका बेला रामेछाप इलाकामा सक्रिय रहन्छन्, पक्राउ खान्छन्, राजासमक्ष समर्पण गर्छन् र मन्त्री हुन्छन् । मन्त्री हुँदा कमाएकोे पैसाले मात्तिएका सन्तानले छाड्दै जान्छन्, पहिली श्रीमती मरेपछि एकजना पशुपतिमा फूल बेच्ने महिलालाई भित्र्याउँछन्, तिनी पनि मरेपछि शरद र कुमारीको सहयोगमा बाँच्छन् या मर्छन् । नर्स कुमारी र पत्रकार बनेको युवक शरद आपसमा प्रेम गर्छन् र बिहे पनि । शरद आफूलाई आश्रय दिने जीवालाई उनका अन्तिम दिनको सहारा बन्छ जसलाई कुमारीले साथ दिन्छे, जीवाले भनेका कथा र आफूले भोगका यथार्थ समेटेर शरद नोट लेख्छ डायरीजस्तो । काठमाडांैबाट जीवीका खोज्न मन्थली पुग्छ र माओवादी तथा सेनाको दोहोरो चेपाइमा पर्छ, त्यहाँबाट भागेर जनकपुर जान्छ र मधेस आन्दोलनको पिल्साइमा परेर शरद बैरागिन्छ र घर छोड्छ ।

    कुमारीसँग दूध चुस्दै गरेकी सन्तान हुन्छे शान्ति । उसैलाईर् मधेस आन्दोलनको एउटा अगुवाले बलात्कार गरेपछि कुमारीलाई पनि बलात्कार गर्ने प्रयास गर्छ, कुमारीले प्रतिरोध गरेर उसको हत्या गरेपछि आफ्नी सन्तानलाई त्यही देवीजीको आश्रममा ल्याएर बुझाउँछे र कथा सकिन्छ । तर कथाको मुख्य पक्ष्य भने पात्रहरूको जीवन समेट्दै अगाडि बढेको शरदको नोटले भन्छ, जसमा जीवाले इतिहासका कुरा भन्छ, पुराणका प्रसंग ल्याउँछ शरद वर्तमानका कथा भन्छ या नोट गर्छ ।

    उपन्यासले अनेक उपशीर्षकमा बाँडिएर मूलतः चारवटा कथा भनेको छ- गोर्खालीहरूको राज्यविस्तार अभियान, सिंहप्रताप शाहका बौलठ्ठीपूर्ण हरकतहरू, दरबारमा चल्ने षड्यन्त्र र हत्याका शृंखलाहरू, रणबहादुरले गरेको मनपरिमा सताइएका जनसाधारणका अतिशय पीडा र अपमानका कथा एउटा पाटोमा पर्छन् । दोस्रोमा नेपालमा राणाविरोधी आन्दोलन र पछि महेन्द्रीय शासनका विरोधमा आन्दोलन गर्ने कांग्रेसका दुःखका कथा, २०४६ को आन्दोलनको कथा र त्यसपछिको शासन सत्ताका अलोकतान्त्रिक जनविरोधी गतिविधि । तेस्रोमा माओवादीले गरेको सशस्त्र युद्धका क्रममा जनसाधारणले भोगेका अकल्पनीय पीडा पर्छ । चौथोमा मधेस आन्दोलन, जनजातिहरूको आन्दोलन तथा संविधानसभाको अकाल मृत्युसम्मको नेपालको राजनीति छ । यही कालमा परेका छन् नेपालमा जनजाति र अरूहरूले आफ्नो पहिचान र अधिकारका लागि गरेका सङ्घर्षका सन्दर्भहरू ।

    यो उपन्यास मार्फत लेखकले पृथ्वीनारायण शाहको महानताको गीत गाएका छन् । उनका भारदार र सेनापतिहरूको देशभक्तिको महिमा गाएका छन् र नेपाली इतिहासमा शासकहरूले जनतालाई दिएको दुःखका कथा भनेका छन् । कांग्रेसको नेतृत्वमा नेपालमा प्रजातन्त्रका लागि संघर्ष गर्ने हरिवंशहरूका कथा भनेका छन् जुन मार्मिक छन् तथा इतिहास नपढेका पाठकहरूका लागि नेपालको इतिहासको यो कालखण्डका बारेमा राम्रो जानकारी दिएका छन् । उपन्यासले समकालीन नेपालमा नेता या शासकहरूको मनपरिबाट दुःख पाएका, क्रान्तिका चपेटामा परेर हन्डर पाएका, सरकार र प्रतिपक्षको दोहोरो मारमा परेर सताइएका नेपालीको कथा राम्रोसँग भनेको छ ।

    उपन्यास समाकालीन नेपालको इतिहासका रूपमा आएको छ । साथै यो नेपालको वर्तमान पनि हो र केही हदसम्म भविष्यप्रतिको संकेत पनि । उपन्यासको भाषा र कथ्य शैली राम्रो छ । उपेन्द्र यादवलाई गिरिजाप्रसादको उपप्रधानमन्त्री बनाउने गल्तीबाहेक इतिहासका तथ्यहरू राम्रोसँग मिलाइएका छन् । तर कथाको अन्तर्य अलि फरक छ ।

    जगदीश घिमिरे पृथ्वीनारायण शाह र उनका भारदार तथा सेनापतिलाई महान् र त्यसयताका नेपाली शासकलाई रणबहादुर शाहको आत्माले चलाएका अपराधी साबित गर्न रघुवंश महाकाव्यको सहारा लिन्छन् । कालीदासकृत रघुवंश महाकाव्यमा बताइए अनुसार रामकै वंशमा तेईसौं पुस्ताको अग्निवर्ण लम्पट शासक थियो जो स्त्रीहरूसँग हरपल सहवासरत हुन्थ्यो । जनताले उसको दर्शन गर्न चाहे भने ऊ समागमरत अवस्थामा नै झ्यालबाट एउटा पाइतालो बाहिर निकालिदिन्थ्यो । त्यसको दर्शन गर्न पाउँदा जनता आफूलाई धन्य महसुस गर्थे भन्ने कुरा उल्लेख छ भनेर लेखकको परिभाषाबाट बुझ्न सकिन्छ । उनले नेपालका वर्तमान नेतृत्व वर्गलाई अग्निवर्ण साबित गर्न यस्तो लेखेका छन् ः

    मैले सोधें, 'जीवा के हाम्रा महान् त्यागी र गौरवशाली नेताहरू त्यस्तै छन् त ?'

    'स्त्रीलम्पटभन्दा पनि सत्तालम्पट छन्,' जीवाले भने, 'उः त्यता हेर् । के देख्छस् ?' मैले देखें सिंहदरबारको झ्यालबाट धेरै चरणहरू बाहिर झुन्डिरहेका थिए । मैले सोधें, 'यतिका चरणहरू कसका हुन्, जीबा ?'

    जीवाले भने, 'तँ त लाटाको लाटै छस् । यी चरणहरू बहुदलकालदेखि आजसम्म भएका नौरंगी प्रधानमन्त्रीका हुन्...।' यी शरद र जीवाका बीचका संवादहरू हुन् ।

    'नेपालमा जे हुन्छ भारतको इच्छा अनुसार हुन्छ । नेपालका ठूलाठूला नेता र मन्त्री कि भारतीय नागरिक हुन् कि भारतका उपज हुन् अथवा भारतीय एजेन्ट हुन् । त्यो बुझिराख....' -पेज ३०२) उनले नेपाली राजनीतिमा भारतको भूमिकाको आलोचना गर्ने नाममा गरेको यो आलोचना अशोभनीय देखिन्छ ।

    'एक जाति एक देश- लिन्छौं लिन्छौं', 'खण्ड खण्ड नेपाल- लिन्छौं लिन्छौं', 'अखण्ड नेपाल लिन्छौं लिन्छौं' उनको उपन्यासले यी वाक्यहरू मार्फत् नेपालमा जाग्दै गरेको स्वतन्त्रताको मोह, शासकीय संरचनाले थोपरेका हजार अन्यायका विरोधमा हेपिएका, किनारामा धकेलिएका, विश्व पुँजीवादको शोषणको माखेसाङ्लोमा परेर उम्कनै नसक्ने भएका मान्छेहरूले गरेका विद्रोह, आन्दोलन, अधिकारको खोजीजस्ता कुराको उछित्तो काढेको छ । तिनको अपमान गरेको छ दुत्कारेको छ । उनको उपन्यासले नेतालाई आलोचना गर्ने नाममा कांग्रेसलाई, एमालेलाई, माओवादीलाई, मधेस आन्दोलनकारीहरूलाई हत्यारा, जनविरोधी, भारतका एजेन्टसम्मको आरोप लगाएको छ ।

    यसले ०४६ सालको आन्दोलन खाते, सडक बालबालिका, बलात्कारी र डनहरूले सञ्चालन गरेको भनेर नेपालमा राजतन्त्रको अन्त गरेर लोकतन्त्र स्थापना गर्न आफ्नो जवानीका सुन्दर दिनहरू जेलमा बिताएका, आन्दोलनमा लगाएका, लाठी र बुट खाएका, मारिएर सहिद भएका सबका सबलाई दुत्कारेको छ । हजारौं युवायुवतीले आन्दोलनमा लाग्दा देखेका सपनाको अपमान गरेको छ । उनले संरचना र व्यक्ति या नेतालाई घोलघाल गरेर केवल नेता र पार्टीलाई निषेध गर्ने र संरचनालाई जोगाउने अनौठो बाटो समातेका छन् ।

    पछिल्लो समय नेपालमा चलेको माओवादी आन्दोलन, १९ दिने जनआन्दोलन, गणतन्त्र, धर्म निरपेक्षता, संघीयता र पहिचानको मागलाई निषेध गर्ने र परम्पराबाट चलेको शासनलाई स्वर्गजस्तो भनेर बयान गर्नेहरू काठमाडांैमा र देशैभरि सक्रिय छन् । यसरी सक्रिय हुनेहरूमा खासगरि कुलीनहरू, पुरानो शासनसत्ताबाट आशीर्वाद पाएर देशको स्रोतले मोटाएकाहरू सत्तारुढ वर्ग, जाति विशेषका पुरातनपन्थीहरू र नवउदारवादले जन्माएको क्रोनी पुँजीवादबाट फाइदा लिएकाहरू छन् । घिमिरेको यो उपन्यास पनि प्रकारान्तरले त्यही स्वार्थ समूहको सेवामा उपस्थित छ ।

    यो पुस्तकसँग उनको आफ्नै परिभाषाको कतै पनि भेट हुँदैन ।

    प्रकाशित मिति: २०६९ आश्विन २० १०:०४

    Monday, November 5, 2012

    The semi-colonial feeling stems from deep-seated insecurity | Interview | Oped | ekantipur.com


    The semi-colonial feeling stems from deep-seated insecurity
    12345

    jhalak
    ·        Nov 05 2012
    KATHMANDU, NOV 05 -
    Nepal’s sovereignty is regularly questioned by those on both the left and the right of the political spectrum. Intellectuals often point to various points in history where Nepali politics and society has been the “victim of external influence”. To shed light on the issue of sovereignty, colonialism and imperialism, Jhalak Subedi, Chairperson of the Nepal South Asia Centre and Editor of Mulyankan, an opinion-based weekly magazine, spoke to the Post’s Bidushi Dhungel. Subedi attributes a lot of the current fear about India’s role in Nepal to the imagination. The author of British Samrajyaka Nepali Mohara—Gorkha Bhartiko NaliBeli, Subedi also spoke about why he’s against the age-old “colonial” Gorkha recruitment.
    As someone who’s written a book on the history of Gorkha recruitment, what are your thoughts on whether it should be stopped, as suggested by a committee in the dissolved parliament?
    I think it should be stopped immediately. A plan to slowly phase it out over the next five years or so would also be alright. But either way, it needs to
    stop. The way I see it, the idea of a citizen of one sovereign state fighting for the sovereignty of another state is contradictory and cannot continue. You may have heard about two Nepali Gorkhas dying in Afghanistan just a few days ago. Wherever there’s a war happening, it’s as though Nepalis have to be there to take the bullet for the sake of another country’s sovereignty. This has been the norm since colonial times.
    Today, there are millions of Nepalis who work abroad in various countries, some even in the security sector, who lose their lives on a daily basis. How is that any different?
    Gorkha recruitment is about joining a state’s security force, being loyal to that state and its identity. For example, if a Nepali citizen enrolls in the Indian Army, and he’s deployed to Pakistan or Sri Lanka to fight Tamils or to Bangladesh or to fight against China, that type of “work” is very different from someone going to the Gulf and being a security guard at a shopping mall. The latter doesn’t affect the worker’s loyalty to his country. The idea of migrant workers going and working abroad is an effect of gloablised capitalism. And though they may feel humiliated, be exploited and in many cases, may die, it’s not the same as all-out working for another state’s national security. Migrant workers abroad is a part of globalisation, which also has, to an extent, weakened the boundaries of sovereignty. It’s a matter of labour and capitalism.
    How exactly is Gurkha recruitment different from the relationship between labour and capitalism?
    The British India Company intervened in Nepal and there was a war. Nepal lost. The recruitment drive thus began as a means to enroll the losing
    state’s citizens into the winning state’s army at extremely cheap rates. For almost free, the British began enrolling Nepalis in their army to work for the former’s benefit. It’s a condition that the winning state enforced on the losing one. That’s why it’s different and should be stopped.
    Relatively speaking, Gurkhas make a lot more money than the average Nepali. Considering that the Nepali state has few employment options to offer them, don’t you think there’s an economic incentive?
    Right now, only about 100 people are selected through the recruitment drive each year. Considering that thousands of 20-plus Nepali citizens are working abroad anyway, there’s no need to think the economy will take a hit because 100 people aren’t in a foreign army. However, the security felt by the individuals who enroll is very real. Those that work for the Indian or British armies do tend to feel financially secure in their personal lives. But it’s not a good culture—it’s something that has been a burden on our blood for over 200 years.
    If you talk to the people, they are hardly ever satisfied by the actual work itself. They may be happy with the money and the name they get in society and it’s even easy for them to woo women and choose a wife, but rarely do they take pride in the work itself.
    So you see the recruitment drive as a remnant of colonialism?
    Precisely. It shows that we still haven’t completely freed ourselves from the chains of colonialism.
    On the topic of colonialism, some time ago, the PM of the country called Nepal semi-colonial. Do you agree?
    When colonialism ended, if various kinds of economic dependency and the unfair distribution of natural resources—such that one country benefits largely and another doesn’t—continues, then we called it neo-colonialism.  But today, the meanings and understandings of colonialism, neo-colonialism or imperialism have changed. Looking at their definitions word for word in today’s context, in attempting to see if Nepal is semi-colonial, would probably yield the wrong answer.
    Perhaps it stems from the perception of external interference in internal matters.
    Regardless of how much external interference there is, how many meetings politicians have in their homes with foreign officials, and how much we talk about India’s role in shaping Nepali politics and society, Nepal is far more sovereign than it was in 1950. The ability of the Nepali state to make its own decisions is increasing. When we talk about neo-colonialism, most people see it as linked to India, particularly Nepal’s communists. This is based on the idea that economically, almost 68 percent of foreign trade is with India, and that socially, politically and in terms of power exertion, India’s influence is rather high. Due to this, the communists in Nepal have the psychology that indeed Nepal is semi-colonial. But if you ask me, I don’t think we can say Nepal is semi-colonial because our national strength, as a people, to gauge and fight imperialist activities, is stronger than it has ever been.
    How is Nepal stronger?
    For example, Prithvi Naryan Shah built Nepal and at that time, Nepal was strong. After his demise, when Rana Bahadur Shah came to Banaras, an agreement made by Damodar Basnet and company with India to stop Shah from returning almost turned Nepal into a satellite country. But Rana Bahadur Shah came back and with the Sugauli Treaty, the same happened—we compromised our integrity. After the Sugauli treaty, Bhimsen Thapa played a two-faced game whereby to keep his soldiers going, he used the rhetoric of nationalism, while simultaneously continuing to pay the British some kind of service. And it got worse with Jung Bahadur Rana. That’s the tradition from whence we came.
    Today, when Rakesh Sood or Jayant Prasad has a chat with our political leaders, or SD Muni says a few things, we should know that it’s nothing like it was before. The feeling that we are still semi-colonial stems from a deep-seated insecurity by virtue of being the smaller country. It’s a useless sense of insecurity that sees India as being the reason for all wrongs. It is also used to feed a politics that thrives on that insecurity.
    What about indirect influence as a result of globalisation and political, social and cultural hegemony?
    When we talk about semi-colonialism, it doesn’t encompass that which you are talking about. What you’ve mentioned is the result of globalisation and global capitalism. It encompasses the globalisation of things like Coke, jeans, digital TV and so forth. What this kind of influence has done is make us question our own identity and where our culture is headed. This has also raised fears about the very existence of our way of life. On one level it’s very real and on another, a lot of it is in our head. The fear is unfounded mostly because whoever has power and wealth, the tendency of all people to follow their value system and culture is common throughout human history. But, of course, the Westernisation of our society cannot be denied.
    If capitalism is very much a part of Nepali economy and society, then what has Nepal’s left achieved so far and what is their struggle for the future?
    The struggle for democracy in Nepal started with socialists like BP Koirala. By the time 1990 came, all-out communists were also very much a part of the movement for democracy. In Nepal, both communists and capitalists alike focussed all their energies on overthrowing the feudal structure to move towards capitalism straight from the beginning. So capitalism is the result of a joint struggle by communists and non-communists alike.
    The communist struggle in Nepal has been the same as the capitalist?
    In other countries, communists have overthrown feudalism to put in place a communist or socialist society, but in Nepal, communists have always aimed for capitalism. Nepali communists have made some “communist” contributions—for example, strengthening the trade unions. But aside from that, Nepali society has been in the process of modernisation propelled by both by communists and capitalists alike.  The only difference between the parties that are communist and non-communists is about the creation of a welfare system. I wanted to write on the differences and how the communists wanted to do something that the NC wouldn’t let them, but I realised that there was nothing different between them. 

    Posted on:
     2012-11-05 08:41 
                                                           

    Thursday, November 1, 2012

    'उदार तानाशाह’ को वैचारिक स्रोत

    दृष्टिकोण»

    'उदार तानाशाह’ को वैचारिक स्रोत

      कार्तिक १५ -
      टर्कीका सम्भ्रान्तहरूमा देखिनेे तानाशाही सरकारप्रतिको झुकावको चर्चा गर्दै एकजना राजनीतिक टिप्पणीकार ओर्हान कमालले लेखेका थिए- टर्कीमा जति धेरै पढे-लेखेको मान्छे भयो, त्यति नै ऊ नागरिक सरकारलाई सेना तथा नोकरशाहीको अभिभावकत्व चाहिन्छ भनेर वकालत गर्छ । अर्थात ऊ नागरिक शासनमाथि सैनिक छायाको खोजी गरिरहन्छ । यसको कारणको रूपमा उनले सन् १९६० मा भएको सैनिक विद्रोह र त्यसले स्थापित गरेको लोकतन्त्र विरोधी संस्कृतिलाई जिम्मेवार ठहर्‍याएका थिए । नेपालमा २०१७ सालमा राजा महेन्द्रले संसदीय व्यवस्था र राजनीतिक दलहरूलाई आरोप लगाएर 'कू' गरेजस्तै भ्रष्टाचार र असक्षमताको आरोप लगाएर त्यतिबेला टर्कीका केही सैनिक जर्नेलहरूले निर्वाचनबाट आएका राष्ट्रपति सेलाल र प्रधानमन्त्री अदनानलाई गिरफ्तार गरी मुद्दा चलाएका थिए र केही मन्त्रीलाई फाँसीसमेत दिइएको थियो ।

      त्यसपछि टर्कीको सत्तामा निरन्तर सेनाको बर्चस्व कायम रह्यो । ओर्हान भन्छन्- त्यहाँका शिक्षितहरूमा राजनीतिक दलहरूप्रति अविश्वास बढ्नु र सेना सर्वेसर्वा हो भन्ने मानसिकता बढ्नुको मुख्य कारण भने त्यहाँको शिक्षा प्रणाली नै हो । उनका अनुसार, 'प्राथमिक तहदेखि विश्वविद्यालयसम्मै हामीलाई यस्तो शिक्षा दिइएको थियो, जसमा राजनीतिक दलहरू भ्रष्ट हुन्छन्, सेनामात्रै भरपर्दो संस्था हो, सेनाले गरेको कू प्रगतिशील सैन्य अधिकारीहरूले गरेको क्रान्ति हो, जनता मूर्ख छन्, जो सही नेता र पार्टीलाई भोट दिन जान्दैनन् भनेर सिकाइएको हुन्थ्यो । म कानुनको स्नातक हुँ, कम्तीमा १० हजारपटक यस्तो पढियो होला, जसमा सन् '६० को कूपछि सेनाले बनाएको संविधानलाई प्रगतिशील भनिएको थियो ।' गत सोमबारको कान्तिपुरमा 'उदार तानाशाहको खोजी' शीर्षक आफ्नो लेखमा बैंकर्स अनिल शाहले नेपालमा पनि एउटा निर्वाचित उदार तानाशाह चाहिएको तर्क गर्दै मानिसहरूलाई तत्काल त्यस्तो तानाशाही स्थापना गर्ने प्रयास थाल्न आह्वान गरेका छन् । उनको अन्तिम वाक्यले भन्छ- यदि यस्तो प्रयास छिट्टै नगर्ने हो भने अनिर्वाचित तानशाह जन्मनेचाहिं निश्चित छ । समाजमा एकजना सुकिलो अनुहारको सबैले पत्याएको बौद्धिक र बैंकर्सको छवि बनाएका 'श्रीमान अनिल शाह'को यो भनाइ यत्तिकै लहडमा आएको होइन । यस पछाडिको अर्थ-राजनीतिक सन्दर्भ र टर्कीका सन्दर्भमा ओर्हान कमालले भनेजस्तो सांस्कृतिक आधार दुवै पृष्ठभूमि नेपालमा विद्यमान छ । यसलाई छिट्टै ध्वस्त नपार्ने हो भने अनिलले भनेजस्तो उदार -क्यामोपmल्याज गरिएको) या फासिस्ट -हाकाहाकी) अनुहारको तानाशाहको सामना गर्नुपर्ने खतरा छ ।

      अहिले नेपालको राजनीतिक, आर्थिक तथा सांस्कृतिक क्षेत्रमा सक्रिय नागरिकहरूको मुख्य हिस्सा पञ्चायतकालमा हुर्के-बढेको र पढेको तप्का हो । २०३६ देखि यताका क्रान्ति या जनआन्दोलनहरूको प्रमुख चालक शक्तिका रूपमा २०१७ सालको ठिक्क अगाडि या पछाडि जन्मेर त्यसयता विद्यालय र विश्वविद्यालयमा पढे-हुर्केको समूह भए पनि सामाजिक जीवनका विभिन्न तहमा सक्रिय प्रायः सबै मान्छेहरू यस्ता आन्दोलनमा सहभागी थिएनन् । तिनीहरू यात राजाको तबेलामा दानापानी खाइरहका थिए या राजाको छायामा बसेर आर्थिक क्रियाकलाप, सामाजिक संघ-संस्था, सांस्कृतिक क्षेत्र तथा फौजी, गैरफौजी जागिर-नोकरीमा सक्रिय थिए । एउटा सीमित वर्गले त्यसबाट मज्जाले फाइदा पनि लिएको थियो । त्यो वर्ग र तप्का २०४६ को आन्दोलन र बहुदलीय संसदीय व्यवस्थाप्रति असन्तुष्ट थियो, २०६३ को आन्दोलनप्रति असहमत थियो, त्यस अघिको माओवादी सशस्त्र विद्रोहको त विरोधी हुने नै भयो ।

      बहुदलीयकाल या पछिको गणतन्त्रकालमा त्यसले आफ्नो व्यापार-व्यवसाय या उन्नति तरक्कीका लागि अनेक प्रकारले राजनीतिक दलहरूसँग व्यक्तिगत सम्झौता, दान-दातव्य र लेनदेन गरेको भए पनि त्यसलाई यो अवधिमा भएको परिवर्तन पटक्कै मनपरेको थिएन । कता-कता जिल्ला र देहातका मैला-धैला, पुरानो सम्भ्रान्त वर्गसँग कुनै साइनो नभएका, बस-टेम्पो चढेर हिँड्ने, डेरा लिएर बस्ने र राम्रोसँग चम्चाले खान पनि नजान्ने, पान खाएर भित्तामा पिच्च थुक्ने र भात खाएर डकार्ने 'असभ्य'हरूको जमात सम्भ्रान्तहरूका लागि स्विकार्य थिएन । संविधानसभाको निर्वाचनबाट सभासद् हुन आएका बहुरंगी सर्वसाधारण मान्छेहरू त उनीहरूका निम्ति हाँसोका पात्र थिए ।

      जब संविधानसभामा जानुअघि समानुपातिक निर्वाचन प्रणाली, मधेस, जनजाति, दलित आदिका नाममा अनेक थरीका शक्तिहरूले विस्तारै पुराना संसदवादीहरूलाई समेत विस्थापित गर्न थाले, अनि यो वर्ग नेपाली कांग्रेस र एमालेका नेताहरूको निकट हुने प्रयास गर्‍यो । उनीहरू कमसेकम २०४७ यताका वर्षमा सहरिया भएका थिए, खान-लाउन र गाडी चढ्न सिकेका थिए तथा विस्तारै तिनीहरूको वर्गोत्थान भएर यताकासँग नारिन मिल्ने भएका थिए । तर यो चार वर्षमा नेपाली कांग्रेस र नेकपा एमालेले पनि सार्थक हस्तक्षेप गर्न सकेनन् । तिनका प्रभाव, तिनका धम्की, तिनका अभिनय केहीले पनि सम्भ्रान्त वर्गका चाहनाहरूको संरक्षण गर्न सकेन । संघीयतामा नगई नहुने, त्यो पनि पहिचानसहितको भन्ने अवधारणा बलियो हुँदै गयो । साधन-स्रोतको पुनःवितरणको माग चर्कियो ।

      पुराना सम्भ्रान्तहरूलाई लाग्यो- सबै 'मूर्खहरू' अधिकार चाहियो पो भन्दैछन् ! समाज असुरक्षित बन्दै गएको छ । औद्योगिक लगानीबाट प्रतिफलको आशा पनि उत्साहजनक छैन । मजदुरहरू हड्ताल गर्छन् । गुन्डा, डन, मजदुर युनियन, राजनीतिक दलका भ्रातृ संगठन, राजनीतिकर्मी सबै चन्दा, असुली, हप्तावारी या धम्कीका भरमा यही वर्गसँग पैसा निचोरेर बाँच्न पल्केका छन् । राजनीतिक दलहरू तिनैको संरक्षण गर्छन् । प्रहरी कानुन पालना गराउन असक्षम बन्दै गएको छ । विद्युत आपूर्ति, खानेपानीको व्यवस्था, डिजेल, पेट्रोलको निर्वाध र सहज आपूर्ति, रात्रि जीवनको सहजता, बन्द र हड्तालरहित समय, छुट्टी मनाउने पर्याप्त सुरक्षित गन्तव्य अहिलेको मध्यम वर्ग र सम्भ्रान्तहरूको रुचि हो । विश्व घुम्दा अरु विकसित देशमा त्यही उपलब्ध छ । यता यो वर्गसँग त्यसका लागि साधान छ, स्रोत छ र समय छ । तर देशभित्र त्यो सुविधा गायव छ । उसका लागि यो असह्य बन्दै गएको छ ।

      यससँगै महेन्द्रकालमा -पछि पञ्चायत कालभर) हामीलाई दिइएको शिक्षाको सार यस्तो थियो- यो देश पृथ्वीनारायण शाहले बनाएको हो । थापा, बस्नेत, राणा लगायतका गोर्खाली भारदारहरूको राष्ट्रवादले जोगाएको हो । त्रिभुवनले प्रजातन्त्र ल्याइदिएका हुन् । महेन्द्र नभएको भए देश उहिल्यै भारतले खाइसक्थ्यो र दौरा-सुरुवाल र ढाका-टोपी हाम्रो पहिचान हो । राजा हाम्रा संरक्षक, पालक सबै हुन् । राजनीतिक दलहरू भ्रष्ट छन्, विदेशी दलाल हुन् । दलहरू झगडा गर्छन्, विकास गर्दैनन् । नेपालमा प्रजातन्त्र धान्न सक्नेगरी मानिसहरू शिक्षित छैनन्, त्यसैले यहाँ प्रजातन्त्र फाप्दैन । नेपालीहरू मूर्ख छन्, त्यसैले यहाँ अनुशासन सिकाउन, विकास गराउन मान्छेहरूलाई लाठो लिएर काममा लगाउने शासन चाहिन्छ । ऐन-नियम पालना गर्न लगाउन पनि यस्तो शासनको खाँचो छ, जसको आलोचना गर्न नपाइयोस् । यस्तो मानसिकता नै नेपालका शासक वर्गमा रह्यो । यससँगै गोर्खालीहरूले स्थापित गरेको सत्तारुढ वर्गको भाषा, संस्कृति र राष्ट्रवादको बर्चस्वका अगाडि वैकल्पिक शक्ति, विचार र मूल्यहरूमाथि निरन्तर दमन गरियो । यसको परिणामलाई बीपी कोइरालाले समाजको भयानक नैतिक संकटका रूपमा चित्रित गरेका छन् ।

      यही राजनीतिक तथा सांस्कृतिक जगमा समाजमा असल नागरिकको छवि बनाएका, 'सेलिबि्रटी'को रूपमा सर्वसाधारणले 'रोल मोडल' मानेका मानिसहरूको एउटा जत्थाले सुरुमा माओवादीले अधिनायकवाद ल्याउन खोज्यो भन्दै रामवरण यादवलाई प्रतीक बनाएर, कहिले जर्नेल कट्वालमाथि आशा थमाएर हल्ला बोल्यो । यही जमात संविधानसभाको कार्यकाल समाप्त हुने बेलातिर आएर 'अखण्ड नेपाल'का पक्षमा सक्रिय बन्यो । -यिनी मध्येका कोही अहिले पनि विभिन्न पार्टीको छायामुनि नै छन् भने कोही स्वतन्त्र ।) यही जमातले सबै दल र तिनका नेताहरूलाई एउटै घानमा हालेर अयोग्य, ठग र देशविरोधी भएको निष्कर्ष निकाल्यो । अनि वैकल्पिक शक्तिको खोजीका लागि प्रयास थाल्यो । त्यसमा पर्याप्त साथ नपाएपछि यो जमात अहिले पनि महामहिम रामवरणलाई हारगुहार गर्ने र ०६२/६३ को जनआन्दोलनले थालेको राजनीतिक प्रक्रियालाई समाप्त पारेर एउटा नयाँ महेन्द्रलाई सत्ता सुम्पने, राज्यका नीतिहरू आफू अनुकूल बनाउने, साधन-स्रोतमाथि कब्जा जमाउने तथा वैचारिक बर्चस्व कायम राख्ने दाउमा छ । केन्द्रीकृत शासन प्रणाली, पञ्चायती राष्ट्रवादका विचार र मूल्यहरूको निरन्तरता, उदारवाद र हुनेखानेका लागि स्थायी अमनचैन यसका अभीष्ट हुन् । मुठ्ठीभर सम्भ्रान्तहरूका लागि लोकतन्त्र र व्यापक उत्पीडित सिमान्तकृत समुदायका लागि तानाशाही- यही हो 'उदार तानाशाही'को रहस्य !

      प|mान्समा चाल्र्स दे गाल सन् १९५८ मा दोस्रोपटक सत्तामा आउने बेलाको राजनीतिक अवस्था पनि अहिले हामीकहाँ जस्तै थियो । संविधान बन्नसकेको थिएन । संसदमा कम्युनिष्टहरू र समाजवादीहरूको बहुमत त थियो, तर उनीहरू दुवै एकआपसमा मिल्नुभन्दा अहिलेको नेपालका राजनीतिक दलहरूले जस्तै एकले अर्कालाई कमजोर पार्ने खेलमा लागेका थिए । एकातिर बुर्जुवाहरू कम्युनिष्टहरूले सत्ताकब्जा गर्न लागे भनेर हल्ला मच्चाइरहेका थिए भने अर्कातिर समाजवादीहरू पनि बरु दे गालको शासन खप्न तयार थिए, कम्युनिष्टहरूलाई सत्ता दिन तयार थिएनन् । परिणामस्वरुप संसदमै नभएका दे गाल सेना र सम्भ्रान्त वर्गको सहयोगमा संसदबाटै निर्वाचित प्रधानमन्त्री बन्न पुगे । चौथो गणतन्त्रको अन्त गरेर पाँचौ गणतन्त्र या संविधान बनायो । अनिल शाहको परिभाषा मान्ने हो भने दे गाल सम्भवतः 'उदार' अधिनायकवादी शासक थिए, जो सन् १९६८ को मजदुर तथा विद्यार्थीहरूको आन्दोलनपछि विस्तारै राजनीतिमा असान्दर्भिक भएर अस्ताए ।

      नेपालमा आज बुर्जुवा लोकतन्त्रवादीहरू, वामपन्थीहरू, कम्युनिष्टहरू र पहिचानवादीहरूबीच जुन रस्साकसी चलेको छ, त्यो त्यतिवेलाको प|mान्सको भन्दा खासै भिन्न छैन । कोही पनि एकले अर्कालाई 'स्पेस' दिने पक्षमा छैन, बरु एकअर्कालाई धारेहात लगाउनेमात्रै गरिरहेका छन् । शान्ति, विकास, रोजगारी र आर्थिक उन्नतिका अवसर दिने काम कुनै पनि सरकारले गरेका छैनन् । कतिसम्म भने आफू सरकारमा नभए त अर्कालाई कठालोमा समातेर लडाउने, बजेट ल्याउन नदिने, हिँड्न- चल्नै नदिने संस्कार बसेको छ । परिवर्तन रोक्न जे पनि गर्न तयार हुँदा जनता निराश हुँदै गएका छन् । निराशा असन्तुष्टिमा र

      असन्तुष्टि संगठित प्रयासमा परिणत भयो भने त्यसले यात क्रान्ति निम्त्याउँछ या प्रतिक्रान्ति ।

      अहिले सम्भ्रान्त वर्गलाई आफ्नो बेरोकटोक 'उन्नति' रोकिएको अनुभूति भइरहेको छ । ठीक यही बेला आर्थिक संकटले स्पेन जसरी नवनाजीहरूको लागि उर्वरथलो बन्दै गएको छ, त्यसरी नै नेपालका कम्युनिष्ट, लोकतन्त्रवादी र पहिचानवादीहरूको असहिष्णुताका कारण नवमहेन्द्रवादीहरूको लागि उर्वर बन्दै गएको छ । अचेल सुन्न थालिएको 'उदार तानाशाहको खोज' त्यसैको अभिव्यक्ति हो । लोकतन्त्रवादी, कम्युनिष्ट र वामपन्थी भएकोे दाबी गर्ने ठूलठूला पार्टीहरू र तिनका आसेपासेहरूचाहिं के सोच्दैछन् कुन्नि ?

      प्रकाशित मिति: २०६९ कार्तिक १६ ०९:०३