२२ अप्रिलको सेरोफेरो

हिजो अर्थात् अप्रिल २२ । नेपालका वामपन्थीका लागि २२ अप्रिल विशेष महत्त्वको मानिन्छ । यता भोलि ११ वैशाख नेपालमा दोस्रो भनिने ०६२/६३ को जनआन्दोलन सफल भएको दिन, नेपालका साम्यवादी र उदारवादी दुवैका लागि एउटा ऐतिहासिक दिन हो । यस दिनका लागि योगदानका दृष्टिले तत्कालीन नेकपा माओवादीको सशस्त्र विद्रोह र सडकमा रहेका कम्युनिस्ट तथा बुर्जुवा उदारवादीसहित सम्मिलित संसद्वादी दलहरूको संयुक्त आन्दोलन सफल भएको दिन दुवैका लागि महत्त्वको मानिन्छ । अझ यी दुवैका तर्फबाट यो आन्दोलनमा जस आफ्नो बढी छ भनेर दाबी गर्न प्रतिस्पर्धा नै छ । ११ वैशाखका उपलब्धिको संस्थागत व्यवस्थापन हुन नसक्दा अहिले जे–जति समस्या आइइलागेका छन्, तिनको अपजस भने यी सबै शक्ति एक–अर्कालाई पन्छाएर आफ्नो शरीरको सुकेलुतो कन्याइरहेका छन् ।

अहिलेको अव्यवस्था, राज्यको स्रोत–साधनको लज्जास्पद लुट, लोकतान्त्रिक संस्था र संरचना तथा सांस्कृतिक मूल्यको तीव्र स्खलन र समाजमा व्यापक अनुभव गरिँदै गएको हुने र नहुनेबीचको बढ्दो खाडल र अविकासले सो आन्दोलनमा सर्वसाधारणले बगाएको रगत र देखाएको सहभागिताको खिल्ली उडाएको छ । त्यतिवेलाको जाज्वल्यमान नेतृत्वको अल्प समयमै स्खलन भएको छ । र, नेपालले तय गरेको यात्राको पात्र बदलिने तर समाजले व्यहोर्नुपरेका आधारभूत समस्याको भने पुनरुत्पादन भइरहने दुश्चक्रको सिकार भइरहेछौँ हामी । सत्ता र शक्तिमा फेरि परम्परागत सम्भ्रान्त वर्गले कब्जा जमाएको छ तथा अर्थ राजनीतिक स्पेसमा दलाल पुँजीवादले (उदारवादको राजनीतिक आवरणमा) कब्जा गरेको छ । श्रमजीवी वर्ग सिमान्तमा धकेलिएर विश्व पुँजीवादको आधुनिक दास श्रमिकमा बदलिएको छ । निराशा बढ्दो छ । यो निराशाको कारण भने अहिले पनि हाम्रा अनेक रंगका साम्यवादी—वामपन्थीबाट राष्ट्रिय राजनीतिका कार्यसूचीका सन्दर्भमा श्रमिक वर्गका मुद्दामा नोकरशाही पुँजीवादसँग गरिएको आत्मसमर्पण नै रहेको छ ।

२२ अप्रिल लेनिनको जन्मदिवस हो । नेपालका कम्युनिस्ट पार्टीहरू, गैरपार्टी कम्युनिस्टहरू सबैजसो लेनिनका अनुयायी थिए (पछिल्लो कालखण्डमा साम्यवादीको प्रभाव घट्दै जाँदा र साम्यवादी दल स्वयं बुर्जुवा वर्गका सेवकमा रूपान्तरित भएपछि एकथरी कम्युनिस्ट नेता, कार्यकर्ता र बौद्धिकले आफूलाई लेनिनवादी होइन, माक्र्सवादी मात्रै भन्न थालेका छन्, त्यो बेग्लै कुरा भयो) । लेनिन र बोल्सेभिक पार्टीले रसियामा सम्पन्न गरेको बोल्सेभिक क्रान्ति र त्यसले स्थापना गरेका परम्पराका अनुयायीका लागि लेनिन, लेनिनवाद र त्यसको निरन्तरताका रूपमा बुझिएका तेस्रो विश्वका साम्यवादी क्रान्तिहरूको अर्थ, महत्त्व र प्रभाव स्वत: बढी हुने नै भयो । नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापना यही तिथिमितिमा गरिनुको अर्थ पनि सम्भवत: यसैमा छ । नेपालमा लेनिनका शिक्षाका साथै चिनियाँ साम्यवादी क्रान्तिले परिभाषित गरेको नयाँ जनवादी चरणबाट समाजवादमा जाने उद्देश्य राखेको कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापना गर्ने कमरेड पुष्पलालका सपनाहरू लेनिनसँग गाँसिएका थिए । त्यसयता नेपालमा कम्युनिस्टहरूले जे–जस्तो भूमिका खेले त्यसले रसियाली या चिनियाँ मोडलको साम्यवादी क्रान्ति सम्पन्न गर्न नसकेको भए पनि नेपाली समाजमा विद्यमान अन्तरविरोध हल गर्न तथा नेपाली समाजलाई लोकतान्त्रीकरण गर्न, श्रमिक वर्गसमेत समाजका विभिन्न उत्पीडित समुदायलाई अधिकार सम्पन्न बनाउन महत्त्वपूर्ण योगदान गरेको कुरालाई भने भुल्न मिल्दैन ।

त्यही परम्परामा हुर्केर पनि समाज र यसको रूपान्तरणको सन्दर्भमा अनेक व्याख्या गर्दै देशमा दर्जनौँ कम्युनिस्ट पार्टी तथा समूह क्रियाशील छन् । हजारौँ नेता, कार्यकर्ता सक्रिय छन् साम्यवादी आदर्श बोकेर । लाखौँ सर्वसाधारण, खासगरी समाजको उत्पीडित समुदाय र श्रमजीवी वर्गसमेतले अनेक रूप रंगका पहेँला राता र खैरा साम्यवादी दललाई समर्थन र सहयोग गरेका छन् । त्यसप्रति विश्वासका आँखाले हेरेका छन् । तर, यस सन्दर्भमा एउटा गम्भीर प्रश्न भने मुख बाएर हामीसामु खडा छ : लेनिनका शिक्षाका सन्दर्भमा आजको नेपाली साम्यवादी आन्दोलनको मुख्य चुनौती के हो ? के नेपालका अनेकवली कम्युनिस्टहरू आजको नेपाली समाजमा श्रमिक वर्गका हितको अर्थ खोज्न त्यसको निरुपणलाई साम्यवादी क्रान्तिका अल्पकालीन या दीर्घकालीन रणनीतिसँग गाँसेर जानेबारे गम्भीर छन् ? दोस्रो प्रश्न भने नेपालका वामपन्थी बौद्धिकसँग सम्बन्धित छ, नेपालको वामपन्थी आन्दोलनसँग गाँसिएका बौद्धिकहरू किन यसरी खैरा देखिएका ?

पछिल्लो समयको नेपाली कम्युनिस्टको गतिविधि माओवादीका केही समूह छाडेर वाम–उदारवादी सीमामा कैद देखिन्छन् । वाम–उदारवादी अर्थात् उदारवादी पुँजीवादी राजनीतिक संरचना या प्रणालीभित्र देब्रे ढल्कुवा राजनीति बोकेर गरिने राजनीति । संसदीय निर्वाचन या स्थानीय निकायका निर्वाचनमा सहभागी हुने, जनताका दैनिक विकासे गतिविधि तथा राज्यले प्रदान गर्ने सेवालाई सहज बनाउनेसम्ममा केन्द्रित रहेको यस्तो देब्रे ढल्कुवा राजनीति पनि दस्ताबेज र भाषणमै बढी झल्किन्छ । व्यवहारमा बितेका २० वर्षमा धेरैजसो सरकार सञ्चालनको तहमा पुगेका, पाँच–पाँचवटा प्रधानमन्त्री जन्माएका नेपालका कम्युनिस्टले श्रमजीवी वर्गको हितमा केचाहिँ देखिने काम गरे त ? यो गन्न सकिने तहमा प्रत्यक्ष रूपमा भएको छैन । प्रकारान्तरका सुधारवादी कार्यबाहेक वामपन्थी भनिने क्रान्तिकारी भनिने, माक्र्सवादी लेनिनवादी या माओवादी भनिने नेताहरूको नेतृत्वमा सरकार गठन हुँदा पनि तिनले विकासमा झन्डै महेन्द्रीय परम्परा पच्छ्याए, श्रमजीवी वर्गलाई केन्द्रमा राखेर, स्रोतहरूको पुनर्वितरण गर्ने, राज्यसत्तामा श्रमजीवी वर्गको पहुँच स्थापना गराउने काममा हस्तक्षेपकारी काम गर्न सकेनन् । अहिले पनि समाजमा उत्पीडित क्षेत्र, जाति, समुदाय, महिला या दलितको राज्यमाथिको नियन्त्रणमा कमजोर हात छ । र, अहिले संविधान निर्माण प्रक्रियासमेत उदारवादीको वैयक्तिक स्वतन्त्रता र नागरिक समानताका मयूरपंखी शब्दजालमा उत्पीडित समूहहरूको संघर्ष निस्तेज गर्ने काम भइरहेको छ । यही उदारवादी शब्दजालसँग सम्झौता गर्दै साम्यवादी बताउने समूहसमेत आफ्ना आधारभूत वैचारिक प्रस्थापनालाई परिवर्तन गरिरहेका छन् ।

पछिल्लो समय ठूला राजनीतिक कुरा गर्ने तर आधारभूत जनतालाई भुल्ने महारोगले एमाओवादी स्खलित बन्दै गएको छ, पहिचानको मुद्दामा केन्द्रित हुँदै जाँदा उसले श्रमजीवी वर्गको उच्चारण गर्नै भुलेको, त्यसका नेताहरू आधारभूत तहका जनसाधारणसँगको सम्बन्धबाट टाढिँदै गएकाले क्रमश: आन्दोलन र पार्टी नै असान्दर्भिक बन्ने सम्भावना देखिँदै छ । उता एमालेले आफूलाई सम्पूर्ण उच्च–मध्यम वर्गको पार्टीमा रूपान्तरित गरेको छ । पृष्ठभूमिमा कम्युनिस्ट शैली या भाषा राखेर दैनिक जीवनमा भने दलाल पुँजीपति वर्गको पार्टीका रूपमा पनि आफैँलाई दाबी गर्दै नेपाली कांग्रेसको स्पेस खोस्न हतार गरिरहेको देखिन्छ । यसरी हेर्दा पार्टी स्थापना दिवस या लेनिनको सान्दर्भिकताको बहस यी दलहरूका लागि केवल सोह्रश्राद्धका वेला गरिने पितृ तर्पण जस्तो मात्र हुन पुगेको देखिन्छ ।

नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनको सबैभन्दा गम्भीर स्खलन भने यसका बौद्धिकमा भएको छ । माक्र्सवादी अर्थराजनीतिक विश्लेषणलाई आफ्नो सामाजिक दृष्टिकोण बनाएकामा प्रा. डा. पीताम्बर शर्मा र चैतन्य मिश्र (मिश्र अहिले त सम्पूर्ण रूपमा पुँजीवादका गायक बनेका छन् र माक्र्सवादी पंक्तिमै बसिरहेका पनि छन्) जस्ता एकाधबाहेकका बुद्धिजीवीले वामपन्थी माक्र्सवादी कोणबाट समाजमा हस्तक्षेपकारी भूमिका खेल्न सकिरहेको देखिन्न । अधिकांश त नामले बुद्धिजीवी भने पनि काममा चाहिँ सम्पूर्ण बौद्धिक बहस र प्रश्नहरूको निरूपण गर्ने जिम्मा पार्टीका नेतालाई लगाएर आफू तिनै पार्टीका दस्ताबेजका व्याख्याता बनिरहेका देखिन्छन् । एमाओवादी–एमाले वृत्तका यी बौद्धिक राता होइन, सम्पूर्ण रूपमा रंग परिवर्तन गरेर खैरा बनेका देखिन्छन् । तिनले न त आफ्नो नेतृत्वको बुर्जुवाकरणको आलोचना गर्न सकेका छन्, न त गर्ने चाहना नै देखाएका छन् । बरु ती त नेतृत्वले स्थापित गरेको सम्भ्रान्त वर्ग पक्षधर नीतिहरू जस्तै स्वास्थ्य, शिक्षा र सार्वजनिक सेवाको निजीकरण, सम्पत्तिको केन्द्रीकरण र वित्तीय अल्पतन्त्रको निर्माण तथा कमिसनका आधारमा चल्ने र उत्पादनका दृष्टिले रेमिट्यान्समा आधारित अर्थतन्त्र निर्माणलाई सही साबित गर्न वैचारिक लेपन लगाएका राजनीतिक लेख, सार्वजनिक सञ्चारका साधनमा टिप्पणी र साहित्य सिर्जना गरिरहेका भाट जस्ता देखिन्छन् । खासगरी, एमाले वृत्त यो खैरोकरणको तीव्र अभियानमा लागेर वामपन्थबाट धेरै पर पुगिरहेको देखिन्छ । एमालेभित्र या त्यसको पेरिफेरीमा बसेर कलम चलाउने केही वैचारिक रूपमा प्रस्ट देखिने सर्जकसमेत विषयलाई बरालेर पार्टीको सेवामा लगाउने अचम्मको कसरतमा लागेका छन्, जसको मुख्य ध्यान सत्ताधारी पार्टीको सेवक बन्न आफ्नो योग्यता या बायोडाटामा थप गर्ने परिवेश सिर्जना गर्नु रहेको छ । राज्य पुनर्संरचना र समावेशी लोकतन्त्रबारेको पछिल्लो बहसमा यो समूह सम्पूर्ण रूपमा हिन्दूवादी या पृथ्वीनारायाणवादी देखिन पुग्नु संयोग मात्र अवश्य होइन ।

यसरी पार्टी स्थापनापछिको ६७ वर्ष प्रवेशका वेला नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन र वामपन्थी बौद्धिक बहसले आफ्नो स्पेस खुम्च्याउँदै लगेको र आफैँ सिमान्तीकरणमा धकेलिँदै गएको सत्य स्थापित भएको छ । अचम्म यत्ति छ : एमाले, एमाओवादीसमेतका वामपन्थीहरूको मताधार सहज र बलियो रहने तर समाज रूपान्तरणका आधारभूत प्रश्नको माक्र्सवादी हल खोज्ने कुरा स्यालको सिङ खोजेजस्तो हुने अनौठो अवस्थामा हामी पुगिरहेका छौँ ।

पmुल कहाँ फुल्छर हाँगै भाँचेर
आसा छ यो आलेख छापिनु अगाडी नै डा. गोविन्द केसीको अनसन सकिने छ । तर उतिकै निस्चित भएर भन्न सकिन्छ ः उनले उठाएका प्रश्नहरुले अझै धेरैबर्ष नेपालको स्वास्थ्य शिक्षा र उपचार क्षेत्रमा विषद बहस र नीतिगत परिवर्तनको माग गरिरहने छन् । नयाँ नयाँ गोविन्द केसीहरुको आन्दोलन, हड्ताल या हस्तक्षेप विना स्वास्थ उपचार र स्वास्थ्य शिक्षालाई सर्वसाधारण मानिसहरुको पहुँचमा ल्याउन सकिने छैन । न त नाफामुलक स्वास्थ्य शिक्षाका अहिले रोपिएका झारहरु नै उखेलेर सकिने छ, बरु ती एकपटक रोपिएका झारहरु फुल्दै फल्दै फेरि झर्दै र उम्रदै गर्ने छन् फैलने छन् । जहाँको राजनीतिका मुल नीति बनाउनेहरु राज्यको उत्तरदायीत्व क्रमशः बजारलाई हस्तान्तरण गरेर आफ्नो खाईजीवीका चलाउनुलाई बहादुरी सम्झन्छन् त्यहाँ यो भन्दा बढि आसा पनि गर्न सकिन्न । तर यो साता जसरी केसीको अनसनले नेपालको राजनीति, बजारका पुजारी पण्डाहरु र भृत्यतन्त्रको सातो त्यो भने निकै उत्साहजनक छ, तारिफयोग्य छ र एउटा आसाको झिल्को उठाउने खालको छ । यसबारे पछि, अहिले प्रसंग हड्तालले सिर्जेको बहसको ।
एकजना व्यक्तिको सत्याग्रह या हठाग्रहको तागत कति हुन्छ ? त्यो सम्भवतः उसको नैतीक धरातलमा आधारित हुन्छ । मार्टिन लुथर किंगको अपिल किन शक्तिशाली थियो ? किनभने उनी न्यायका पक्षमा थिए र उनको आग्रहमा कुनै सत्तामोह या अन्तर्यमा स्वार्थ लुकेको थिएन । उनी पाखण्डी थिएनन् । यसपाली डा. केसीको अनसनका पक्षमा सडकमा, सामाजीक सञ्जालमा र पत्रपत्रिकामा जुन समर्थन देखियो यो अद्धितिय थियो । उनले निराश हुँदै गएको नेपाली जनमासमा एकप्रकारको आसा सञ्चार गरेजस्तो देखियो । यो निराशाको तारो अहिलेको नेतृत्ववृत्त थियो । यसको लक्षित बहसमा सामान्य जनलाई स्वास्थ्य सेवाको पहुँचमा ल्याउने अपेक्षा थियो, भ्रष्ट र माफियाकरणको शिकार भएको स्वास्थ्य शिक्षाको चेपमा परेर निशासिएका आवाजहरुको ध्वनि थियो । संगसंगै पछिल्लो राजनीतिले समाजमा फैलाउँदो निराशा र आक्रोसको पनि यसमा समिश्रण थियो । धेरैले यसलाई धेरैतरिकाले बहसमा ल्याउने प्रयास गरे । डा. केसीको समर्थनमा रहेका डा. जीवन क्षेत्री देखि अहिलेको स्वास्थ्य शिक्षाको चरम व्यापारिकरणको वारेमा रिपोर्ताज लेख्ने पत्रकार अमित ढकालसम्मले बहसलाई सार्थक स्वरुप दिने प्रयास गरेका थिए । तर बहसको बैचारिक पक्षलाई सकारात्मक हस्तक्षेप गर्न भने डा. अर्जुन केसीको अन्तर्वाता सबैभन्दा सफल रह्यो ।
डा कार्कीका सिधा कुरा
डा. अर्जुन कार्की नेपालमा स्वास्थ्य शिक्षा तथा उपचारलाई कसरी साधारण मानिसहरुको पहुँचमा पुर्याउन सकिन्छ तथा कसरी चिकित्स्कहरुलाई मुनाफामुखि हुनबाट बचाएर सेवामुखि बनाउन सकिन्छ भनेर भित्रै देखि चिन्तित र प्रयत्नशिल चिकित्सक हुन । उनले पाटनको टिचिङ् हस्पिटमा त्यसको प्रयोग गर्ने अथक प्रयत्न गरिरहेका छन् । डा. केसीको अनशन प्रकरण चलिरहेकै बेला उनले एउटा अन्तरवार्ता मार्फत दुईवटा महत्वपुर्ण हस्तक्षेप गरेका छन् । उनी भन्छन् “अहिले मेडिकल कलेज सेवाका लागि डाक्टर उत्पादन गरिरहेका छन् कि व्यापारी ? बैंकका सिईओसरह तलब खान डाक्टर बन्ने हैन उद्योगधन्दासरह नाफा कमाउन मेडिकल कलेज अस्पताल खोल्ने हैन । सेवाभाव बढाउने कुरामै हामी चुकेका छौं । नाफा गर्ने, अझ बढि नाफा गर्ने डाक्टर उत्पादन भैरहेका छन् ।” उनी अगाडी भन्छन् “हामी अमेरिकालाई नवउदारवादी अर्थतन्त्र अप्नाएको देश भन्छौं, त्यहाँ नाफामुखी मेडिकल कलेज खोल्न पाईन्न । खुलेपनि त्यहाँ पढेकाले बिरामी जाँच्न पाउँदैन । निजी क्षेत्रले लगानी गरेका कलेज÷विश्वविद्यालय छन् तर लाभांश वितरण गर्न पाईन्न । नाफा त्यही संस्थामा लगानी गर्नुपर्छ । क्यानाडामा निजी स्तरमा मेडिकल कलेज नै छैनन । बहुदलीय प्रजातन्त्रको युगमा प्रवेश गरेपछि खुलाबजार अर्थनीतिमा जाने भनियो । त्यतिबेला निर्णायक ठाउँमा बसेकाहरुको नियत खराब नहुन सक्छ । केहि नयाँ गर्नुपर्छ भन्ने थियो होला । तर जसले जेजे गनुपर्छ गर, सक्छौ गरेर आऊ नसके डुब शैलीमा सबैकुरा बजारलाई छाड्ने काम भयो ।” हो यहिनिरबाट समस्याको थालनी भएको छ र समाधानको खोजी पनि यहिँनिरबाट गरिनु पर्छ ।
शिक्षालाई र स्वास्थ्य उपचार सेवालाई बंैक या म्यानपावर कम्पनी या घरजग्गा कारोवारको जस्तो वेथीतीयुक्त व्यवसायमा बदलेर रातारात धनिहुन दिने तरिका नै अहिलेको समस्याको जरो हो । यसको थालनी नेपालमा सन् १९८५ पछि अप्नाईएको संरचनागत समायोजन कार्यक्रमबाट भएको हो । सन् १९९० को परिवर्तपछि यसले तिव्र गति लियो । मिनिमम स्टेट अर्थात राज्यले दिने सेवालाई समेत व्यापारको तहमा व्याख्या गरेर हात झिक्ने र निजी क्षेत्रलाई खुला आमन्त्रण गर्ने नीति लिइएपछि यो वेथिती थालीएको हो । यसैले हो एमविविएसको सर्टिफिकेट किनबेच गर्न मिल्ने बनाएको । यसैले हो एम्बुलेन्सबाट ल्याईने आकस्मीक उपचारमा लैजानुपर्ने विरामीलाई ओसार्ने चालकहरुलाई समेत खरिद गर्ने नयाँ संस्कृतीको विकास गरेको छ । यसैले हो सुविधाहरु काठमाण्डौ केन्द्रीत बनाउने, व्यापारी राजनीतिज्ञ, गुण्डा मवाली ठग लफंगा र कालोधनवालाहरुलाई समेत रातारात मेडिकल कलेजका संस्थापकमा बदल्ने कामको सैद्धान्तीक आधार तयार गरेको छ । डा. कार्कीका शब्दमा अमेरिकामा त निजी संस्थामा पढेका चिकित्सकले विरामीको स्वास्थ्य परिक्षण समेत गर्न पाउँदैन । तर नेपालमा विस्तारै राज्यको लगानी भएका मेडिकल कलेजमा पढ्ने विद्यार्थीको संख्या अल्पमतमा पर्न थालेको छ । पैसा भएकाले पढ्न पाउने, विना पुर्वाधारका कलेमा पढेर बजारमा प्रवेश गरेपछि साधारण मानिसहरुको स्वास्थ्यमा मज्जाले खेलबाड गर्ने तथा साधारण आयस्तरका मानिसहरुलाई जो दिल्ली पुग्न पनि सक्दैनन्, आर्थिक रुपले टाट उल्टाउने यो अवस्था तत्काल रोक्न आवस्यक छ । यो काम सरकार या राज्यको हो, डा केसीको अनसन या डा. कार्कीको बहसले शक्ति आर्जन नगरुञ्जेल नेपालका सबैखाले सत्ताधारीहरु माफियाको घेराबाट बाहिर आउन सक्ने छैनन् । राज्यको नीति नबदलीएसम्म देशको आवस्यकताका अनुपातमा मेडिकल कलेज खोल्ने, विकेन्द्रीत रुपमा कलेजहरु विस्तार गर्ने र चिकित्सा सेवालाई गैर नाफामुलक व्यबसायका रुपमा स्थापित गर्ने सम्भावना रहन्न । यसका लागि पहिलो शर्त ससक्त आन्दोलन र बहस नै हो ।
डा. भटट्राईको छल
डा. केसीको अनशन पछि नेपालका वामपन्थी भनिने राजनीतिक दलहरुको नैतीक धरातल नराम्रोसग खस्किएको छ । नेकपा एमालेका नेता देखि समर्थकसम्म केसीको अनशनलाई एमालेको विरुद्ध सिण्डिकेटको या माफियाको अभियान भनेर सावित गर्न लागिपरेका छन् । यद्यपी केहि नेताहरु उनलाई भेटेर नैतीक समर्थन जनाउन पुगेका थिए, तर एमालेका सम्पुर्ण ध्यान भने मनमोहन मेडिकल कलेजमा आफ्नो पार्टी कार्यकर्ता र समर्थकको लगानी भएकोले त्यसले सम्वन्धन पाउनुपर्ने र मनमोहनको नाम भएकैले सम्वन्धन दिन रोक्न काँग्रेसले चाल चलेको प्रमाणित गर्नमा गएको देखिन्छ । यहाँ प्रश्न मनमोहन मेडिकल कलेजले सम्वन्धन पाउनुहुन्न भन्नेसंग सरोकार राख्दैन । त्यस्तो सरोकार प्रकारान्तरले मात्र जोडिने हो । वास्तविकता चैं नेपालको मेडिकल शिक्षालाई कस्तो बनाउने ः पैसावालको लागि उपचार त्यो पनि कमजोर र कामचोर उपचार या समग्र जनताका लागि सहज सुलभ र गुणस्तरिय उपचार भन्ने प्रश्नमा यो आन्दोलन भैरहेको छ । तर सन् १९९० मा काँग्रेसका केहि पस्चिम दिक्षीत चहेताहरुले थालेको निजीकरणको अभियानबाट सानो तिनो पेटी फायीदा लिएको एमालेवृत्तले आफ्ना सारा सैद्धान्तीक वैचारिक प्रस्थापनाहरुलाई वाग्मतीमा सेलाएर काँग्रस भन्दा अघि बढेर निजीकरणको डंका पिट्न थाल्यो । उसले सनातान सत्ताधारी विचारमाथि हस्तक्षेपको प्रयास नगरेको मात्र होईन त्यसमा बग्नुमा आफ्नो हित देख्यो । पुँजीवादी क्रान्ती पुरा गर्न लागि परेको उक्त पार्टीको पंक्ति समग्ररुपमा नै शिक्षा र स्वास्थ्य सेवालाई समेत रक्सीभट्टी झै रातारात नाफा कमाउने धन्दामा रुपान्तरित गर्नमा दत्तचित्त छ । अहिलेको अनौठो दृष्य के भयो भने उदारीकरणको नीति लागु गर्ने काँग्रेस चैं हाईसञ्चोले बस्ने र अनशनबाट आफुलाई अव्वल दर्जाको वामपन्थी समाजवादी दावि गर्ने एमाले तर्सेर भाग्नुपर्ने अवस्था आईलागेको छ ।
अर्कातिर एमाओवादी नेता तथा पुर्व प्रधानमन्त्री डा. बाबुराम भट्टराईले केसीको अनशनलाई समर्थन गर्दै आएका छन् । उनले केसीलाई भेटेर ऐक्यवद्धता जनाए (यसो त उनका पार्टी अध्यक्ष प्रचण्डले पनि यस्तो ऐक्यवद्धता जनाउँदै केसीलाई भेटेका थिए), सामाजीक सञ्जालहरुमा उनको समर्थनमा लेखे तथा नयाँपत्रिका दैनिकमा आफ््नो नियमीत सोमवारे स्तम्भमा लेखै लेखेर आन्दोलनको समर्थन गरे । यसो गरेर उनले र माओवादीले काम त विल्कुल ठिक गरेका हुन । तर उनीहरुको विचार पनि एमालेकै जस्तो छलकपटपुर्ण देखिन्छ । पहिलो त एमाओवादी सरकारमा पुगेका वेला (डा. भट्टराई एकपटक अर्थमन्त्री र अर्कोपटक प्रधानमन्त्रीका रुपमा नीतिगत हस्तक्षेप गर्न मिल्ने स्थानमा विराजमान थिए) नेपालमा मेडिकल शिक्षाको क्षेत्रमा तत्काल विद्यमान वेथिती र भ्रष्टचार तथा माफियाहरुको चलखेल नियन्त्रण गर्ने कुनै प्रयास नै गरेनन् । बरु कतिपय निजी मेडिकल कलेजलाई सम्वन्धन दिन एमाओवादी नेताहरु नै कुदेका समाचारहरु आईरहे (यसबारे भट्टराईले आफ्नो .आलेखमा आत्मालोचना पनि गरेका छन्) । दोस्रो कुरा डा. भट्टराई र एमाओवादीले अनशनरत केसीको समर्थन जनाईरहँदा आफ्नो पार्टीले यस अगाडी जेसुकै गरेको भएपनि नेपालमा मेडिकल शिक्षा र स्वास्थ्य सेवालाई नाफामुखि र व्यापारीकरण हुन दिनेछैन भनेर आफ्नो मत सार्वजनिक गर्न सकेका छैनन् । गरेका छैनन् । यसको अर्थ हो उनीहरु फेरी सत्तामा पुगेको अवस्थामा पनि आधारभुत रुपमा अहिलेको स्वास्थ्य शिक्षा र स्वास्थ्य सेवा नीतिमा परिवर्तन गरिने छैन । डा. भट्टराई यो छल हो । तपाईको काम अनशनको समर्थन गर्ने मात्र होईन नागरिकहरुका अगाडी आफ्नो भावि वैकल्पीक नीतिहरुको वारेमा प्रष्टाप्रष्टी बताउनु हो । तपाईले अहिलेका वेथीतीलाई केवल भ्रष्टाचार या माफियाका कारणले भएको भनेर छली तर्क गर्न मिल्दैन । प्रष्ट भन्नोस तपाईहरु मेडिकल शिक्षा र स्वास्थ्य सेवालाई राज्यको आधारभुत दायीत्व र जनताका अधिकारका रुपमा व्याख्या गर्दै नाफाखोरी र सबै नीजी क्षेत्रलाई नियन्त्रण गर्ने कि नगर्ने ?
अन्तमा ः अहिलेको समस्याको उपचार मेडिकल शिक्षाको राष्ट्रियकरण र सरकारी स्वास्थ्य उपचार प्रणालीको स्तरिकरण मात्रै हो । त्यति नगरि गरिने सबै वाचा प्रतिवद्धता र आज्ञप्तीहरु ढोंग र बकवास मात्रै हुन । केसीको अनशन अधुरो नरहोस् । मेरो पनि उनलाई समर्थन छ ।

डाँडा पारिको गाउँमा देवताको शासन

“हरेक महिना शुक्लपक्षको द्धादशीको दिन पुग्ने गरि फटकशिलामा रहेको महास्नान गुठिको जमिनमा कमाई गर्ने मोहिहरुले मिलेर
२७ पाथि गाईको दुधबाट बनेको  दहि
२२ मुरि धानको चामल
३६ भारि दाउरा
१० पाथी मकै
२ वटा बोका
१२ पेरुङ्गा माछा
११ भारि सालको पात, घ्यु, मौसम अनुसारको फलफुल, सहित ८४ व्यञ्जनका लागि आवस्यक पर्ने सम्पुर्ण सामाग्री पशुपति गुठिमा लानुपथ्र्यो । यस्तो जीन्सी जम्मा जम्मी हरेक महिना ९६ भारिका दरले लागिन्थ्यो । पहिलो दिन साँखु पुगेर बास बस्यो । दोस्रो दिन पशुपति पुगेर सामाज बुझायो र फर्केर फेरी साँखुमा बास बस्यो । तेस्रो दिनमा घर आईपुग्यो । त्यसमाथि सालका लिंगा समेत यतैबाट पुर्याउनु पथ्र्यो ।” – रामभक्त दनुवार (५९),  शम्भुप्रसाद घोरसाईने (५९),  हस्तविर लामा (७०) र अरुहरु । मेलम्ची नगरपालीका, फटकशिला, सिन्धुपाल्चोक ।

२०७१ चैत्र २७ गते । दिनको १२ बज्दै छ । फटकशिलाको यो दक्षिण मोहडामा ढल्केको गाउँमा गर्मि चढ्दै छ । वरपर हरिया र भरखर पालुवाहालेका रुखहरुले सितल छर्न खोजेपनि बाँझा गरा र खाली कान्लाबाट निस्केको रातोमाटोको ताप निकै बढि छ । मेलम्ची खानेपानि आयोजनाको सहयोगमा बनेको सामुदायीक भवनमा किसानहरु आईरहेका छन् । कसैले ४ नम्वर फारम ल्याएका छन् कसैले कुत बुझाएको रसिद या मोहिको निस्सा कायम भएको पुर्जा । देशमा गणतन्त्र आएको सातबर्ष पछि जम्मा भएका किसानको अनुहारमा कौतुहलता छ, निराशा छ र आक्रोस पनि । कतिपयको अनुहारमा हाम्रो उपस्थितीप्रतिको गलत बुझाईले जन्माएको तटस्थता पनि म देख्दैछु । मेलम्ची हेलम्बुतिर घुम्न हिँडेको म स्थानीय साथिहरुको संगतमा मिसिएर त्यो कार्यक्रममा पुगेको छु । मनमा गुठि जग्गा र किसानका विचको सम्वन्धबारे केहि जान्ने उत्सुकता छ । एउटा निवन्ध या आर्टिकलका लागि सामल हातलाग्ने आशा त लेखकहरुका लागि जता गए पनि लागिरहन्छ । यता जम्मा भएका किसानहरुमा भने कुनै आयोगबाटै मानिसहरु आएको जस्तो केहि आशाका झिल्काहरु थिए । अरु गाउँमा भन्दा भिन्न यहाँ युवा किसानहरुको पनि राम्रै संख्यामा उपस्थिती देखियो ।
यो ठाउँ चर्चित पर्यटकिय हव नगरकोटबाट ४ घण्टा जतिको पैदल दुरीमा पर्छ । काठमाण्डौ जील्लासंग सिधा सिमाना जोडिएको छ । गाउँको पुर्वमा पर्ने ईन्द्रावति उसरी नै वगिरहेको छ जसरी केहि दशक पहिले कथाकार रमेश विकलले वगेको देखेका थिए । त्यसलाई अहिले केवल विगारेको छ ठाउँ कुठाउँ राखिएका ठेकेदारहरुका क्रसर उद्योगले । गाउँको दक्षिण पस्चिम वेसीमा बग्ने खोला कलकल गरेकै छ र त्यसले सिचाई गर्ने खेतमा चैते धान हरियो हुँदै गएको छ । ईन्द्रावति किनारको सिपाघाट बजार विस्तार हुँदै गएको छ । खेत र टारीहरु उतिकै उप्जाउ छन् तर किसानहरु भन्छन् हामीले खानसम्म पेटभरि पाउन थालेको १५ बर्ष जति मात्र भयो । हस्तवीर लामाले भने ‘पशुपति महास्नान गुठिका द्वारे, जीम्मवाल र तीनका पिउनले शासन गरेर किसानलाई लुटेको गाउँ हो यो । यहि खुलेको स्कुलमा पढ्न भनेर क्लासमा जाँदा तँ भोटेको छाउरो बाउनसंग पढ्न आउने ? भन्दै शिक्षकले गलहत्याईकाले पढ्न नपाएको किसान मै हुँ । पढ्न नजानेकैले नापि आएको वेला आफ््नो बाबु बाजेदेखिको नीजि जमिन पनि गुठिका नमामा पुर्जा बनाईएर अहिलेसम्म ठगिने पनि मै हुँ । ’ मैले सोधें यो गाउँमा पनि अव त कोहि सरकारी कार्यालयमा उच्चस्तरको हाकीम भएको होला नी ? उनीहरुले एक मुखले भने ‘के हुनु गाउँका सबैभन्दा बढि पढेका र माथि पुगेका मानिस नै अहिलेको मेलम्ची नगरपालिकाका प्रमुख हुन जो प्रोमशन पछि सुब्बा सरहको तहमा छन् ।’

सम्वत १८५६ अर्थात सन् १७९९÷१८०० । महाराज रणबहादुर शाह बहुलाई वक्सेको समय थियो । आफ्नी कान्छी स्वास्नीको मायाले उसैको सन्तानलाई आफु जीवीत छँदै राजा बनाईवस्केपछि महाराजले स्वामि महाराजको पद्वी धारण गरिवक्सेको थियो । कतैबाट महाराज एकदिन नगरकोट सवारी भएछ । कुनै चाटुकारले पशुपतिका लागि महास्नान गर्न खर्चपर्चको जोहो गर्न निवेदन चढाएछ । महाराजले नगरकोटबाट हातैले इशारा गरेर फटकशिलाको जमिन सबै पशुपति महास्नान गुठिका नाममा तोकिदिईवक्स्यो । महाराजकी दुहाई ! हुकुम जो बक्स्यो त बक्स्यो । केहि बाउन सन्यासीहरु फटकशिलामा पनि विर्तावाल रहेछन् । तिनले महाराजको पाउ समातेछन् । महाराजले आफ्नो हुकुम सच्याउँदै भनिसिएछ ‘बाउन र सन्यासीका नाममा विर्ता कायम भएको जमिन बाहेक सबै जमिन पशुपतिको गुठि भो । सोहि अनुसार गर्नु गराउनु ।’ त्यसदेखि यता २१५ बर्ष वितेर गए । त्यसको छ बर्ष पुग्दा नपुग्दै रणबहादुर शाह आफ्नै भाईद्वारा मारिए । भिमसेन थापाले ३२ बर्ष शासन गरे । अरु थापाहरु, वस्न्यातहरु र राणाहरुले शासन चलाए, प्रजातन्त्र आयो गयो, माटो सुहाउँदो पञ्चायत आयो गयो, फेरि प्रजातन्त्र आयो र आयो भनिएको छ लोकतान्त्रिक गणतन्त्र । तर यस ठाउँका किसानको जीवनले आफ्नो काँधमा जर्वजस्ती लादिएको जुवा फाल्न सकेको छैन । यसका अनेक कथा विस्तारै खुल्दै जाँदा छन् । कथा सुनाउनेहरु ७० कटेका वृद्धि पनि छन् पैंतिस चालिसका अधवैंशे महिला र तिसको सेरोफेरोका युवा पनि । मलाई किसानको व्यथा सुन्दा भाउन्न होलाजस्तो हुन्छ ।
पशुपतिको महास्नान के कसरी गरिन्छ र किसानहरुले ल्याएका भारीहरुको प्रयोग कसरी गरिन्थ्यो भन्ने मलाई जानकारी छैन । तर त्यहाँका किसानहरुको बयान यस्तो छ ः महास्नान गुठिका लागि फटकशिलाका किसानहरुले हरेक महिना माथि थालनीमा उल्लेख भएको जस्तै ९६ भारी सामल बोकेर पशुपतिसम्म पुर्याउनु पथ्र्यो । जसजसले गुठिको जमिन कामाएका थिए तीनका हिस्सामा कसले कति सामल तयार पार्ने र कसले बोकेर लैजाने भन्ने तय हुन्थ्यो जसको व्यबस्था गर्न गाउँमा गुठिका प्रतिनिधिहरु रहन्थे । यीनै प्रतिनिधहरुको भयानक मध्ययुगिन शोषण नै त्यहाँ राज्यको उपस्थिती मानिन्थ्यो ।
गुठिकै जग्गामा बाबु बाजेका हाड खिईए, सन्तानहरु मोहि बन्दै गए र बाबुले गरेको कामलाई निरन्तरता दिए । बसाईसर्न समेत चारपैसा कतै न कतैबाट जोड्नु पथ्र्यो । कमाई सबै महादेवका नाममा चढाउनु परेपछि जहान के ले पाल्ने, के ले ओखती मुलो, केले चाड पर्व वडापैरी ?केले चारपैसा जोड्ने र बसाई हिँड्ने ? तिनको ढाड संधै कुप्रो हुन्थ्यो । २०४६ पछि विस्तारै किसानहरुमा बढ्दो चेतनाले विद्रोह गर्न थालेको थियो । यो क्रम २०५२ पछि रोकियो । “त्यसपछि मात्रै हो हामीले पेट भरेर खानसम्म पाएको । बाँकी हाम्रो जीवन त नरकै समान भएर वित्यो ।” उपस्थित सबैले एकैस्वरमा भने ।
त्यसपछि पनि शोषणको तरिका त बदलियो तर शोषण निरन्तर रह्यो । जीन्सीको स्थान नगदले लियो । २०५६ सम्म सबैले गुठिलाई जीन्सीको साटो तोकिएको नगद बुझाए । त्यसपछि काम पर्नेले मात्रै बुझाउँदैछन् । फटकशिला गाविस अर्थात भरखरै बनेको मेलम्ची नगरपालिकाको यो गाउँका दुईवटा वडामा बसोबास गर्ने झण्डै ९५४ घरधुरी मध्य रैकर जमिनमात्र हुने बढिमा २० परिवार होलान बाँकी सबैले केहि न केहि गुठिको मोहि बनेर खेतीपाति गरिरहेका छन् । मेलम्ची परियोजनाको सडक यहि गाउँ भएर जान्छ । आयोजनाले सडक खन्दा जमिन पर्नेका लागि मुवाबजा दिने भयो । त्यस्तो मुआवजाको ६७ प्रतिशत गुठिले लियो अर्थात भगवान ‘पशुपतिनाथ भोलेवावा’को बैंक खातमा जम्मा भयो र बाँकी ३३ प्रतिशत मात्रै किसानले पाए ।
‘मेरो परिवारले ११ रोपनी सिम खेत कमाउँछौं । गतबर्ष पारिवारीक रुपमा मोहिको नामसारी गर्नुपर्ने भयो । २०५६ देखि २०७० सम्मको तिरो १ लाख ८ हजार भएको रहेछ । ५० प्रतिशत छुट दियो र ५४ हजार रुपैयाँ बुझाएपछि रसिद पाईयो । यस्तो रसिद नभै बाबुको नामबाट सन्तानमा मोहिको नामसारी समेत हुँदैन’ – हरिवल्लभ घोरसाईनेको गुनासो थियो । गतबर्ष नै विदुर घोरसाईनेले १७ रोपनि पाखोको १५ बर्षको कुत या तिरो ४६ हजार बुझाएर रसिद लिए र पुर्खादेखि आफैले कमाई आएको जमिनमा भएको काठ विक्रि गर्ने  अनुमति पाए । जवकी अहिले नेपालका कतिपय गाउँहरुमा रैकर जमिनको तिरो प्रति रोपनि १ रुपैंया मात्र पनि कायम गरिएको छ ।
देशमा किसान र जमिनका विचको परम्परागत सम्वन्ध बदलिन थालेको भनिएको धेरै भयो । यहाँको गुठिमा मात्र किन यस्तो जोरजुलुम कायम छ ? मेरो प्रश्नको जवाफमा मेलम्ची नगरपालिकाका प्रमुखले भने ‘यो देशमा मानिस भन्दा मानिसले बनाएको देवता निकै बलिया रहेछन् ।’ भुमि अधिकारका लागि लडिरेहका किउलका किसान सोम भण्डारीको अनुभव भन्छ जव देवताको नाम आउँछ तव किन हो सबै दलका नेताहरु समेत डराउँछन् र त्यसबारे कुरा गर्न तर्सिन्छन् ।
यसरी यो लोकतान्त्रीक गणतन्त्रमा काठमाण्डौ उपत्यकाबाट जम्मा एकै डाँडो पारि किसानहरुमाथि देवताहरु शासन गर्दैछन् । जसका अनगिन्ती उदाहरण सिन्धुपाल्चोक भर छरिएका छन् । यता संविधान सभामा भने २०५२ सालसम्मको नेपाल स्वर्गजस्तो थियो, अहिले अनेकवली परिवर्तनका कुरा गरेर देश विग्रयो भन्नेहरुको विगविगि छ । जो परिवर्तनका लागि भनेर हिँडेका थिए तिनले सतहका कुरा बदल्ने चर्को कुरा गरे तर खुट्टा मात्र भारमा राखिएका त्यस्ता नाराले जमिनमा चैं धुलो चाटिरहेका छन् । फटकशिलाका किसानको जीवनमा सार्थक परिवर्तन ल्याउन सबै जमिन गुठियारबाट खोसेर मोहिका नाममा रैकर सरह कायम गर्नु पहिलो शर्त हो । के हाम्रो देशका सत्ताधारिहरु यसका लागि पशुपतिनाथको शासनमा पनि लोकतन्त्र बहाल गराउन तयार होलान् ?

रामनाथसंगका केहि सम्झना

चैत्र २३ गते विहान एमालेको केन्द्रीय कार्यालयको प्राङ्गण । रामनाथ ढकालको शव एक किनारमा राखिएको थियो । बल्खु दरवारको रंग उस्तै थियो, आँगनमा दक्षिणभिमुख कमरेड मदन भण्डारीको शालीक उसरी नै दक्षिणतिर हेरिरहेको थियो । परिसर भित्रको चौर चैत महिनामा पनि हरियो थियो । रामनाथको लास वरपर जम्मा भएका धेरैजसो मानिसहरु तीनै थिए जससंग जीवनको केहि हिस्सा हामीले संगै विताएका थियौं । मित्रता जता पनि हुनसक्छ, विद्यालय या कलेज पढ्दा, गोठालो जाँदा या जागिर पेशामा संलग्न हुँदा । तर राजनीतिक आन्दोलनमा लाग्दाको मित्रताको गाँठो धेरै ढंगले बलियो हुन्छ । कमसेकम हामी निरंकुश शासनलाई फाल्न संगठित प्रयासमा लागेकाहरुले व्यहोर्ने सत्य यहि हो । हरेक क्षण सत्ताको क्रुर पञ्जासंग पौंठेजारी खेल्दै संघर्ष गरिरहँदा एकाकार भएकाहरुको मित्रताको डोरी । यतिवेला राजनीतिक दल र तीनका नेता कार्यकर्ताहरुका तिक्ततापुर्ण घात अन्तर्घातलाई नियालेर ईतिहासको त्यस कालखण्डमा गरिएको संघर्षको उज्यालोलाई समेत निषेध गर्ने जनमत बलियो बन्दैछ । तर त्यतिवेला संघर्षमा होमिएकाहरुलाई मात्रै थाह छ, जेल पर्नेहरुका, कठोर यातना सहनेहरुका, सपनाहरु छिमलिएकाहरुका, मारिएकाहरुका मित्र र परिवारजनलाई मित्रताको तागत । आन्दोलनमा लाग्नेहरु, तीनलाई शेल्टर र भरोसा दिनेहरुको एउटा विशाल सञ्जाल नभएको भए, तिनमा मित्रता र आपसि विश्वास नभएको भए जनसंघर्षहरु कसरी उठ्थे र फालिन्थ्यो निरंकुशतन्त्र ? रामनाथसंगको मित्रता त्यहि समय गाँसिएको थियो र अहिले पनि कायम थियो । पछिल्ला बर्षहरुमा हाम्रो भेटघाट निकै पातलो थियो आक्कल झुक्कलकै तहमा । उनी शक्तिको खेलमा सहभागि थिए म त्यसमा सामेल थिईन, तर भेटघाटमा हाम्रो हार्दिकता उत्तिकै थियो । त्यसका केहि कारण थिए ।
पोखराको पृथ्विनारायण क्याम्पसमा अखिल र तत्कालीन नेकपा मालेको राजनीति गर्ने क्रममा हाम्रो भेट भएको थियो । ०३७ सालमा म आईएको पढाई सकेर गाउँमा फर्केपछि शिक्षक भएको थिएँ । दुईबर्ष पछि स्नातक पढ्न आएर फेरि अखिलको राजनीतिमा गाँसिए । त्यतिवेला प्रमणपत्र तहमा कानुन पढ्दै गरेका रामनाथ ढकाल जील्लास्तरीय नेता भैसकेका रहेछन् । २०३९ चैत्रमा तारकाङको ध्रुव निमाविमा भएको अखिलको जील्ला सम्मेलनबाट उनी अध्यक्ष भएका थिए, सचिवमा गणेश तिमिल्सीना, सदस्यमा म र सुमित्रा सुवेदी लगायत थियौं । पछि गएर रामनाथ र सुमित्राका विच प्रेम र विवाह भएको थियो ।
छुरी काण्ड
यो २०४१ सालको असौज महिनाको कुरा हो । रामनाथ अखिलको केन्द्रीय सदस्य थिए र धौलागिरी अञ्चल हेर्थे । म अखिलको कास्की जील्ला अध्यक्ष थिएँ । सविच थिए तारा पुन अनि सुमित्रा सुवेदी सहसचिवको जीम्मेवारीमा । धौलागिरी हेर्ने भएकोले रामनाथसंग कार्यक्रमिक जीम्मेवारीका हिसावले कम भेट हुन्थ्यो । उनी पोखरा आएको बेला होष्टलमा बढि बस्थे । म बगरको टुँडिखेल पुर्वको टोलमा एउटा पुरानो घरको माथिल्लो तलामा बस्थें (दुईबर्ष अगाडी घान्द्रुक जाँदा मैले त्यो घर आफ्नो सम्पुर्ण जीर्णतासहित उसरी नै उभिरहेको देखेको थिएँ ) । त्यो दिन विहानै म घरपछाडी रहेको धारामा झरेर ब्रस गर्दै थिएँ । घरको दक्षिणपट्टिबाट तलामा जाने सिंढी थिए र धारो ठिक सिंढि मुनी थियो । अचानक रामनाथ आएर सिंढीको बारमा अढेस लागे र भय तथा पिडामिश्रित स्वरमा मलाई बोलाए । मैले उनलाई देख्नासाथ लखकाटें जरुर केहि गडबढ छ । संधै हँसिलो र फुर्तिलो रामनाथले दयालाग्दो अनुहारले मलाई आफुतिर डाके । नजीक गए पछि उनले मेरो काँधमा हात राखेर अढेस लागे र माथि जान ईशारा गरे । कोठामा पुग्न उनलाई मुश्किल परिरहेको थियो । मैले के भयो भनेर सोधेको प्रश्नको उत्तर पनि दिईरहेका थिएनन् । कोठामा पुगेपछि आफैले ढोका लगाउँदै खाटमा बसे र भने “मलाई मण्डलेले छुरी हाने, हेर्नास् न किड्नीमा नै लाग्यो कि क्या हो । मलाई त मर्छु कि जस्तो लाग्यो ।” उनले आफ्नो दायाँ कोखो तर्फ ईशारा गरे । शर्टमा रगतको टाटो थियो र घाउ गहिरो छ जस्तो देखियो । संयोगवस उनले अन्तरपार्टि सर्कुलरको मोटो कपि पट्याएर पेटिभित्र घुसारेकै ठाउँमा छुरी धसिएको रहेछ । अनुहार पहेलो देखिन थालेको थियो । मसंग प्राक अध्यक्ष तथा स्ववियुका सहसचिव शिवपौडेल पनि संगै बस्थे । ढकालले घटनाको छोटो जानकारी दिदै भने “हिजो मात्रै चन्द्र पौडेलको कोठामा एकजना पार्टी कमरेडले पठाएको पत्र कसैले छाडेर गएको रहेछ । विहानै भेटघाटका लागि रानिपौवामा रहेको सेल्टरमा बोलाईएको थियो । म झिसमिसेमै एक्लै जाँदै थिएँ । नदिपुरको कर्नरमा पुग्दा कोही रुमालले मुख छोपेको मान्छे आयो र ‘साले क्याम्पसमा राजनीति गर्ने तँ ?’ भन्दै छुरी हान्यो र भाग्यो । मैले चिन्न सकिन । त्यसपछि म त बेहोस भएर कता कता अलमलिएँ पछि होस सम्हालेर यता आएको ।”
अलमलिने समय थिएन । शिवजी अरु साथिहरुलाई खबर गर्न गए म रामनाथलाई ट्याक्सीमा राखेर गण्डकी अस्पतालतिर गएँ । उनी धानिन सकिरहेका थिएनन टाउको मेरो काँधमा अडिएको थियो । म अनेक अनिष्टहरुको आशंका गर्दै भित्रभित्रै आतंकित भैरहेको थिएँ । केहि बेरमा नै साथिहरुको ठुलो संख्या अस्पतालमा जम्मा भयो । हामीले केहि समय पहिले मात्रै एउटा सामान्य दुर्घटनामा परेका कमरेड डिल्लीराम पौडेललाई यहि अस्पतालबाट गुमाएका थियौं । आपत्कालीन कक्षमा राखिएका रामनाथलाई हेरिसके पछि डाक्टरले उनलाई तत्काल काठमाण्डौ लैजान रिफर गरे । त्यतिवेला अहिलेजस्तो छ्यास्छयास्ती जहाज या हेलिकप्टरको व्यबस्था थिएन । दिनको एक पटक शानेवानीको जहाज पोखरा काठमाण्डौ गथ्र्यो र टिकट एकसाता दश दिन पहिले नै बुकिंग हुन्थ्यो । साथिहरुको विचमा आसंका र भय थपिदो थियो । मण्डलेहरुको आक्रमणको जवाफ दिन आक्रोस बढ्दो थियो । तर पहिलो सर्त रामनाथलाई बचाउनु थियो । हामीले त्यहिँबाट क्याम्पस चिफलाई फोन गरेर बोलायौं । स्ववियुका सभापति खगराज अधिकारी, म र फणिन्द्र क्षेत्री क्याम्पस चिफसंगै अञ्चलाधिश क्वार्टरतिर गयौं । अञ्चलाधिश थिए खड्गबहादुर जीसी । हामीले उनलाई घटनाको वेलीविस्तार लगायौं । अनि जहाजमा सरकारी सिट मिलाईदिन अनुरोध गर्यौं । जीसीले हाम्रो भनाई गम्भिरतापुर्वक लिए र तत्काल जहाजमा दुई सिटको व्यबस्था मिलाईदिए । हामीले मण्डलेहरुको हर्कत बढेको, स्वयं प्रशासनले नै दमन बढाएर विद्यार्थी नेतामाथि आक्रमण गराएको भन्दै उनलाई तत्काल अपराधीलाई कार्वाहि गर्न चेतावनी पनि दियौं । अञ्चलाधिशले भने ‘यो घटनामा प्रशासनको कुनै संलग्नता छैन । जसले गरेको भएपनि म कार्वाहि गर्छु तपाईहरु जानोस् र रामनाथको उपचार गर्नुस् ।’ दिउसोको उडानबाट तुलबहादुर गुरुङ्ले रामनाथलाई काठमाण्डौ लिएर गए । हामीले त्यहि राती पोखरामा मण्डले दमनका विरोधमा भित्तेलेखन र  पोष्टरिंग गर्यौं । भोलीपल्ट क्याम्पसमा हड्ताल र विरोध सभाको आयोजना गर्यौं (घटनामा मण्डले र प्रशासनको संलग्नता नभएको कुरा धेरैपछि मात्र खुल्यो) । केहि साताको उपचार पछि तङ्ग्रिएर रामनाथ काममा फर्के ।
त्यसको एकबर्षपछि म स्नातक तहको पढाई सकेर फेरि गाउँमा नै शिक्षण पेशामा लागें । त्यहिबेला अनुशासन सम्वन्धी कार्वाहिमा परेका रामनाथ फेरि पृथ्विनारायण क्याम्पसमा नै फर्केर काममा सक्रिय भए । स्ववियुको सचिव र अखिलको कास्की जील्ला अध्यक्षका रुपमा उनी २०४४ कार्तिक ३ गते साँझ केन्द्रीय सदस्य लक्ष्मी कार्कीसंगै मेरो घर मकैखोला आईपुगे । भोलीपल्टका लागि अखिलको ईलाका सम्मेलन आयोजना गरिएको थियो ।
दशैं २०४५
पृथ्विनारायण क्याम्पस त्यस क्षेत्रको वामपन्थी किल्ला थियो । स्ववियुमा संधै अखिलले जीत्ने । त्यसमाथि माले अखिल र पर्दापछाडी नेकपा मालेको राजनीतिक गतिविधिको केन्द्र नै बनेको थियो । यसबाट स्थानीय प्रशासन, पञ्चहरु र दरवारसम्म चिढिएका थिए । यहि वर्चस्व तोड्न २०४४ मंसिर १३ गते तत्कालीन प्रशासनले स्थानीय पञ्च, मण्डले र प्रहरीका मानिसहरु समेत मिलाएर क्याम्पसमा आक्रमण गर्यो । आक्रमण अचानक भएको थियो, प्रतिरोध गर्न नपाउँदै तुलबहादुर गुरुङ, रामनाथ ढकाल र विजय गुरुङ्लाई अपहरण गरि प्रहरी भ्यानमा राखेर डिएसपी कार्यालय लगियो । दमनको प्रतिरोध गर्नुपर्ने भयो । भोलीपल्टै मलाई पार्टीले क्याम्पस आउन र आन्दोलन सम्हाल्न भनेर बोलायो । विद्यार्थी नेताहरु जेलमा थिए र नेतृत्व खाली भएको थियो । हामीले आन्दोलन चर्कायौं । पैतिस दिन कष्टडीमा राखेर विजयलाई छाडे, स्ववियु सभापति तुलबहादुर र सविच रामनाथलाई जेल चलान गरे (तिनैजना यसपाली एमाले केन्द्रीय कमिटिमा थिए) । क्याम्पसमा चर्केको आन्दोलनपछि प्रशासनले तुलबहादुरलाई फागुन ३ गते सामान्य कागज गरेर छोड्यो । उक्त कागजको मस्यौदा मैले मस्यौदा गरेको थिएँ । रामनाथ त्यतिवेला पनि छाडिएनन् । जेलबाट छुटेका तुलबहादुर एकमहिना पछि अखिलको केन्द्रीय अध्यक्ष भए । केहि दिनका लागि आन्दोलनको नेतृत्व सम्हाल्न भनेर आएको म ‘घटनाले मागेपछि’ स्ववियुको सभापति र अखिलको केन्द्रीय सदस्य दुवै हुनपुगेको थिएँ ।
२०४५ असौजमा रामनाथलाई दिईएको शान्ती सुरक्षाको पुर्जीको म्याद सकिनेवाला थियो । म्याद थप्न सिडियो कार्यालयमा ल्याउँथे, जेलबाट छोडिएको भन्ने रेकर्ड बनाउँथे र गेटैबाट समातेर फेरि पक्राउ गरेको पुर्जी थमाउँथे । पार्टीमा उनलाई प्रहरीबाट खोस्ने सल्लाह भयो । बगरका आनन्द श्रेष्ठको नेतृत्वमा रविन्द्र अधिकारी लगायतका साथिहरु खटिए । प्रहरीले हत्कडी झिकेर छाडेको अभिनय पुरा गर्न खोज्दा उनलाई ट्याक्सीमा राखेर कुदाईयो । उनी पार्टी सम्पर्कमा आईपुगे ।
दशैंको फुलपातीका दिन मेरै पहलमा मकैखोलाको जनकल्याण माविमा एउटा ईलाकास्तरिय साहित्य गोष्ठि आयोजना गरिएको थियो । पोखराबाट नुमराज बराल र रविलाल अधिकारी आएका थिए । जनपक्षीय रापंस सोमनाथ प्यासी पनि आउनु भएको थियो । आउनेहरुमा रामनाथ ढकाल पनि थिए । मकैखोलामा भएको त्यो पहिलो र अहिलेसम्मको अन्तिम साहित्यीक जमघट भव्य रुपमा सम्पन्न भयो । साँझ अरु पाहुना घरतिर फर्के रामनाथ ढकाल अब मेरो जीम्मेवारीमा थिए । साँझको खानापछि मैले गाउँकै एकलासमा भएको घरमा हामी दुवैलाई सुत्ने व्यबस्था मिलाएँ । भोलीपल्ट दशैंको अष्टमी थियो । विहानै मेरो घरमा भाउजुले एउटी राम्री छोरी जन्माउनु भयो । हाम्रो घरमा उ पहिलो छोरी सन्तान थिई । बाले ठुलै खसी पालिराख्नु भएको थियो । खसी काटियो । रामनाथ आफै कोदाली लिएर खसी खुर्किन तम्सीए । खुब रमाईलोसंग काम गरियो । मासुभात खाईयो र दिउसो खोलातिर नुहाउन गैयो । साँझका लागि हामीले कालिकासम्म जाने योजना बनायौं । संधै खुलेर एकैठाउँ बस्नु उचित हुन्थेन । साँझ अष्टमीको आधा खप्पेलो जुन झलमल लागेको थियो । गाउँलेहरु पिङ् खेल्न जाँदै थिए । मैले बा आमासंग यसपालि हाम्रा लागि दशैं यतिकै सकियो भन्दै विदा मागें । हामी साप्लेतिर उकालो लाग्यौं । घरबाट पाँचसात मिनट हिडेका मात्र के थियौं रामनाथको गोडा मर्कियो । त्यो सामान्य मर्काई रहेनछ, लिगामेण्ट च्यातिएकै रहेछ । अलिअलि दुख्दै थियो । घर फर्कौंकी जाउँ भन्ने दोधारका विच हामी सैमराङ् पुगिसकेका थियौं । हामीले जाने निर्णय गर्यौं । ईँदीखोलासम्म पुग्दा नपुग्दै रामनाथलाई निकै गारो भयो । त्यहिँ कृष्ण सापकोटाको घरथियो, उनलाई बोलाएर एकएकओटा लौराको ब्यवस्था गर्न लगायौं । उनले एकजना साथि सहित हामीलाई मादि नदिको किनार हुँदै भकिम्लोसम्म साथ दिए । त्यहाँबाट भैंसे निस्केर कालिकातिर लाग्दा १२ बजिसकेको थियो । केहि मानिसहरु बाटोमा भेटिन्थे । हामी छलिएर हिंड्दै उकालोमा पुग्यौ । रामनाथको गोडा सुनिएर जुत्ता लगाउन पनि समस्या पर्न थाल्यो । लाईट थिएन । ठाडो उकालो, पहिले म एकपटक मात्र यो बाटो हिँडेको थिएँ । पचास पाईला हिँड्दै बस्दै, दस पाईला हिँड्दै बस्दै । केहिठाउँमा बोक्दै, काँध थाप्दै, ठट्टा र रमाईलो गर्दै रुञ्चे हाँसो हास्दै झण्डै विहान २ बजेतिर हामी मानवहादुर जीसीको घर पुग्यौं । यो घरबारे मैले आफ्नो उपन्यासमा विस्तारमा चर्चा गरेको छु । दशैं सकिएपछि एकादशिको दिन पोखरा जान भनेर साँझतिर निस्क्यौं । तर दुईसय मिटरजति हिँडेपछि उनलाई निकै मुश्किल भयो । फेरि फर्केर जीसीकै घरमा बस्यौं । भोलीपल्ट राती त्यसरी नै निस्क्यौं । हिन्दै हिन्दै झण्डै १२ बजेतिर हामी बाटुलेचौरमा रहेको सोमनाथ प्यासीका भाई कृष्णअधिकारीको घरमा पुग्यौं । रामनाथ उपचारतिर लाग्नु भयो । म फेरि काममा फर्कें ।
काठमाण्डौतिर
२०४५ फागुनको अन्तिम साता काठमाण्डौमा अखिलको केन्द्रीय कमिटिको बैठक थियो । बैठकको सिलसिलामा महासचिव घनश्याम भुषालले मसंग केन्द्रीय समितिमा अलि गतिशिल ढंगले काम गर्ने एकदुईजना साथिको खाँचो रहेको भन्दै त्यस्तो को होला भनेर जीज्ञासा राख्नुभयो । मैले रामनाथलाई सम्झें । पहिले केन्द्रीय सदस्य भैसकेका उनी यतिवेला पोखरामा विना जीम्मेवारी यसै दिन विताईरहेका थिए । सुमित्रा विएड पढ्दै अखिलको प्रारम्भीक कमिटिमा काम गर्दै हुनुहुन्थ्यो । वहाँहरुको छोरा भरखर तिनबर्ष जतिको थियो । राजनीतिमा जीम्मेवारी विहिन भएपछि कार्यकर्ताको जीवन कति अत्यासलाग्दो हुन्छ भन्नेकुरा त्यस्तो आन्दोलनमा लाग्नेलाई मात्र थाहा हुन्छ । घनश्यामले कुरा उप्काएपछि मैले रामनाथलाई बोलाएर यो काममा लगाउन प्रस्ताव गरें । वहाँले हुन्छ एकपटक काठमाण्डौ पठाइदिनुस भन्नुभयो । पोखराको पार्टी यस्तो पक्षमा थिएन । मैले पोखरा फर्कनेवित्तिकै रामनाथलाई भेटें र पार्टीवालालाई कुनै जानकारी नै नदिई तत्काल काठमाण्डौ जान सुझाव दिएँ । एकजना व्यबहारकुशल नेताका रुपमा रामनाथले काठमाण्डौ आएपछि जे हासील गरे त्यो सबैले देखेकै कुरा हो ।
एसिड एशिया
२०४८ को निर्वाचनपछि मैले सक्रिय राजनीति छाडें । केहिमहिना पोखरामा पत्रकारिता गरेपछि गणेश तीमील्सीनाको प्रस्तावमा म पर्वतको तिलाहारमा रहेको सरस्वति क्याम्पसमा पढाउन गएँ । अर्थशास्त्र, राजनीतिशास्त्र र ईतिहास पढाउँथे । दिन त चल्दै थिए तर आन्दोलनको नेतृत्व गरेको र त्यत्रो जनसमुदायका विचमा काम गरेको मान्छे तिलाहारको साँघुरो संसारमा अटाउन मुश्किल परिरहेको थियो । न पत्रपत्रिका, न सञ्चार न साथिभाई न यातायात । जिवन दिनदिनै उराठलाग्दो बन्दै थियो । २०४९ भदौ महिनाको कुनै साँझ मेरो मित्र शिव पौडेल रुझदै रुझ्दै टुप्लुक्क म बसेको डेरामा आईपुग्यो । उसले काठमाण्डौबाट रामनाथले पठाएको एउटा पत्र ल्याएको थियो जसमा मलाई एशियाली विद्यार्थी सघको एउटा विभागमा कामगर्न प्रस्ताव गरिएको थियो । अध्यक्ष शंकर पोखरेल र राजन भट्टराईहरुको सहमती सल्लाहमा मलाई बोलाईएको थियो । म अलिअलि उत्तेजना मिश्रीत जीज्ञासा र अनिस्चितता बोकेर काठमाण्डौ आएँ ।
केहि महिना म रामनाथकै कोठामा बसें । उनी अखिलको महासचिव थिए । कुपण्डोलमा डेरा थियो । किरण गुरुङ्, तुलबहादुर गुरुङ्, योगश भट्टराई, कोष गुरुङ् लगायत हामी सबै संगै बस्थ्यौं । त्यहाँ बसुञ्जेल मैले खर्चपर्चको कहिल्यै चिन्ता गरिन । खानापिनाको जीम्मा त रामनाथहरुकै भैहाल्यो । विन्दास रमाईलो जीन्दगी थियो ।  एशिड एशियाको काम गैससवाला काम रहेछ । प्रपोजल तयार पार, पेश गर दाता खोज र काम गर । म यसकामका निम्ति पुरै उल्लु सावित भएँ । मेरो रुची र दृष्टिकोण तथा व्यावासायीक दक्षता पनि यसकामका लागि मेल नखाने खालको । मैले आफुलाई त्यस अनुकुल ढाल्न पनि पटक्कै प्रयास गरिन । अहिले पनि म यसमामिलामा पुरै निकम्मा छु । आठ महिना जति काठमाण्डौमा विताएपछि म आफ्नो असफलताबाट पाठ सिक्दै कुम्लो पोको पारेर परिवारसंग बस्न चितवनतिर झरें ।
यसरी रामनाथसंग मेरो जीवनका केहि रोमाञ्चकारी दुःखसुखका क्षण वितेका छन् । नौबर्ष जति अगाडी म उनको घर पुगेको थिएँ टोखा जानेबाटो तिर । सुमित्राले मिठो खाना बनाएर खुवाउनुभयो । रामनाथले भरखर बनाईसकेको घर देखाए, हामीले पारिवारीक राजनीतिक कुरा गरेर विहान वितायौं । अनौपचारिक र पारिवारिक वातावरणमा विताएको त्यहि क्षण नै उनीसंगको लामो बसाईको अन्तिम क्षण बन्न पुग्यो । पछि त कहिलेकाँहि मात्र छोटो भेट हुन्थ्यो, सञ्चोविसञ्चो र मोवाईल नम्वर साटासाट । उनलाई ग्राण्डीमा भर्ना गरेको सुनेदेखि नै व्यथा गम्भिर छ भन्ने लागेको त हो तर यति छिटै हातै नहल्लाई बोल्दै नबोली संधैका लागि विदा होलान भन्ने चैं लागेकै थिएन । बल्खुमा अन्तिम विदाई गर्नेेबेलामा उनको लास एक छेउमा सुताईएको थियो मेरो आँखाले भने साथिहरुको विचमा आफ्ना अगाडी छिद्रापरेका दाँत देखएर हाँस्दै गफिएको रामनाथलाई खोजीरहेका थिए ।