रामप्रसाद राईको दुःखान्त

यो साता केही सांकेतिक महत्वका घटना प्रकाशित भए । भारतको तमिलनाडुमा जल्लीकट्टु अर्थात् साँढे समाउने प्रतियोगितामाथि लगाइएको रोकका विरुद्ध हिंसात्मक प्रदर्शन भयो । त्यो प्रदर्शनका क्रममा श्रीलंकाली तमिल नेता स्व. भेलुपेल्लाई प्रभाकरणलाई हिरोको रूपमा व्यक्त गर्ने पोस्टरहरू प्रदर्शित भए, तमिल स्वतन्त्रताको माग गरियो र हिन्दूवादी वर्चस्व लाद्न खोजिएको भन्दै आक्रोश व्यक्त गरियो । आर्य हिन्दू र अनार्य द्रविडबीच हजारौँ वर्षदेखि जारी संघर्षको एउटा झिल्को त्यहाँ देखियो ।

अमेरिकी राष्ट्रपति ट्रम्पविरुद्ध पचासौँ लाख महिलाले अमेरिकामा र विश्वभर प्रदर्शन आयोजना गरे । यो महिला पहिचानको लडाइँ थियो ।

बहुमतमा रहेका र सत्तासिन शक्तिहरू समेत आफ्नो पहिचानको पक्षमा लागेपछि विश्वकीकरण र शक्तिशालीहरूको चेपुवामा परेका देश र जातिहरूले पहिचानको माग गर्नु र संघर्ष गर्नु अस्वाभाविक हुँदैन । यसमा जोडिन सक्छन्, बर्माको बुद्धिस्ट बहुल सत्ताबाट लखेटिँदै गरेका तर आफ्नो कुनै पुख्र्याैली थातथलोको टुंगो नभएका राखिने क्षेत्रका रोहिँगा (मुस्लिम) हरू, मेघालयमा दुई महिनादेखि आपूर्ति व्यवस्था रोकिने गरी राजमार्ग कब्जा गरेका नागा विद्रोहीहरू पनि ।

गतसाता नै लहानमा स्वतन्त्र मधेसको नारा लगाइयो र त्यसमा सम्बोधन गर्ने सिके राउतले स्वतन्त्र मधेस आन्दोलनमार्फत मधेसमा आफ्नो नेतृत्वको दाबी प्रस्तुत गरे । यी घटना सामान्य रूपमा नाकवरपर भन्कन आउने झिंगा होइनन्, जसलाई यसो हात हल्लाएर धपाउन सकियोस् । यसका ऐतिहासिक कार्यकारण सम्बन्ध छन् र त्यसलाई इतिहासका सन्दर्भ सूचीको मानकमा सम्बोधन गरिनु आवश्यक छ ।
०००
र यसै साता रामप्रसाद राईको स्मृति गर्ने तिथिमिति पर्दो रहेछ । मैले विद्यालयमा सानै कक्षादेखि नेपालको इतिहास पढेको हो, सात सालको क्रान्तिको इतिहास, सन्तान्नब्बे सालका चार सहिद, केआई सिंहको विद्रोह पढेको हो । आइएमा पनि र बिएमा पनि इतिहास पढेको हो पाठ्यक्रममा । इतिहासको विद्यार्थी भए पनि इतिहासका यी जल्दाबल्दा पात्रबारे निकै कम थाहा राख्दो रहेछु । सा“च्चै भन्ने हो भने मलाई सातसाले पात्रहरूको कुरो गर्दा कोइराला परिवारका सदस्यहरू, सुवर्णशमशेर, गणेशमान, भट्टराई, त्रिभुवन र मोहनशमशेरहरू मात्र थाहा रहेछ । अलिअलि टंकप्रसाद आचार्य र डिल्लीरमण रेग्मी, अलिअलि पुष्पलाल र मनमोहन अधिकारी, अलिअलि जीबी याक्थुम्वा र नारदमणि थुलुङ, श्रीभद्र शर्मा र जयतु संस्कृतम् । विद्यालय र कलेजमा पढेको पाठ्यक्रममा थपमा जवाहरलाल नेहरू थाहा रहेछ । अहँ रामप्रसाद राईबारे थाहा रहेनछ ।

म सम्झन्छु, ०४७ पछि पोखराको मुस्ताङ चोकमा नेकपा (माक्र्सवादी) समूहका साथीहरूको पहलमा चित्रबहादुर गुरुङको सालिक बनाउने काम हुँदै थियो । क्रान्तियोद्धा या सहिदहरू पनि दलगत हुने समय थियो । सात सालको क्रान्तिका योद्धा र पछि आएर कम्युनिस्ट नेता चित्रबहादुर गुरुङको सालिकको छेउ भएर दैनिक दशौँ हजार मानिस यात्रा गर्छन्, तर उनका बारेमा चासो राख्ने, यिनले गर्दा नेपालमा लोकतान्त्रिक व्यवस्था कायम भयो, गणतन्त्र आयो, यही लोकतन्त्रका कारणले समाजमा शिक्षाको विकास भयो, हाम्रो परिवर्तन भयो भनेर बुझ्ने र उनलाई सम्मान गर्ने त औँलामा गन्न सकिने पनि पुग्दैनन् होला । यस्तो अवस्था पोखराको अर्को चोकमा उभिएका योगेन्द्रमान शेरचनको पनि होला, लालध्वज गुरुङको पनि होला । एकदेव आलेका बारेमा पनि मैले विद्यालयका पुस्तकमा कहिल्यै पढ्न पाइनँ ।

रामप्रसाद राईको स्मृतिसभा भइरहेको हलमा खचाखच मानिस थिए । तर, त्यसमा कम्तीमा ८० प्रतिशत राईहरू नै थिए भन्ने मेरो अनुमान रह्यो । अरूलाई किन चासो नपरेको होला र राईहरू नै जम्मा हुनुपर्ने, राईहरूले नै कार्यक्रम आयोजना गर्नुपर्ने, प्रतिष्ठान चलाउनुपर्ने किन भयो होला भन्ने जिज्ञासा बोकेरै म फर्कें । कार्यक्रमका मुख्य अतिथि प्रधानमन्त्री र एमालेका प्रतिनिधि सुरेन्द्र पाण्डे अनि रामप्रसाद राईका सहयोद्धा दुईजना सम्मानित व्यक्तित्वचाहिँ गैरराई थिए । यसको सायद गम्भीर अर्थ छ नेपाली राजनीतिमा । अहिले भइरहेको पहिचानको आन्दोलनमा, आन्दोलनका कार्यकारण सम्बन्धमा । सभापतित्व रामप्रसादको परिवारका कुनै सदस्यले गरिरहेका, कवि भूपाल राई किराती कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेका थिए । कार्यक्रमलाई सम्बोधन गर्नेमा अशोक राई थिए । र, रामप्रसादका बारेमा लेखिएको जुन पुस्तक विमोचन भएको थियो, त्यसको लेखक भोगीराज चामलिङ राई थिए ।

मलाई विश्वास छ कि कार्यक्रमको आयोजना गर्ने, त्यसमा सहभागिता जनाउनेहरूका मनमा अवश्य पनि आफ्नो पहिचानको खोजी थियो । गणतान्त्रिक नेपालमा किरातहरूको स्थानको खोजी थियो । किरात इतिहासको, भाषा, संस्कृतिको खोजीको प्रयास थियो । र इतिहास, भाषा, संस्कृतिको खोजी अवश्य पनि सत्ताको प्रश्नमा गएर ठोकिन्छ । किरातहरूको सत्ता अर्थात् सत्तामा सहभागिता र प्रतिनिधित्वको खोजी थियो । सम्भवतः रामप्रसाद राईको सम्झना, उनलाई गरिएको सम्मान, उनलाई राष्ट्रिय विभूति घोषणा गर्न गरिएको मागमा किरातहरूले आफ्नो पहिचानको बिम्ब खोजेका थिए । यसको राजनीतिक अर्थ अहिले खोजिएको तर दबाइएको पहिचानसहितको संघीयतामा मात्र भेटिने कुरा हो । हाम्रो संविधानले पहिचानलाई केही–केही स्विकार गरेको छ, अमूर्त भए पनि सत्तामा प्रतिनिधित्वलाई स्वीकार गरेको छ, तर यो मूर्त रूपमा छैन ।

किन जल्लीकट्टु प्रदर्शन हिंसात्मक भयो ? किन रोहिँगाहरू लखेटिए ? किन संघीय प्रदेशहरूको अहिलेको विभाजनमा सबैभन्दा बढी पहिचान निश्चित भएको मधेसमा उपेन्द्र यादवहरू आन्दोलनमा छन् । किन उपेन्द्र—महन्थहरूको मध्यमार्गी शक्तिको अपिल कमजोर हुँदै जाने र अतिवादी शक्तिका रूपमा सिके राउतले त्यसको स्थान लिँदै गएका छन् ? उपेन्द्र असान्दर्भिक बन्दै जाने र सिके राउतको अपिल बढ्ने अवस्थाहरू भावनात्मक मात्र हुन् कि त्यसका केही ऐतिहासिक अर्थ—राजनीतिक कारण छन् ? किन रामप्रसाद राईको सम्झना र सम्मानको खोजी बढ्दै गएको होला ? आजको नेपालले यी प्रश्नको सामना गर्न र यसका उत्तरहरूको खोजी गर्नु जरुरी छ । एकथरिले यसलाई जति दबाउन खोज्दै छन्, त्यति नै माथि उठ्न खोजेको देखिँदै छ।

रामप्रसाद राईका बारेमा भूपाल किरातीको कविता र उनका भनाईबाट मैले धेरथोर थाहा पाएको थिएँ । अहिले भने भोगीराज चामलिङले लेखेको पुस्तकबाट उजागर भएको इतिहासमा एकछिन प्रवेश गरौँ । रामप्रसाद राई २००७ सालको क्रान्तिका वेला नेपाली कांग्रेसले सशस्त्र विद्रोहका लागि गरेको अपिललाई माझ किरात, वल्लो र पल्लो किरात हुँदै ताप्लेजुङसम्म कार्यान्वयन गर्ने एकजना क्रान्तिकारी थिए । उनी राजनीतिक रूपले सचेत, कुशल कमाण्डर र लडाकु थिए । उनी प्रजातन्त्रवादी थिए, जातिवादी थिएनन् । उनी क्रान्तिकारी र विद्रोही स्वभावका थिए, सम्झौतावादसँग सहमत थिएनन् । सामान्तवादविरोधी थिए, हैकमवादका विरुद्ध थिए र नेपाली राजनीतिमा भारतीय दबाबका खिलाफमा थिए ।

नारदमुनी थुलुङसँग मिलेर उनले भोजपुरलाई केन्द्र बनाई ताप्लेजुङदेखि दोलखा, रामेछाप, सिन्धुलीसम्मको सम्पूर्ण मध्य तथा पूर्वी पहाड राणाबाट स्वतन्त्र गराउने कामको नेतृत्व गरेका थिए । उनले मुख्यतः ब्रिटिस गोर्खा सैनिक, साधारण जनता र राणाहरूकै मिलिसियालाई गोलबन्द गरेर राणाहरूलाई परास्त गरेका थिए । इलामबाहेकको पूर्वी पहाडदेखि उदयपुर सप्तरीसम्म कब्जा गर्ने कामको नेता उनै थिए । उनी काठमाडाैँ नै कब्जा गर्ने गरी तयारी गर्दै थिए । सात सालको क्रान्तिका सन्दर्भमा पूर्वी पहाडका स्वतन्त्रता सेनानी, प्रजातन्त्रका नेता या नेपाली कांग्रेस सबैका उनी बिम्ब थिए । स्थानीय सामन्तहरू उनीसँग डराउँथे, सामान्य जनता उनलाई सम्मान गर्थे । किरातहरूका उनी हिरो नै थिए ।

तर, जब दिल्ली सम्झौता भयो, तब उनलाई वास्ता गरिएन । उनीहरू किनारामा धकेलिए । राणाहरू र कांग्रेसका केही टाठाबाठाले सत्ता पाए । रामप्रसादहरूको कुनै मूल्यांकन भएन । उनले आफ्नो विद्रोही तेवर जारी राखे र काठमाडाैँमा उनै मुक्तिसेना, जसको मुख्य हिस्सा किरातहरूको थियो, लाई लिएर विद्रोह गर्ने चुनौती दिन थाले । उनलाई गिरफ्तार गरियो ।

मुक्तिसेनाको विद्रोही तेवर जारी थियो । रक्षादलमा संगठित सैनिकले रामप्रसादलाई जेलबाट मुक्त गरायो । उनैको पहलमा सिंहदरबारमा बन्दी रहेका केआई सिंहलाई रिहा गरियो । सैन्य नेतृत्व गरिरहेका रामप्रसादले राजनीतिक नेतृत्वका लागि केआई सिंहलाई अघि सारे, सम्झौताको बाटो समातेको हुनाले उक्त विद्रोह सफल हुन सकेन । विद्रोह रामप्रसादले गरे, नाम रह्यो के आइसिंहको । सँगै तिब्बत भागेका रामप्रसादको रहस्यमय मृत्यु भयो । केआई सिंह फर्केर प्रधानमन्त्री भए । रामप्रसाद इतिहासको गर्तमा कतै पुरिए । उनका परिवारका सदस्य र पछिल्लो जागरणको प्रतिफल किरातहरूको प्रयासपछि सरकारले ०५५ सालमा सम्मानस्वरूप हुलाक टिकटमा उनको तस्बिर राखेर प्रकाशित गर्‍यो । तर, इतिहास भने अझै पनि कोइराला, सिंह, शाह, राणा, भट्टराई, गिरी, अधिकारीहरूको लेखियो रामप्रसाद राईको होइन । यी विद्रोहीको जीवन कहानी एउटा दुःखान्त बनेर सकियो । यिनको कथा पढ्दा लाग्छ, नेपालमा माओवादीले चलाएको जनयुद्ध र गणतन्त्रको भ्रुण त्यतिवेलै रोपिइसकेको रहेछ।

यसबारे मित्र भोगीराज चामलिङले राम्रो खोजी अध्ययन गरी पुस्तक निकालेका छन् । इतिहासको कोइलालाई खरानीमुनिबाट निकालेर फेरि भरभराउने बनाएका छन् । राणा शासनविरोधी संघर्षमा किरात क्षेत्र र किरातीहरूको भूमिकासहित रामप्रसाद राईका बारेमा एउटा विस्तारित चर्चा रहेको यो पुस्तकले नेपाली राजनीतिक संघर्षका इतिहासमा रहेको एउटा खाली ठाउँ भर्ने प्रयास गरेको छ । यसका लागि भोगीलाई बधाई र धन्यवाद दिनुपर्छ । पुस्तकको चर्चा गर्ने स्थान त यो होइन, तर एउटा अनुसन्धानमूलक पुस्तकको गठन र त्यसमा प्रयुक्त भाषा भने अलि बढी आग्रहपूर्ण वक्तव्यहरूले भरिएको छ, जसले किताबको ओज घटाउँछ ।

यही साता अर्थात् माघ ८, २००८ मा रामप्रसाद राईको नेतृत्वमा सिंहदरबार कब्जा भएको थियो । नारायणहिटीबाहेकको सत्ता विद्रोहीहरूको हातमा पुगेको थियो । यद्यपि यो व्यवस्थित र योजनाबद्ध देखिन्न । नारायणहिटी कब्जा गर्न नेपाली जनतालाई त्यसपछि ५७ वर्ष पर्खनुप¥यो । नारायणहिटीबाट सिंहदरबारमा सरेको सत्ता अझै पनि जनताको घरदैलोमा पुगेको भने छैन । विद्रोहको पर्सिपल्टै तिब्बततिर भागेका रामप्रसाद राई केही दिनपछि मरेका थिए (मारिएका पो थिए कि भन्ने शंका जीवितै छ) । ग्रिसेली दुःखान्त नाटकका नायकजस्ता नेपाली जनसंघर्षका यी धिरोदात्त नायकलाई ढिलो भए पनि श्रद्धाञ्जली।

यो उलटफेर

चीनबाट गत साता छुटेको एउटा मालबाहक रेल लन्डन पुग्दै छ । अठारौँ दिनमा लन्डननजिक पुग्ने रेल यसरी स्थलमार्ग हुँदै चीनबाट बेलायत पुग्ने पहिलो मालबाहक रेल हो । यसले चिनियाँ समुद्री तटबाट सामान लिएर बेलायत पुग्ने सामुद्रिक कार्गोलाई भन्दा आधा कम समय लिनेछ । कुल सात हजार चार सय ५६ किमि लामो र कजाखस्तानपछि अनेक युरोपेली मुलुक भएर जाने यो मालबाहक रेलले जोडिएपछि लन्डनमा चिनियाँ सामानको भाउ सस्तो हुने त छ नै, यसले रणनीतिक रूपमा चिनियाँ राष्ट्रपति सी जिनपिङले अगाडि सारेको वान वेल्ट वान रोडको परिकल्पनालाई साकार पार्नेछ । सन् २०१३ मा चीनका राष्ट्रपति भएपछि सीले अगाडि सारेको यो परिकल्पनाले यसअगाडि नै युरोपका धेरै देशमा कार्गो रेलहरू पठाइसकेको छ । झन्डै २२ सय वर्षअगाडि चिनियाँ व्यापारीहरूले आफ्ना सामान युरोपसम्म बेच्न प्रयोग गरेको व्यापारिक मार्ग सिल्क रुटलाई नवीकरण गर्ने यो परियोजना चिनियाँ परिकल्पनाको विश्व व्यवस्थाको एउटा अभिन्न हतियार बन्ने निश्चित छ । केहि दिनअघि मात्रै अलिबाबा समूहका प्रमुख अर्बपति ज्याक मासँग यही २० जनवरीमा अमेरिकाको ४५औँ राष्ट्रपतिको रूपमा पदभार ग्रहण गर्न लागेका डोनाल्ड ट्रम्पले ट्रम्प टावरमा एक घन्टा लामो वार्ता गरे । चीनले आफ्नो मुद्रा अवमूल्यन गरेर अमेरिकासँगको व्यापारमा अर्बौैं नाफा गरेको तर अमेरिकाले भनेको चाहिँ पटक्कै नमान्ने गरेकाले उसलाई दण्डित गर्ने धम्की दिँदै निर्वाचन अभियान चलाएका ट्रम्पले पदभार ग्रहण नगर्दै ज्याक मासँग भेट मात्र गरेनन्, त्यसक्रममा चीनले अमेरिकीहरूको जागिर खोसेको आरोप लागाउने गरेका नवनिर्वाचित राष्ट्रपतिलाई माले अमेरिकामा १० लाख साना तथा मझौला व्यवसायीलाई सहयोग गर्ने र लाखौँ रोजगारी सिर्जना गरिदिने प्रस्ताव गरे । सन् २०१६ मा विश्व अर्थतन्त्रको विस्तारमा चीनको योगदान ३० प्रतिशत थियो । यो अमेरिकाको भन्दा दुईगुनाले बढी हो । अर्थात्, विश्व अर्थतन्त्रको वृद्धि धेरै हदसम्म चीनको वृद्धिमा भर पर्दै गएको छ । निर्वाचन प्रचार अभियानका दौरान आफ्ना उरन्ठेउला अभिव्यक्तिले चर्चामा आउने गरेका डोनाल्ड सम्भवतः यो वास्तविकतासँग बिस्तारै परिचित हुनेछन् । मासँगको बैठकबाट निस्केका ट्रम्प उत्साहित देखिन्थे । आगामी सातादेखि अमेरिकामा ओबामा युगको अन्त्य र ट्रम्प युगको थालनी हुनेछ । यो केवल एउटा राष्ट्रपति जाने र अर्को आउने प्रक्रिया मात्र हुनेछैन । यसले अमेरिकी लोकतन्त्रका सिद्धान्त र व्यवहार, विचार र दृष्टिकोणमा भिन्न समयको रेखांकन थालनी गर्नेछ । बुधबार आफ्नो बिदाइ भाषण गरेका ओबामाले द्रवित भावमा अमेरिकी डेमोक्रेसी र अमेरिकी प्रोजेक्टको बचाउ गरे पनि अमेरिकामा अनुदारवादीहरू विचारधारात्मक रूपमा माथि परेको समय छ । सन् १९८० पछि अहिलेको विश्व अर्थ व्यवस्थाका आधारभूत सैद्धान्तिक प्रस्थापनाहरू लागू गर्न अगुवाइ गरेको अमेरिकामा नै व्यापारिक संरक्षणवादलाई समर्थन गर्नेहरू लोकप्रिय मतको सहारामा सत्तारुढ भएका छन् । डोनाल्ड ट्रम्पले त आफ्नो कार्यकालको पहिलो दिन प्रशान्त माहासागर वारपारको व्यापार सम्झौता (टिपिपी) खारेज गर्ने आदेश जारी गरेर थाल्ने घोषणा गरिसकेका छन् । यसले अमेरिकाकै पहलमा थालिएको स्वतन्त्र व्यापारसम्बन्धी सिद्धान्तहरूलाई खारेज गर्नेछ । अमेरिकाका पुँजीपतिहरूलाई अरू देशमा लगानी गर्नबाट रोक लगाउने तथा व्यापारिक प्रतिबन्ध लगाउने उपाय अवलम्बन गर्ने भएको छ । ‘अमेरिका फस्ट’ भन्ने नारामा अन्तर्निहित अन्ध राष्ट्रवाद र जातिवादले विश्वलाई प्रभावित गरिरहेको छ । यता, यसै साता स्विट्जरल्यान्डको ड्याभोसमा विश्वका आर्थिक सम्भ्रान्तहरूको वार्षिक जमघट हुँदै छ । यसपालिको विशेषता भनेको चाहिँ पहिलोपटक चिनियाँ राष्ट्रपतिले त्यसमा सहभागिता जनाउनेछन् । यसको अपेक्षा विश्वमा खुला बजार र पुँजी, वस्तु तथा सेवाको खुला आवागमनले दुनियाँलाई समृद्ध बनाउँछ भन्ने वैचारिक प्रस्थापनालाई पुनर्पुष्टि गर्नु हो । यसले एउटा उलटफेरको सन्देश दिनेछ : यस्तो विश्व व्यवस्थाको भावनात्मक र वास्तविक नेतृत्व अब युरोप या संयुक्त राज्य अमेरिकाले होइन, चीनले गर्नेछ । यस्तो उलटफेरको अन्तर्य भने चीनले अपनाइरहेको राजनीतिक बाटो र नवउदारवादका बीच रहेको वैचारिक खाडलमा निहित छ । अहिले नै विश्व नम्बर दुईमा रहेको चिनियाँ अर्थतन्त्रले केही वर्षमा अमेरिकी अर्थतन्त्रलाई उछिन्ने त छ, तर अमेरिकी जनताको प्रतिव्यक्ति आयको तुलनामा चिनियाँ नागरिकको आम्दानी पुग्न भने अझै ३० वर्षभन्दा बढी लाग्न सक्छ । यसको अर्थ हो, आर्थिक सामथ्र्यका दृष्टिले अमेरिका नै लामो समयसम्म शक्तिशाली रहनेछ, जसको प्रभाव विश्वको राजनीतिक झुकावमा पनि रहिरहनेछ । अर्कोतिर चिनियाँ राजनीतिक मोडेललाई अपनाउने देशहरू भने अहिले नै पनि एकदम कम छन् र निकट भविष्यमा बढ्ने सम्भावना कमै छ । यहीँनिर विश्वव्यापीकरण र खुलापनको नेताका रूपमा आफूलाई उभ्याएर चीनले विश्व व्यवस्थाको नेतृत्व दाबी गर्ने सम्भावना देखिएको हो । ड्याभोस जम्बुरीमा हुने सी जिनपिङको सहभागितालाई यसै सेरोफेरोमा हेरिनुपर्छ । उक्त सम्मेलनमा अरू प्रतिनिधिहरूका साथ चीनका सबैभन्दा धनीमध्येका वान्डा गु्रपका प्रमुख अर्बपति वाङ जियान लिन र अलिबाबा समूहका प्रमुख ज्याक मा सामेल हुनेछन् । वान्डा समूह रियल स्टेट र मनोरञ्जनको दुनियाँको उदाउँदो बादशाह हो, जसले हालसालै हलिउडको एउटा मनोरञ्जन समूह खरिद गरेको छ । अर्थात्, जियान लिन र ज्याक माको उपस्थिति अमेरिकाले चुनौती दिन थालेको भूमण्डलीकरणको रक्षा गर्ने र त्यसलाई विस्तार गर्ने दायित्व अब चीनतिर सरेको संकेत पनि हो । यसलाई अर्काे तथ्यले पनि पुष्टि गर्छ । विश्व व्यवस्थामा आएका यी परिवर्तनलाई तौलेर प्रयोग गरेको चीनले विगत ३० वर्षमा ७० करोड जनसंख्यालाई गरिबीबाट मुक्त गरेर अहिले मध्यम आयस्तरका देशमा फड्को मारेको छ । आफ्नो अर्थतन्त्रको विश्व अर्थतन्त्रसँग थप अन्तक्र्रियाले मात्रै चीन अघि बढ्न सक्छ भन्ने उनीहरूको ठम्याइ छ । अब उलटफेरको थप कुरा गरौँ । चीनको शासन प्रणाली एकदलीय छ । कम्युनिस्ट पार्टीले सन् १९४९ यता लगातार चीनको नेतृत्व गर्दै आएको छ । चिनियाँ नेतृत्व साम्यवादप्रतिको आफ्नो वैचारिक प्रतिबद्धतामा मज्जैले दृढ देखिन्छन् । पश्चिमा उदारवादी विचारधारालाई चीनमा निषेध गर्ने र साम्यवादी विचारलाई बढावा दिने गरी राजनीतिक, शैक्षिक, सांस्कृतिक कार्यनीतिहरू तय गरिएका छन् । अहिलेका डोनाल्डजस्तै उग्र विचारका अनुदारवादी रोनाल्ड रेगनले सोभियत संघको पतनका लागि ठूलो योगदान गरेका थिए । त्यसले विचारधारात्मक रूपमा विभाजित ठूला महशक्ति र तिनका सहयोगीबीच रहेको शीतयुद्धको अन्त गराएको थियो । सोभियत संघको आर्थिक अवस्था टिठलाग्दो गरी कमजोर थियो । अफगान युद्धले उसलाई थिलथिलो पारेको थियो । अहिले भने अवस्था फरक छ । अमेरिका आफैँ इराक, अफगानिस्तान, लिबिया र सिरियाका युद्ध मोर्चाबाट हैरान भएको अवस्थामा छ । आन्तरिक रूपमा डोनाल्डको निर्वाचन नै एकताबद्ध होइन, विभाजित अमेरिकाको प्रतिनिधित्व गर्ने घटना हो । मेरिटोक्रेसीमा आधारित चिनियाँ शासन प्रणाली र त्यसले समाजमा विद्यमान अन्तरविरोध हल गर्न अपनाएका शैलीले चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको शासन गर्ने वैधानिकतालाई धानिरहेका छन् । यस्तो वेला चीनको नेतृत्वमा विश्व अर्थतन्त्रको जारी मोडेलको विस्तार, खुलापन र वैश्वीकरणको संरक्षकका रूपमा चीनको भूमिका विस्तार हुनुले विभिन्न अर्थ राख्छन् । एक प्रकारले यो वित्तीय पुँजीवाद र नवउदारवादी वैश्वीकरणको रक्षा साम्यवादीहरूको नेतृत्वमा हुने विरोधाभासको विषय हो । यसको अर्थ हो, यो वित्तीय पुँजीवादको सिइओको परिवर्तन । यसका परिणाम भने अहिले नै अनुमान गर्न गाह्रो छ । चीनमा अपनाइने सामाजिक व्यवस्थाको व्यवहारमा यो धेरै हदसम्म भर पर्नेछ । चित्र प्रस्ट भइसकेको छैन, तर क्यानभासमा रङ दलिन थालेको छ । यो आफैँमा भयानक उलटफेर हो । - See more at: http://www.enayapatrika.com/2017/01/119189#sthash.zMzfra27.dpuf

वर्गेतर यी ‘जनरलाइजेसन’

भूकम्पपीडितहरूको यो जाडो पनि पालमुनि । उत्तरी भेगमा हिमपात, भूकम्पपीडित सकसमा । हिमपातले जनजीवन कष्टकर । जाडोले कठ्यांग्रिएर दुईको मृत्यु । पीडितले घर बनाउन अझै अनुदान पाएनन् । मूलधारे सञ्चारका चल्तीका समाचार शीर्षक हुन् यी ।

नेपाली जनताको दैनिकीसँग मिसिन आइपुग्ने यी समाचार शीर्षक समाचारको खेती गर्ने पत्रपत्रिका, टेलिभिजन, रेडियो एफएम, अनलाइन पोर्टलहरू सबैका हुन् । यस्ता समाचार बनाउने र त्यसलाई उपभोक्तासम्म पुर्‍याउने संरचनागत व्यवस्था सञ्चार उद्योगमा लगानी गर्नेहरूले मिलाएका हुन्छन् । लगानीकर्ता, सम्पादक, समाचार या स्टेसन प्रमुख, डेस्क सम्पादक, संवाददाता मिलेर विभिन्न घटना सन्दर्भहरूको ‘कमोडिफिकेसन’ गरिन्छ र सूचनालार्ई प्रशोधन गरी उपभोग्य वस्तुका रूपमा बजारमा बेच्न राखिन्छ । आफ्ना वरपरका र आफ्नो ज्ञानले भेटेसम्म विश्वभरका विभिन्न घटना प्रवृत्ति र खासगरी मान्छेका व्यवहार र दुःखसुख थाहा पाउन खोज्ने मानवीय प्रवृत्ति हो । आफूलाई भौतिक रूपमा प्रभाव पार्ने होस् या बौद्धिक सन्तुष्टि या सूचना दिने सामग्री, हामी उपभोक्ताका रूपमा त्यसलाई खरिद गर्छौं र आफ्ना ज्ञानका आधारमा त्यसलाई ग्रहण गर्छौं ।

अहिले सञ्चारका अनेक माध्यम छन् । यस्ता माध्यममा भिन्न–भिन्न गुणस्तरका सामग्री दिने या एउटै समाचारलाई भिन्न कोणबाट सम्प्रेषण गर्ने ‘इनहाउस पोलिटिकल प्रायोरिटी’ निर्धारित छन् । तिनले आफूले प्रेषित गर्ने विचार र सूचनाका माध्यमबाट उपभोक्ताले घटनासम्बन्धी दृष्टिकोण पनि आफ्नै जस्तो बनाओस् भनेर विशेष प्रयास गरेका हुन्छन् । जस्तो, सर्वोच्च अदालतको संविधान संशोधन प्रस्तावविरुद्धको रिटमाथिको फैसलालाई मुख्य समाचार संस्थाहरूले दिएका शीर्षक हेर्दा पनि यस्तो कुरो प्रस्ट देखिन्छ ।

जसले समाचारको उत्पादन र बिक्री–वितरण गर्छन्, ती सञ्चार गृह पनि समाजकै अभिन्न अंग हुन् । स्वभावैले तिनमा समाजको प्रतिबिम्ब हुन्छ । समाज विचारधारात्मक रूपमा विभाजित छ । हरेक राजनीतिक मुद्दामा समाजमा भिन्न धारणाबिच संघर्ष छ । जस्तो, मधेसलाई हेर्ने दृष्टिकोण या भारत या चीनलाई हेर्ने दृष्टिकोण नै किन नहोस् । यस्ता विषयमा हरेकजसो समाचार माध्यमले प्रत्यक्ष या अप्रत्यक्ष रूपमा एउटा न एउटा धारणाको पक्षमा आफूलाई व्यक्त गरिरहेको हुन्छ । समाचार र विचारमा निरपेक्षता या तटस्थता सम्भव हुन्न । कसैले त्यस्तो निष्पक्षताको कुरो गरिरहेको छ भने सरासर झुट बोलिरहेको छ ।

यस्ता संस्थामा लगानी गर्ने, मुनाफा कमाउने, अरूको प्रतिस्पर्धामा आफ्नो माध्यमलाई बढी परिस्कृत गर्ने र विश्वसनीय बनाउने तिनको ध्याउन्न रहन्छ, कार या मोबाइल कम्पनीको जस्तै । तर, यी पत्रपत्रिका र समाचार माध्यमको र मोबाइल या कार कम्पनीको बिक्री–वितरणको प्रभाव भने भिन्न हुन्छ । पत्रपत्रिकाले सूचनामार्फत मानिसको ज्ञान या विचारमाथि प्रभाव पार्छन् । यस्तो विचार या ज्ञानमाथिको प्रभाव अवश्य पनि जसले समाचार बनाएको या वितरण गरेको छ, उसको हित या स्वार्थ रक्षा गर्ने गरी तयार पारिन्छ । जसरी नाफाका लागि बनाइएका अनेक रङरोगन र क्षमताका मोबाइल देखेर उपभोक्ता हिरिक्क हुन्छन् र खरिद गर्छन्, त्यसरी नै सञ्चार माध्यममा आएका विचारलाई ग्रहण गर्ने र विश्वास गर्ने पंक्ति पनि तयार हुन्छ । यसका लागि समाजमा विद्यमान वैचारिक धु्रवीकरण र पक्षधरताको आकार र सम्भावनालाई सञ्चार माध्यमले भित्रभित्रै हिसाब गरिरहेका हुन्छन् । आफ्ना उत्पादन बिकाउ बनाउन अहिले पत्रपत्रिकाका ‘ओप–एड’मा समावेशी रूपमा लेखकहरू खोज्नु, समाचारमा साना–साना घटना, पात्र र सन्दर्भलाई स्थान दिनु स्वाभाविक जस्तो हुन पुगेको छ । तर, यसको अर्थ यी समाचारले समावेशी राजनीतिक, आर्थिक तथा सांस्कृतिक पक्षधरता लिन्छन् भन्नेचाहिँ लाग्दैन । त्यो केवल माल विकाउने उपाय मात्र हुन सक्छ । गाँठी कुरा सम्पादकीयमार्फत व्यक्त हुन्छ अनि समाचारमा प्राथमिकताको स्तर तथा समाचार दिने कोणमा देखिन्छ । कतिसम्म भने कुनै माध्यमले मुख्य समाचार बनाएको विषय या घटना अर्कोका लागि छेउकुनामा ठाउँ पाउनलायक पनि बन्दैन ।

समाचार माध्यमहरू विचारधारात्मक रूपले प्रभावित मानिसले नै चलाउने भएकाले संस्थाका लगानीकर्ता, विज्ञापन बजार र ग्राहकबीच स्वार्थका हिस्सा बाँडफाँड गर्दै केही तन्तु मिलाउँदै चल्छन् । बजारले समाचार या विचार पस्कने सञ्चार माध्यम र विज्ञापन दाताबीच स्वार्थहरूको लगनगाँठो कसेको हुन्छ । अन्य मालमा विज्ञापनमार्फत उपभोक्ताको निर्णय प्रक्रिया र मनोविज्ञानमाथि हस्तक्षेप गरिन्छ र माल बिकाइन्छ नाफा कमाउन । तर, सञ्चार माध्यम यस्ता हुन्, जहाँ समाचार या विचारको ग्राहकले दिएको भुक्तानीले होइन, विज्ञापनदाताले दिने रकमले संस्थाको मुनाफा निर्धारण गर्छ । यसले सञ्चार माध्यमलाई सधैँ कर्पोरेट इन्ट्रेस्टका मातहत लगिदिन्छ । पत्रिका राम्रो चलाएर मात्र हुँदैन, धेरै ग्राहककहाँ पुग्छ भनेर पनि हुन्न, त्यसले कर्पोेरेट स्वार्थको प्रतिनिधित्व गरे–नगरेको पनि हेरिन्छ । कर्पोरेट स्वार्थ बजार अर्थनीतिसँग गाँसिन्छन् । अहिलेको सन्दर्भमा नवउदारवादी राजनीतिसँग तालमेल मिलाउन सक्ने, त्यसका स्वार्थ र हितहरूको प्रतिनिधित्व गर्ने माध्यमले नै कर्पोरेट विज्ञापन बढी पाउने हुन् । यहाँ यतिको भूमिका बाँध्नुको अर्थ हो, समाचारका माध्यम निष्पक्ष, स्वतन्त्र र वर्गेतर हुँदैनन् ।

अब आरम्भको अनुच्छेदका शीर्षकमा जाऊँ । सरसर्ती हेर्दा यी शीर्षक स्वाभाविक देखिन्छन् । भुइँचालोपछि घर भत्केर छाप्रोमा सरेका कैयन् परिवार अझै सुरक्षित घरमा सर्न सकेका छैनन् । जाडोले तिनलाई सताउँछ । वृद्धवृद्धा र बालबालिका तथा सुत्केरीहरू जाडोको सिकार हुन्छन् । तर, यी शीर्षक र तिनले पस्कने समाचार अर्धसत्य हुन् । तिनले पूर्ण सत्यलाई इन्कार गरेका छन् या नकारेका छन् ।

पूर्ण सत्य त के हो भने भूकम्पपीडितमध्ये गरिबहरू मात्रै अहिलेसम्म झुपडीमा छन् । अधिकांश ठाउँमा एकल महिला, गरिब, धेरैजसो दलित, वृद्धवृद्धा मात्र भएका परिवार या आर्थिक अवस्था कमजोर भएकाहरू मात्र अझै पनि झुपडी या पालमुनि छन् । पीडितमध्येका धनीले या त नयाँ घर बनाइसकेका छन् या ती अर्को कुनै सुरक्षित घरमा बसेका छन् । मध्यमवर्गीय हैसियत भएकाहरूले आफ्नो बस्ने स्थान टिनकै छानो भए पनि भरपर्दो र जाडो, घाम या हावाहुरी छेल्न सक्ने बनाएर बसेका छन् । जसको अझै पनि पालमुनि बास छ, तीमध्ये एकाधबाहेक सबै या त अति विपन्न छन्, या पहिलेदेखिकै सुकुम्बासी ।

यहाँनेर उठाउन खोजेको कुरा के हो भने समाचार उत्पादन र वितरण गर्नेहरूले किटेर फलाना ठाउँका यति गरिब परिवारका पीडितले जाडोमा सकस पाए भनेर लेख्दैनन् । समाचारलाई आम र सबैको पीडा बनाइदिन्छन् । यस्तो समाचारले भ्रम सिर्जना गर्छ । राहत दिनुपर्ने या अनुदान तत्काल दिनुपर्ने को हो र को होइन भन्ने छ्यानब्यान गर्न यसले रोक्छ ।

समाचार शीर्षक हेर्दा यस्तो लाग्छ कि भूकम्पले घर भत्केका ५ लाख ५० हजारभन्दा बढी परिवार सबै यो जाडोमा लुगलुग काम्दै मृत्यु कुरेर सरकारलाई श्राप दिँदै बसेका छन् । त्यस्तो पटक्कै होइन । यसरी समाचार शीर्षक या समाचारको व्यहोरा सबैमा दुःख पाउने र नपाउनेलाई एउटै घानमा राख्नु, त्यसमा निहित वर्गीय भिन्नतालाई छोपछाप पार्नुले विषयलाई गोलमाल पार्छ । कहिलेकाहीँ संवाददाताका समाचार ठोस रूपमा किटेर पनि आउँछन् । हिजोको नयाँ पत्रिका दैनिकको मुखपृष्ठमा लालपुर्जा नभएकाले अनुदान पाएनन् भनेर शीर्षकमा नै जोड दिएर लेखिएको छ । त्यसले सत्य कुरालाई किटेर भनेको छ । अनुदान कसले पाएन ? लालपुर्जा नहुने सुकुम्बासीले !

जाडो र ठिहीले या चिसोले गरिब मर्छन्, हुनेखाने र सम्पन्नहरू होइन । ती भूकम्पपीडित होऊन् या काठमाडाैँ या हिमालका बासिन्दा । भूकम्प नजाँदै पनि हाम्रा गाउँघरमा कैयन् परिवारको अवस्था त्यति राम्रो थिएन, अहिले पनि हिमाल तराई जता हेरे पनि यता काठमाडाैँका झुपडी बस्तीमा पनि त्यो अवस्थाका हजारौँ परिवार छ । यसलाई समाचार शीर्षक बनाउनेले, समाचार बनाएर प्रस्तुत गर्नेले फरक देखिने गरी बनाउन किन सक्दैनन् ? किन वर्गेतर या जनरलाइजेसन भएका समाचार शीर्षक बनाइन्छन् ? समाचार खोज्ने, सम्पादन र प्रकाशन गर्नेका यसमा निहित उद्देश्य के हुन् ? यसबारे खासै नेपालमा अध्ययन भएको यो पंक्तिकारलाई चाहिँ थाहा छैन । यो पंक्तिकार केवल यस्ता समाचारले दिक्क हुनेमध्येको एक हो ।

आठराईका अग्निपीडितहरूलाई तत्काल एक करोड राहतस्वरूप दिने निर्णय प्रधानमन्त्रीले सुनाए । तर, भेरी, राप्तीका बाढीपीडितले तीन वर्षपछि पनि त्यस प्रकारको अनुदान पाएका छैनन् । बाढीपीडित र अग्निपीडितको वर्ग फरक हुन सक्छ किनभने अग्निपीडितहरू व्यापारी थिए, बाढीपीडितहरू नदीकिनार या भिरपहिरोको छेउमा बस्ने गरिब किसान । निर्वाचनमा तिनले दिने मतको भ्यालु एउटै भए पनि सम्पत्ति हुनेले राज्यलाई पार्ने प्रभाव र गरिबले पार्न सक्ने प्रभावको मात्रा फरक हुन्छ । यस्तो भिन्नता समाचार सम्प्रेषित गर्ने र त्यसलाई प्रशोधन गरेर बेच्नेहरूको पनि हुन्छ । समाचारको पनि फेस भ्यालु र एक्चुअल भ्यालु हुन्छ । फेस भ्यालुबाट प्रभावित भएर दुःख पाइरहेका अनेक परिवारका तस्बिरसहितका समाचार प्रेषित गर्नेले पनि तिनका कारणको वास्तविक तहसम्म पुग्ने प्रयास गर्दैनन् । अहिले यस्ता समाचारलाई सरकार या राज्यलाई दबाब दिने उद्देश्यले प्रयोग गर्ने आम प्रचलन छ । राज्यलाई उसको दायित्वप्रति ध्यानाकर्षण गर्ने र दबाब दिने कार्यले अवश्य पनि ती गरिबको पक्षमा काम गर्छ । तर, जब समान्यीकरण गरेर समाचार र एंगलहरू निर्माण गरिन्छ अनि करोडौँको मालिकले पनि राज्यबाट निजी घर बनाउन तीन लाख पाउँछ र गरिब तथा असहायले पनि त्योभन्दा बढी पाउँदैन । यस्तो अवस्था सिर्जना गर्ने काम यस्ता समान्यीकरण वर्गेतर समाचारले कत्तिको गरेका होलान् ?

नेपालका मूलधारे सञ्चार माध्यममा समाचार र विचारको कच्चापदार्थको खोजी, संकलन र प्रशोधन तथा वितरण प्रक्रियामा, गरिब र श्रमिक या सीमान्तीकरणलाई कसरी के–के पक्षबाट प्रस्तुत गरिन्छ, त्यो भने अनुसन्धानको विषय हो । झन्डै २० वर्षपहिले होला, कान्तिपुरमा घुमन्ते संवाददाताका रूपमा कर्णालीका सीमान्तीकृतहरूको समाचार सम्प्रेषण गरेका नारायण वाग्लेले मूलधारे सञ्चार माध्यममा त्यस्ता विषयलाई पर्याप्त स्पेस दिने बनाएका थिए । उनका ती समाचार र त्यसपछिका त्यस प्रकारका समाचारलाई पर्गेल्न सके यसको केही उत्तर भने अवश्य पाइने थियो ।

nayapatrika

मादी र मेलम्ची किनारका यी वस्तीहरु

गएको मसिंर महिनाको पहिलो साता म कास्की जिल्लाको नामार्जुङ गाविसमा पर्ने गुरुङ्हरुको वस्ती ताङतिङ पुगेको थिएँ । पस्चिम मोहडा परेको पुरानो र ठुलो यो गाउँ यस अगाडी पटक पटक गएको ठाउँ हो । पहिलो पटक सायद २०३७ सालतिर म त्यहाँ गएको थिएँ । अहिले २०७३ मा जाँदा देखिएका परिवर्तनहरुको अवलोकन गर्दा मन भरङ्ग पार्ने चित्र आउँछ । परम्परागत दुईपाखे घर, ढुंगाका छाना, पिंिढमा या त फलेकले या त गिद्राले बारेका । गिद्राले नै बारेका करेसावारीहरु । गण्डकी क्षेत्रका लेकाली गुरुङ गाउँको टिपिकल नमुना भन्दा हुन्छ यसलाई । उत्तर पस्चिममा झलमल देखिने अन्नपूर्ण श्रृंखलाले यहाँको सुन्दरता झन खुलाउँछ ।
गाउँको छेउसम्मै मोटरबाटो पुगेपछि पहिले पोखराबाट दिनभर हिँडेर पुगिने गाउँ दुईघण्टामै पुग्न सकिने भएको छ । मेरा मित्र तथा स्थानीय शिक्षक जसबहादुर गुरुङ लगायतको सक्रियतामा बनेको नेपालमै पुरानो मध्यको माईक्रो हाईड्रोले गाउँ उज्यालो बनाएको छ, यता केन्द्रिय प्रशारण लाईनसंग गाउँलाई जोड्न पोल गाडिदै र तार तानिदै गरेका दृष्यहरुले गाउँको विकास पूर्वाधारको झल्को दिन्छ । गाउँका केहि विदेशी मित्रहरुको सहयोग र एक्यापको व्यबस्थापनमा ईन्टरनेट जोडिएको छ, गाउँका युवाहरु ईन्टरनेट रहेको घरको वरपर झुम्मीएर च्याटमा व्यस्त भेटिन्छन् । करेसावारीमा सागमुला, वन्दा काउली र कतिपयले टनेलमा गोलभेंडा फलाएका छन् । हरेक घरका आँगनमा सयपत्री भुजुरी फुल ढकमक्क फुलेको छ । बाटो सफा छ । होमस्टे भरखर अभ्यास हुँदै छ ।
गाउँ प्रवेश गर्नु अगाडी मादी खोलामा भरखरै २५ मेघावाटको अपर मादी परियोजना सम्पन्न भएको छ । त्यसको केहि सय मिटर माथि मात्रै १२ मेवाको मादी नामार्जुङ् हाईड्रपावरको निर्माण कार्य भैरहेको छ । त्यस भन्दा माथि ४४ मेघावाटको सुपरमादी बन्ने तरखरमा छ । सुपर मादीको टनेल गाउँ मुनिबाटै भएर जाने छ । परियोजनाले ताङतिङलाई प्रसिद्ध गाउँ सिकलेससंग जोड्ने छ । यसपछि त्यस भेगका नामार्जुङ, पार्चे, सिल्दजुरे र थुमाकोडाँडा गाविस चक्रपथले झै जाेिडने छन, सम्भवतः एउटै गाउँपालिका बन्ने तरखरमा रहेका यी गाउँको विकास पुर्वाधार तयार हुनेछ । गाउँमा राम्रो गुणस्तरको शिक्षा प्रदान गर्ने हिमालय मिलन मावि सञ्चालित छ । गाउँ अझै पनि आफ्ना परम्परागत संस्कृतीहरु धानेर बस्ने बल गरिरहेको देखिन्छ । कुनै समय ३०० जति गुरुङ परिवार र ५० जति दलित परिवारले बसोवास गर्ने ताङतिङको उज्यालो चित्र हो यो । तर यसका भित्रि कथा भने अलि फरक छन् ।
हिमालय मिलन माविका प्रअ ओमप्रकाश गुरुङ् गाउँको आत्मनिर्भर अर्थतन्त्र परनिर्भर बन्दै गएकोमा चिन्तित छन् । झण्डै दुई सय परिवार पोखरा, काठमाण्डौ, हंगकङ र वेलायततिर बसाई सरेका छन् (यद्यपी धेरैजसोले आफ्नो पैतृक थलो छाडेका छैनन, तिनका घर अझै छन्) ।
तिस चालिस बर्ष अगाडी लेकमा गाई, भैंसी र भेडी गोठ थिए । गाउँ भन्दा उत्तर तर्फको पाखोमा प्रसस्त आलु खेती हुन्थ्यो । आलु, चोयाका सामान र राडी पाखी निर्यात गरिन्थ्यो । बाहिरबाट नुन मटितेल र केहि लत्ता कपडा आयात हुन्थ्यो । यतिवेला भने गाउँ वरपरका नजिकै रहेका खेतबारी बाहेक सबै जमिन बाँझिएको छ । भेडी गोठ मासिएको धेरै भैसक्यो । आलु खेती बन्दै भयो । अझै पनि गाउँमा रहेका दुई सय परिवार मध्य धेरैजसो परिवारको मुख्य आम्दानीको स्रोत वैदेशिक रोजगारबाट प्राप्त हुन्छ । त्यहि पैसाले शहरबाट खरिद गरिएको खाध्यान्नले यताका मानिसहरुको पेट भरिन्छ । विद्यालयमा विद्यार्थी संख्या हरेक बर्ष कम हुँदै गएको छ । स्थानीय अर्थतन्त्रका तन्तुहरु कमजोर भएका छन् । शहर झरेर जिविका गर्न नसक्नेहरु मात्र गाउँमा छन् ।
ताङतिङको ठिक्क पारिपट्टि पूर्व फर्केको पाटोमा सिकलिस गाउँ बसेको छ । उहिले छ सय धुरी सिकलिस भनिने यो गाउँको अर्थतन्त्रमा पनि ताङतिङमा जस्तै परिवर्तन आएको छ । यहाँका दर्जन बढिको संख्यामा रहेका भेडीगोठ घटेर दुईटा बाँकी छन् । केहि होटल र लजहरु खुलेका छन् जसले आठ दश परिवारलाई रोजागरि दिएको छ । ती होटलले विक्रि गर्ने खाद्यान्न मुख्यत शहरबाट आउँछ । एक्यापको सहयोगले बनेको माईक्रो हाईड्रोका कारण रात दिन सहज विद्युत आपूर्ति हुन्छ । तर खेतीपाती घट्दो छ । अत्यधिक मानव श्रममा आधारित खेतीप्रणाली र प्रति ईकाई उत्पादकत्व कम भएकोले खेती गर्न सजिलो छैन ।
तन्नेरीहरु विदेशीएका छन् । सक्नेहरु अधिकाँस पोखरा झरेर बसेका छन् या काठमाण्डौ र बेलायत । परिवार र व्यक्तिहरुको राजनीतिक दलसंगको आवद्धता फेरिएको छ तर सत्ताको नियन्त्रणको चरित्र खासै बदलीएको छैन । ताङतिङ र सिकलिस दुवै तिरका दलितहरुको सिमान्तीकरण निरन्तर जारि रहेको अनुभव गर्न सकिन्थ्यो ।
म गाउँमा पुग्दा लेकबाट भेडीगोठ गाउतिर झरेका थिए । गाउँमा कतै कतै उन कातिरहेका र राडी बुनीरहेका तिन पुस्ताले संगै काम गरेको पनि भेटियो । गाउँको विद्यालयका पुर्व शिक्षक सुरज गुरुङ्ले पुख्र्यौली पेशाका रुपमा रहेको व्यापार आफ्ना छोराहरुलाई पनि सारेका छन् । उनीपनि गाउँको अर्थतन्त्रको भावि सम्भावनावारे त्यति प्रष्ट चित्र देख्दैनन । गाउँको अर्थतन्त्रका भावि सम्भावना के हुन भन्नेमा कोहि पनि प्रष्ट छैन । पर्यटकीय क्षेत्रको विकास र परम्परागत स्थानीय उत्पादन वृद्धि गर्न सके आर्थिक आधार तयार हुन्थ्यो कि भन्ने वारेमा पूर्व गाविस अध्यक्ष मनवहादुर गुरुङमा झिनो आसा छ । यीनले भेडी गोठ विस्तार गरेर, होटल चलाएर आम्दानीको जोहो मात्र गरेका छैनन अरुलाई पनि प्रेरित गरिरहेका छन् ।
गत साता मात्रै मलाई सिन्धुपाल्चोकको मेलम्ची नगरपालीका हुँदै महाँकाल, किउल र हेलम्वु जाने अवसर मिलेको थियो । मेलम्ची नदि किनारका वेसीहरु धान थन्क्याए पछि लगाईएको गहुँ, तोरी र आलुले हरिया देखिन्छन् । काठमाण्डौसंग सहज पहुँच भएकाले बजारसंग यो ठाउँ प्रत्यक्ष रुपमा जोडिएको छ । विहानमा साना साना कृषि सहकारीहरुले चलाएका दुध संकलन केन्द्रमा दुध पुर्याउने किसानहरुको लाईन देखिन्छ । हरेक जसो परिवारका गोठमा राम्रा राम्रा फाँचो भएका भैंसी देखिन्छन् । तरकारी उत्पादन र विक्री गर्ने प्रचलन बढेको छ । साना होटल र पसलहरु ठाउँ ठाउँमा रोजगारि सिर्जना गरिरहेका छन् । अलि माथि पुगेपछि ट्राउट माछाको उत्पादन गर्ने र त्यसलाई वेच्न रिसोर्ट चलाउने क्रम बढेको देखिन्छ ।
आर्थिक सम्पन्नता र मध्यम किसान अर्थतन्त्रसंगै राजनीतिक शक्तिकेन्द्रमा पहुँच भएका नेता कार्यकर्ता भेटिन्छन । सबैजसो गाउँ भुईचालोको तिव्र प्रभावबाट तंग्रिदै सामान्य लयमा फर्केको देखिन्छ । मेलम्ची किनारको जस्तो हरियाली मादीको माथिल्लो भेगमा देख्न पाईदैन । मादीले एउटा पनि खेतमा सिचाई सुविधा दिएको छैन ।
यता हेलम्वुतिरका गाउँमा भने चित्र अलि फरक छ । भिरालो र कम उप्जाउ हुने पाखोमा ९० प्रतिशत जति ह्योल्मो जातिको बसोवास रहेको हेलम्वुको विशाल क्षेत्रफलमा छरिएको गाउँको अर्थतन्त्र त्यति उत्साहजनक देखिन्न । पहिले लामा धर्म गुरुहरुले स्थापना गरेका देवस्थल –(गुम्वा या घ्याङ) वरपर वसेका वस्तीहरुको नाम धेरैजसो घ्याङबाट बनेका छन् । तार्केघ्याङ, मेलम्चीघ्याङ आदि । लाङ्टाङ् निकुञ्ज क्षेत्रमा पर्ने तार्केघ्याङ र मेलम्चीघ्याङमा जाँदा केहि समय मनमा आनन्द र शान्ती अवस्य छाउँछ । परम्परागत रुपमा लामाहरुको शासन रहेका यी वस्तीहरु क्रमशः जाग्दै गरेका छन् ।
स्थानीय उत्पादन भने अत्यन्त न्युन छ । तार्के घ्याङमा एउटा सानो लज चलाएर बसेका पासाङ शेर्पा भन्दै थिए यहाँ हुने आलु र मुला हो त्यो पनि दिउसो बाँदरले खान्छ राती बँदेलले मास्छ । त्यै भएर खेती गर्न छाडियो । गरिव वस्तीहरुमा घरवरपर खेती गरिरहेको देखिन्थ्यो । उता मेलम्चीघ्याङमा होटल चलाएर बसेका कामी लामा भन्दै थिए ः यहाँ के खेतीपाती हुने । पहिलेजस्तो चौंरी गोठ पनि छैन । धेरैजसो परिवारहरु नै भारततिर जान्छन् मजदुरी गर्न । कोहि ठेक्का पट्टा गर्छन कोहि कुल्लीकाम गर्छन । उतै बस्छन । बर्षको एकपटक गाउँ आउँछन् । मेलम्चीघ्याङको स्थानीय मावि भने जिल्लामा नै चर्चित रहेछ गुणस्तरीय शिक्षाका दृष्टिले । एकजना काभे्रतिरबाट गएका शिक्षक (पूर्ण नाम हो क्यारे सायद) ले उदाहरणीय प्रयास गरेका रहेछन् ।
भुईचालोले भत्केका घरका भग्नावसेस विस्तारै पन्छाईदै र नयाँ घर बन्दै गरेका । जति भिरालो दुर्गम भएपनि सडक सञ्जालले जोडिएका । कामी शेर्पाको भनाईमा केहि बर्ष अघिसम्म त्यहाँका अधिकाँस किसानहरुका नाममा आफ्नो जमिन थिएन । घ्याङको लामाको नियन्त्रणमा चल्नुपथ्र्यो । कमाएको जामिनको आम्दानीबाट निस्चितभाग उसलाई दिनु, उसको घ्याङमा गएर काम गर्नु, भारि बोकेर काठमाण्डौको बौद्धसम्म पुर्याईदिनु । उसले भनेजस्तो नभए बाँधेर पिट्ने गथ्र्यो । अहिले केहि भुमि अधिकारकर्मिहरुको सहयोगमा कामी लामा सहित ९० जना किसानले जमिन आफ्नो नाममा दर्तागरेका छन् । मानिसहरु विभिन्न दलमा विभाजित छन् अर्थात स्वतन्त्र बन्दै गएका छन् । तर यी दलहरुले अझै पनि गाउँको अर्थतन्त्रमा सकारात्मक हस्तक्षेप हुनेगरि खासै काम गरेका छैनन । सडकले शहरबाट खानेकुरा ओसारेको छ । स्थानीय खानेकुरा खासै पाईदैन ।
कामी लामाका परिवारले हामीलाई रारा चाउचाउको झोल सहितको खाजा र यतैबाट लगेको चामल र दाल पकाएर खाना खुवाए, स्थानीय रुपमा पाईने हरियो साग अड्कलेर दिए । हामीसंग खाना खानेमा तिन जना अमेरिकी विद्यार्थीहरु, चौताराबाट विदा मनाउन गएका सात जना कर्मचारीहरु सहित १४ जना पाहुना थिए । अर्थात पर्यटन व्यबसाय यहाँको सम्भावना बन्दै गएको प्रष्ट देखिन्थ्यो । तैपनि यहाँको वाह्य पर्यटन भने यहिँमात्र लक्षित भएको रहेनछ । पाँच पोखरी जाने आउने या लाङटाङ जाने पदयात्रीहरुको मार्ग मात्र पर्दो रहेछ । आन्तरिक पर्यटकलाई तान्न सकेको खण्डमा यताको अर्थतन्त्रमा केहि योगदान पुग्न सक्ने देखिन्छ ।
मादी देखि मेलम्चीसम्मको यो यात्रामा देखिने एउटा चित्र के हो भने परम्परागत आर्थिक स्रोतमा मात्र भरपरेर जीवीका हुन छाडेको छ । अपेक्षाकृत सजीलोसंग खेती गर्न सकिने  खेत प्रसस्त भएका ठाउँमा सम्पन्नता छ, मानिसहरु पनि गाउँमा वस्छन । जहाँ त्यस्तो स्रोतको कमि छ या वर्गिय दृष्टिले कमजोर परिवारको संख्या बढि छ त्यहाँ बसाई सराई तिव्र छ । यतिका राजनीतिक क्रान्ती पछि पनि सत्ता अझै पनि परम्परागत सम्भ्रान्तहरु र पुरुषहरुको नियन्त्रणमा छ । जसको सत्ता छ स्रोत उसैको या जसको स्रोत छ सत्ता उसैको रहने परम्परा जीवीत छ ।
के यी गाउँहरुले अन्य गाउँको पनि प्रतिनिधित्व गर्छन ?
Nayapatrika,