राजनीतिमा पुस्ताका कुरा

पछिल्लो समय सामाजिक सञ्जालमा विभिन्न तप्काका नेपालीहरुले अहिले देशको नेतृत्व गरिरहेका नेताहरुलाई लक्षित गरेर तिनलाई आगामी निर्वाचनबाट विदा दिनुपर्ने कुरा जोडतोडले उठाउँदै आएका छन् । उनीहरुको माग अब ७० कटेका या आसपासका नेताहरुले देशलाई नेतृत्व गर्न नसक्ने भएकाले नयाँ पुस्ताका युवाहरुले देश हाँकुन भन्ने रहेको छ । वर्तमान नेतृत्वमा रहेका सबैभन्दा बृद्ध शेरबहादुर देउवा र रामचन्द्र पौडेल, झलनाथ खनाल, केपी शर्मा ओली र ७० पनि नपुगेका माधव नेपाल, प्रचण्ड र बाबुराम विदा हुनुपर्ने माग यो पंक्तिको छ । यसमा उमेर लक्षित आक्रोस भन्दा पनि लामो सयम देशको नेतृत्व गरेर पनि समाजलाई गतिशिलता तिर लान नसकेका पुराना अनुहार तारोमा परेको देखिन्छ । यद्यपी बहस भने बुढाहरुलाई विदा गर भन्ने आवाजले निम्त्याएको छ । यहाँ असी पुग्न लागेका देउवा र ७० आसपासका नेताहरु सामेल छन् ।

नेपाली राजनीतिका लागि यो नयाँ नौलो विषय भने होइन । नेकपा एमालेले आफ्नो विधानमा नै ७० वर्ष पछि नेताहरुलाई दलभित्र कार्यकारी भूमिका नदिने व्यवस्था गरेको छ । 

युवा को हो र कसलाई मान्ने भन्ने विषय राजनीतिमा लामो सयम देखि चलिरहेको एउटा नसुल्झिएको मुद्धा हो । युवा हुनुका जैविक र सामाजिक दुवै अर्थहरु हुन्छन् । स्वास्थ्य विज्ञानले कुनै पनि मानिस ३० वर्षको होउञ्जेल उसको सम्पूर्ण शाररिक तथा मानसिक विकास भइसक्ने र त्यसपछिको उमेरमा नयाँ विकास नहुने बरु क्रमशः सेलहरु बुढो हुन्छ भनेको छ । बुद्धी बंगारो आउने समयलाई यस्तो अवस्था मान्ने हो भने पनि त्यो ३० वर्ष भित्रै आउँछ । एउटा अध्ययनले २५ वर्षमा मात्र मानिसको दिमाग पुर्ण विकसित हुन्छ भनेर मानेको छ ।  यता आर्य वैदिक परम्परामा २५ वर्ष सम्म अध्ययन, बाँकी वर्ष सम्म घर गृहस्थी र ६० पछि तिर्थ व्रत र दान धर्म सहित वानप्रस्थको व्यवस्था थियो । अर्थात २५ वर्षमा मात्र मानिस पारिवारिक जिम्मेवारी पुरा गर्न सक्ने हुन्छ भनेर मानिन्थ्यो । महिलाहरुको प्रजनन क्षमता ४५ वर्ष वरपर पुगेपछि रोकिन्छ । यसले उनको प्रकृतिले निर्धारण गरेको युवापन ५० वर्ष पुग्दा नपुग्दा सकिन्छ भन्ने संकेत गर्छ ।  

यी जैविक तथा सामाजिक अवस्थालाई ध्यान दियो भने कोही पनि मानिस ३० वर्षको हुँदा उ पूर्ण रुपमा परिपक्व हुन्छ भन्ने मान्नुपर्छ । सामाजिक रुपमा युवाको परिभाषा वंश वृद्धि या पुनरुत्पादनको काम गर्न आवस्यक पारिवारिक जीम्मेवारी निर्वाह गर्न सक्ने अवस्थाको, सामाजिक क्षेत्रमा नेतृत्व गर्ने क्षमता भएको भनेर मानिन्छ । पछिल्लो समय धेरैजसो विद्यार्थीहरु ३० वर्षको नहुँदै पिएचडि सकेर आफ्नो कार्यक्षेत्रमा लागेका हुन्छन् । करियर थालेका हुन्छन् । 

विश्वमा धेरै देशहरुले चैं १८ वर्ष पुगेकाले मतदाता बन्न सक्ने, १६ वर्षमा नै नागरिकता लिन  सक्ने, १८ वर्षमा सावारी साधन चलाउने अनुमती पत्र पाउन सक्ने, १८ वर्षमा विहे गर्न र सन्तान उत्पादनको कामका लागि योग्य हुने, १८ वर्ष पुगेपछि सेना र प्रहरीमा भर्ना हुन पाउने, विभिन्न सार्वजनिक सेवामा प्रवेश पाउने जस्ता प्रावधान ऐनमा समेटेका हुन्छन् । यसरी सामाजिक र जैविक रुपमा युवा हुनु एउटा प्रक्रिया हुन्छ । अर्कोतिर नेपालले ६० वर्ष पुगेकालाई ज्येष्ठ नागरिक मानेको छ । सार्वजनिक सेवामा ५८, ६०, ६३ र ६५ वर्षको उमेरसम्म काम गर्न पाउने गरि विभिन्न सेवामा उमेर हद तोकिएको छ । हालै ६८ वर्ष पुगेकाले सामाजिक सुरक्षा भत्ता पाउने व्यवस्था गरिएको छ । यो अवकास उमेरका सम्बन्धमा पनि विश्वमा नयाँ नयाँ बहस आरम्भ भएका छन् । सरदर आयुमा भएको बृद्धि र घट्दो जन्मदरका कारण काम गर्ने उमेर समुहको जनसंख्या घट्न थालेपछि खासगरि युरोपमा ६५ देखि ६७ वर्षसम्म मानिसले काम गर्न सक्ने नयाँ प्रावधान राख्न बहस थालिएको छ । यसरी युवा हुनु या वयस्क र बृद्ध हुनु आफैमा प्रकृति र समाजबाट निर्धारित मानकबाट निर्देशित हुन्छ । 

राजनीति एकल कर्म होइन । यो सामुहिकतामा आधारित हुन्छ । कुनै नेताले निर्वाचिन जित्ने कुरा उसको लहडले होइन बरु उसले नेतृत्व गरिरहेको दलको ठुलो पंक्तिले उसलाई विश्वास गरेर, मतदाताको बहुमतले जिताएर मात्र उ चयन हुन्छ र राज्य सञ्चालन गर्ने ठाउँमा पुग्छ । राज्य सञ्चालन आफैमा एकल नेतृत्वको विषय होइन । कुनैपनि नेताले राज्यको स्रोत र सामथ्र्य केलाएर त्यसका आधारमा समाजलाई अघि बढाउन निर्णय गर्छ भने त्यसको कार्यान्वयन गर्ने एउटा राज्य संयन्त्र हुन्छ । यस्तो संयन्त्रमा टेक्नोक्र्याटहरु, कर्मचारीहरु र तिनको तह हुन्छ जस मार्फत नेताले गरेको निर्णय कार्यान्वयनमा जान्छ । यसरी नेताको काम सहि नीति बनाउने र यस्तो संयन्त्रको सही परिचालन मार्फत त्यसलाई कार्यान्वयनमा लाने हो । यसका लागि नेताको उमेर कतिसम्म हुनु योग्य हो भन्ने विषय उसको स्वास्थ्यको अवस्था, उसले आफ्नो दलको र मतदाताको विश्वास जित्न सक्ने आधार र जनताको विश्वास नै हो । शक्तिको अभ्यास मार्फत प्राप्त गरेको शक्ति सम्भ्रान्तको सुविधा, त्यस मार्फत दल र समाजमा स्थापित गरिने विचार सत्ता, अनुभव र ज्ञान त्यस्ता तत्व हुन जसले कसैलाई बृद्ध होउञ्जेल समाजको नेतृत्वकर्ता बनाउने सामथ्र्य दिन्छ ।

अमेरिकाका पूर्व विदेशमन्त्री हेनरी किसिञ्जरले आफ्नो ९९ वर्षको आयुमा पछिल्लो पुस्तक प्रकाशित गरेका छन् । यी उमेरले बृद्ध भएपनि सम्पूर्ण चेतना सहित कुनै पनि युवासंग वर्तमान विश्व मामिलामा प्रभावशाली र प्रामाणिक विचार दिन सक्षम छन् । एकप्रकारले उनी विश्व कुटनीतिक स्कुलका प्राधिकार जस्ता देखिन्छन् ।

कुनै मानिस सक्षम छ कि छैन भन्ने बारे कसरी निर्णय गर्ने ? एकजना रसियाली प्रधानमन्त्री थिए अलेक्सेइ कोसिगिन । उनी ७० वर्षका आसपासमा रहेकै समयमा एकपटक उत्तर भियतनामको भ्रमणमा आएका थिए । त्यहाँबाट उनी भारतीय आकासको प्रयोग गरेर मस्को फर्कदै थिए । तर भारतीय आकास आउनु अघि उनलाई तत्काल पेकिङ भ्रमण नजाँदा भियतनामी युद्धमा आफ्नो देशको कुटनीति असफल होला जस्तो लागेछ । उनी आकासबाटै जहाज मोड्न लगाएर पेकिङतिर लागेछन् । भियतनाम युद्धमा अमेरिकी योजना असफल बनाउन यो भ्रमणको अर्थपूर्ण भूमिका रहेको मानिन्छ । यसैले को कुन उमेरमा बुढो हुन्छ र को कुन उमेरमा तन्नेरी रहन्छ भन्ने विषय उसको निर्णय क्षमतामा भर पर्ने कुरा हो । यसको सामाजिक राजनीतिक परिवेश र मापदण्डहरुबाट पनि निर्णय हुन्छ । बाराक ओबामा ५५ नपुग्दै राजनीतिक भूमिकाबाट पछि हटे तर उनकै दलबाट जो वाइडेन ७९ वर्षमा राष्ट्रपति भए । महाथिर मोहमदले ९२ वर्षमा निर्वाचन लडेर जिते र मलेसीयाको प्रधानमन्त्री बने । दुवै जनताको विश्वासमा आधारित छन् । 

अब हाम्रो सन्दर्भमा जाउँ । हाम्रो आधुनिक राजनीतिको इतिहास त युवाहरुले अघि बढाएका आन्दोलनबाटै बनेको हो । विपि कोइराला र पुष्पालाल श्रेष्ठ, सिपी मैनाली र केपी ओली, मदन भण्डारी या मोदनाथ प्रश्रीत, प्रचण्ड या बाबुराम जसलाई हेरे पनि हाम्रो आधुनिक कालको सम्पूर्ण राजनीतिको थालनी र नेतृत्व युवाहरुले नै गरेका छन् । यता ०४६ को आन्दोलनको नेतृत्व गर्दै गर्दा गणेशमान सिंह, ०४७ को संविधान निर्माणको कालखण्डको नेता कृष्णप्रसाद भट्टराई, ०५१ मा प्रधानमन्त्री बनेका मनमोहन अधिकारी, ०६३ मा शान्ती प्रक्रिया र गणतन्त्र स्थापनाको नेतृत्वकर्ता गिरीजाप्रसाद कोइराला आफ्नो जीवनको उत्तरार्धमा नै थिए । यसैले हाम्रो निकट विगतको इतिहासले राजनीतिक नेतृत्वका लागि उमेर होइन उसको शाररिक मानसिक स्वास्थ्य महत्वपूर्ण हो भन्नेतिर संकेत गर्छ । 

अहिलेको हाम्रो देशको राजनीतिक नेतृत्व उमेरका कारणले असक्षम भएको या नेतृत्व गर्न नसक्ने भएको कत्तिपनि होइन । यो नेतृत्व पंक्तिको दोष चैं २०७२ पछि देशको नेतृत्व गर्दा राज्यबाट गरिने निर्णयहरुमा रहेको अपरिपक्वता, दल या व्यक्तिगत हितहरुलाई प्राथमिकतामा राख्ने तिनको नीयत र सेवा प्रवाहमा राज्य संयन्त्रलाई परिचालन गर्न नसक्दा बढेको भ्रष्टाचार हो । यहि पंक्तिबाट नेपाली जनताले आसा गरेको जस्तो विकास र सुधारको सम्भावना क्षिण हुँदै गएको साँचो हो । सबै एउटै क्षमताका, सबै उस्तै असक्षम र असफल पनि होइनन् । यता हाम्रो युवा मानिएको ६० मुनिको पुस्ता अहिलेको वेथिती र अविकासका लागि कम जिम्मेवार छैन । राजनीतिक नेतृत्वको एउटा सिंढीमा यो पनि बसेको छ । मुख्यमन्त्री र मन्त्री भएको छ, साँसद भएको छ, पार्टीको नीति निर्णय गर्ने तहका विभिन्न  आसनमा विराजमान छ, उच्च तहको प्रशासक भएको छ, ठुलो व्यापारिक घरानाको छ, विकासे परामर्शदाता छ तर उसले काम गरिरहेको ठाउँमा पनि नतिजा सन्तोषजनक छैन । औंलामा गन्न सकिने सिमित युवाहरुका सकारात्मक प्रयासलाई छाड्ने हो भने युवाबाटै पनि आसा गर्न सकिने कमै ठाउँ छ । यसरी हेर्दा उमेर भन्दा पनि उसको नीयत र क्षमता हेरेर हरेकका अलग अलग मुल्याँकन प्रोफाइल बनाएर कसलाई राख्ने र कसलाई विदा गर्ने भन्ने निर्णयमा पुग्न सके मात्र समयलाई न्याय गर्न सकिन्छ ।

Published in Dhorpatan daaily pokhara

मेरी उनीलाई .......!

“ग्लोबल आइएमई बैंकको मेरी उनीलाई मुद्धती खातामा आफ्नी श्रीमतिका नाममा रकम जम्मा गरिदिनुस र उनको अनुहारमा कहिल्यै नदेखिएको खुशी अनुभव गर्नुहोस् ।” ग्लोबल आइएमई बैंकको बचत खातामा डिपोजिट जम्मा गर्न महिलाहरुलाई आकर्षित गर्ने योजनाबारेको विज्ञापनको मोटो सन्देश यस्तै छ । त्यसका लागि बनाइएको विज्ञापन टेलिभिजन, एफएम र रेडियोहरु, अनलाइनहरु, युट्युव फेसबुक जताततै बज्छ, देखिन्छ । विज्ञापनमा एउटा युवा लोग्ने घरमा प्रवेश गर्छ, पत्नी यसै ठुस्सिएको जस्ती देखिन्छे, (मलाई यी दुवै मोडल या कलाकारको नाम चैं थाहा भएन)  । पुरुष गीत गाउँदै प्रेमप्रस्ताव गर्ने सिनेम्याटिक शैलीमा घुँडा मार्छ, आशिकले आफुले मन पाराएकी तरुनीको हातमा चुम्बन गरेर प्रेमप्रस्तावका रुपमा गुलावको फुल टक्र्याएको जस्तो गरेर रु पाँच लाखको बचत जम्मा गरिदिएको प्रमाणपत्र दिन्छ । भरखर ठुस्सिएकी पत्नी बेहद खुशी देखिन्छे र पतिको छातीमा टाँसिन पुग्छे । विज्ञापनमा त्यसपछि पत्नीहरुलाई आर्थिक रुपले समृद्ध बनाउन सबैका लोग्नेहरुले यस्तो खाता खोलीदेउन भन्ने सन्देश दिने प्रयास गरिएको छ । यता हिमालयन टेलिभिजनमा कालकार पवित्रा सुब्बाले चलाउने जीवन साथी कार्यक्रमलाई पनि बैंकको उक्त खाताका नाममा प्रायोजन गरिएको छ । जीवन साथी कस्तो ? बैंकको विज्ञापनमा आउने पुरुष जस्तो कमाउने र स्त्रि जस्तो पैसा पाएपछि रमाउने जीवन साथी । 

बैंकका लागि यस्तो विज्ञापनका माध्यमबाट आफुप्रति ग्राहकलाई आकर्षित गर्नु, मानिसहरुमा बचत गर्ने बानी बसाल्नु राम्रै हो, व्यवसायीक दृष्टिले । यस्सो हेर्दा कुरा त राम्रो हो, पति पत्नी खुशी हुनु, आर्थिक भविष्य पनि सुरक्षित पार्दै जानु । तर यो विज्ञापन हेर्दा मेरो मनमा भने केही जिज्ञासाहरु उब्जीरहन्छन् । विज्ञापनमा पुरुषले कमाउने, महिला घरमा बस्ने, महिलाका लागि पनि पुरुषले बचत गरिदने र यसो गर्दा परिवार खुशी हुने सन्देश दिइएको छ । हाम्रो समाजको मनोविज्ञान निर्माण गर्ने यस्ता विज्ञापनहरुले कस्तो पुरुष र नारीलाई आदर्श मान्छ भन्ने देखाउने एउटा उदाहरण हो यो । 

यो विज्ञापनले महिलालाई पराश्रीत मानिसका रुपमा देखाउँछ । उसको स्वतन्त्र व्यक्तित्व या अस्तित्व अस्विकार गर्छ । पुरुष घर बाहिर जान्छ र कमाउँछ, महिला घर बस्छे र लोग्नेको कमाइले घर चलाउँछे । पैसा कमाउन र श्रीमतीका नाममा जम्मा गरिदिन सक्ने पुरुष आदर्श पुरुष हो । घर पुरुषको, पैसा कमाई पुरुषको, उ आफ्नो आयस्ताबाट अलिकति रकम पत्नीलाई दिन्छ र उसको अनुहारको हाँसो मुस्कान या खुशी किन्छ । पत्नी पैसा पाएकोमा दंग पर्छे र आफुलाई पतीको काखमा समर्पित गर्छे ।  यसरी जम्मा गरिदिन नसक्ने पुरुषले पत्नीलाई खुशी पार्न सक्दैन । जब पत्नी खुशी हुन्न परिवार पनि खुशी रहँदैन । समाजका पुरुष र महिला दुवैमा यसले एउटा मनोविज्ञान निर्माण गर्छ, जसलाई हाम्रो पितृसत्तात्मक समाजले पहिले देखिनै संस्कारका रुपमा लालन पालन गरेको छ कि घर र पत्नी पतिका परिश्रमबाट चल्ने, पतिको नियन्त्रणका वस्तु हुन । पति पहिलो दर्जाका हुन्छन् पत्नी दोस्रो । 

जबकी नेपालमा केही बैंकका प्रमुख कार्यकारी पदमा महिलाहरु कार्यरत छन् । उदाहरणका लागि लागि मेघा बैंकमा सिइओ महिला (श्रीमती खुँजेली) भएको बेला उनले यस्तो विज्ञापनलाई कसरी हेर्दी हुन ? हुनसक्छ बैंकको सिइओका रुपमा उनको कमाई उनको पतिको भन्दा बढी होस् । उनले पतिका नाममा बैंक खाता खोलेर पतिको प्रेम र आलिंगन खरिद गर्ने पनि योजना बनाएर विज्ञापन गर्ने भनिन भने पुरुषहरु के सोच्दा हुन ? 

विज्ञापनको यो सन्देशले महिलाहरुलाई घरबाट सार्वजनिक जीवनमा निस्केर आफ्नै योग्यताबाट कमाइ गर्ने, घर परिवार चलाउने, समाज र संस्थाहरु हाँक्ने ल्याकत सहितका अलग व्यक्तित्वका रुपमा स्विकार गर्दैन । स्वयं उक्त विज्ञापनमा मोडलिङ गर्ने महिला आफै मोडल र कलाकारका रुपमा अलग पहिचान र आफ्नो जीवन आफै चलाउन सक्ने गरि कमाइधमाई गर्ने व्यक्तित्व हुनसक्छिन् । महिलाहरु को भन्दा को कम भन्दै सार्वजनिक जीवनमा प्रतिस्पर्धामा उत्रेर पुरुषको अधिनस्थ बस्ने होइन पुरुष सरह बन्ने, घर भित्र र बाहिर आफ्ना लागि पुरुष समानको स्थान र सम्मान खोज्ने हकदारहरु हुन, अहिले सर्वत्र त्यसका लागि संघर्षरत महिलाहरु उपस्थित छन् । पुँजीवादी विकासले सामाजिक उत्पादन शक्तिलाई विस्तार गर्न महिलाहरुलाई घरबाहिर तानेर ल्याउने गरेको छ । पुरुषको कमाइले मात्र या महिलाको कमाइले मात्र सामुहिक परिवार चलाउन नसक्ने मध्यम वर्ग अहिले सामाजिक वर्गमा सबैभन्दा ठुलो संख्यामा छ । तर विज्ञापनमा यसलाई पुरै वेवास्ता गरिएको छ । 

सरासर महिलालाई अधिनस्थ राख्ने गरि ल्याइएको यो विज्ञापन अहिले सम्झनामा आएको भने नेपालको नागरिकता सम्बन्धी कानूनमा हालै गरिएको संसोधन र त्यसमा महिलालाई विभेद हुनेगरि थोपरिएको व्यवस्थाका कारणले हो । जसरी घर भित्र पत्नी माथि पतिको नियन्त्रण हुन्छ त्यसरी नै देशका समग्र नारीहरुमाथि पुरुषहरुको नियन्त्रण हुनुपर्छ भन्ने मान्यता अहिलेको नागरिकता सम्बन्धी कानूनले गर्छ । देश पुरुषको हो । पुरुषको खटनपटनमा महिलाले चलेसम्म तिनीहरु यहाँ बस्न योग्य हुन्छन् अन्यथा तिनले देश दावी गर्न पाउन्नन । पुरुषले विदेशी महिलासंग वैवाहिक सम्बन्ध राख्न र उसंग जन्मेका सन्तानलाई नेपाली नागरिकता दिन सहजै पाउँछ तर महिलाले विदेशी पुरुषसंग विहे गरेपछि सकियो, उसको लोग्ने यता आएर नागरिकता पनि पाउँदैन, उसंगबाट जन्मेका सन्तानले बाउको बारेमा था छैन भनेपछि मात्र नेपालमा नागरिकता पाउँछन् त्यो पनि जन्मेदेखि नै नेपालमा बसेको हुनुपर्छ । आमाका नाममा वंशजको आधारमा नेपाली नागरिकता छ तर विदेशीसंग विहे गरेकोले उसका सन्तानले वंशजको नागरिकता पाउन सक्दैनन् । तर पुरुषका हकमा यो लागु हुँदैन, उसले विदेशबाट कुनै महिलाबाट सन्तान प्राप्त गरी नेपाल ल्यायो भनेपनि सहजै वंशजका आधारमा आफ्ना सन्तानलाई नागरिकता दिन सक्छ ।

महिलालाई अधिनस्थ राख्ने यो अपमानजनक नागकिरता सम्बन्धी कानुन हाम्रो संसदले पास गरेको हो । झिनो मसिनो रुपमा यसका विपक्षमा स्वर उठाइएको भएपनि त्यसलाई सरकार र संसदले सुनेन । यस्तो कानुन बनाउन संसदमा रहेका नेपाली काँग्रेस, नेकपा माओवादी केन्द्र, नेकपा एमाले लगायतका सबै दलका महिला पुरुष जिम्मेवार छन् । वामपन्थी र उदारवादी सबै सहमत छन् । राजनीतिक वृत्तभित्र यसमा विमती देखिएको चैं नेपाली पुरुषसंग विहे गर्ने महिलाले विहेको लगत्तै उताको नागरिकता त्यागेपछि यताको नागरिकता पाउने छन् भन्ने प्रावधानमा हो । यस्तो विरोध संविधानले महिला र पुरुषलाई समान मानेकोले नेपाली नागरिकसंग विहे गर्ने विदेशी महिला या पुरुष दुवैको हकमा समान व्यवहार गरियोस भन्ने मनसायले आएको छैन । बरु नेपालका धेरै पुरुषले भारतीय महिलासंग विहे गर्छन् र त्यसरी आउने भारतीय महिला र तिनका सन्तानले नेपाल ढाकेर नेपाललाई सिक्किम या फिजी बनाउँछन् भन्ने काल्पनिकिमा आधारित छ । जबकी नेपालमा नागरिकता वितरण हुन थालेको ७० वर्ष यताको इतिहासले यसलाई स्वतः खण्डन गर्छ ।

यता नागरिकता सम्बन्धी यो व्यवस्थाले नेपालमै जन्मे हुर्केकी कुनै महिलाले नेपाली पुरुषसंग जन्माएको सन्तान बाबुको पहिचान विना नेपाली नागरिक बन्न लोग्ने या बाबु पत्ता नलागेको घोषणा गर्नुपर्ने भनेको छ । अर्थात कुनै महिलाले आफ्नो गर्भासयमा हुर्केको सन्तानको बाबु को हो भन्ने जानकारी छैन भन्ने वकपत्र जिल्ला प्रशासनमा दर्ज गरेपछि मात्र उनका सन्तानले वंशजका आधारमा नेपाली नागरिकता पाउँछन् । पुरुषका हकमा यो व्यवस्था छैन । यसरी पनि कानूनले महिलालाई पुरुष अधिनस्थ बनाएको छ । जसरी घर पुरुषको हो, पत्नी पुरुषको अधिनस्थ हो भन्ने आम पितृसत्तात्मक व्यवस्था छ त्यसरी नै नेपालको नागरिकता सम्बन्धी कानुनले देश पुरुषको हो, नेपाली पुरुषको अधिनस्थता स्विकार नगर्ने महिला, नेपाली पुरुषसंग विहे नगर्ने नेपालकै छोरी र उसका सन्तान नेपाली हुन सक्दैनन् भन्ने भाष्य स्थापित गरेको छ । पुरुषको लिंग र विर्यलाई देश या राष्ट्रको जिनेटिक आधार मान्ने यो राष्ट्रवाद नेपालको कन्जर्भेटिभ, लिवरल र लेफ्ट भनिने तिनैथरी राजनीतिक शक्तिको वैचारिक स्रोत बनेको छ । विभेदलाई निरन्तरता दिने संविधान तिनै थरी शक्तिको साझा दस्तावेज हो र अहिलेको कानुन पनि सबैको साझा प्रतिवद्धता हो । पञ्चायतकालबाट स्थापित पहाडे राष्ट्रवादको भद्धा नक्कल गरिएको यो कानुन आफैमा विभेदकारी सिद्धान्तमा आधारित छ । 

महिलाहरु घरभित्र पनि र बाहिर पनि स्वतन्त्र हुन सक्दैनन् भन्ने वैचारिकता मेरी उनीलाई .... भन्ने विज्ञापनमा स्थापित गर्न खोजिए जस्तै वर्तमान नागरिकता सम्बन्धी कानुनले त्यसलाई थप जटिल बनाएर व्यवस्थापन गरेको छ । महिला शरिर र यौनिकता, तथा उसको स्वतन्त्र व्यक्तित्वमाथिको यो बन्देज ढिलो चाँडो भत्किने छ, तर त्यस अघि हामीकहाँको राजनीतिक नेतृत्वको दिमागमा लागेको पितृसत्ताको खिया घोटेर फाल्नुपर्ने छ ।