Tuesday, March 26, 2019

जसबहादुर दाइको ‘फेसबुक पोस्ट’

नेकपा एकता यति ढिलो हुनुसँग यसको कुनै सम्बन्ध नहुन सक्छ र हुन पनि । सत्तामा नेकपा हुनुसँग पनि यसको साइनो नहुन सक्छ र हुन पनि । राजनीतिक दल निर्माणका अनेक आयाम हुन्छन् । नेकपा निर्माणका पनि अनेक आयाम छन् । हजारौँ कार्यकर्ता, लाखौँ समर्थक र मतदाताका अनेक समयका अनेकानेक योगदानले पार्टी बनेको हो । कोही भूमिगत भएर काम गरे, कोही जेल बसे, कोही गाउँमा शिक्षक भएर, कोही विद्यार्थी कार्यकर्ता भएर पार्टी निर्माणमा जुटे ।
कसैले सेल्टर दिए, कसैले हतियार बोकेर लडे, कति सहिद भए, कति घाइते र अपांग । कतिले गाँस काटेर नेता पाले, कतिले घर बिगारेर दलमा योगदान गरे । ती सबैको इतिहासको योग पनि हो, यो पार्टी । कुनै नेताले बढी भूमिका खेले होलान्, कसैले कम । तर, एकजनाको मात्र योगदान झिक्दा पनि यो इतिहास पूरा हुँदैन । यसको हिसाब राख्ने फुर्सद अहिलेसम्म कसैले निकालेको छैन । सबैको समान योगदान भएको पनि होइन । 
म अलिकति स्थायी खालको अराजकतावादी र अलिकति निरन्तरको विद्रोही या असन्तुष्ट प्रकृतिको हुँ कि जस्तो लाग्छ । आफ्ना खुसीले हिँडेको बाटोले के नाफा, नोक्सान ग¥यो भनेर हिसाब गर्नु मूर्खता हो । मलाई त्यसको झन्झट कहिल्यै उठाउन मन लागेन । कसैले हिसाब राखेको छ भने त्यो उसको कुरा हो, उनीहरूको समस्या हो । मलाई च्वःच्वः गर्ने र दया देखाउनेहरूको कमी छैन, त्यतिको राजनीति गरेको मान्छे अहिले हरायो, बिग्रियो या कसैले बिगा-यो भन्नेको कमी पनि छैन । मलाई जे भएको होस्, मेरो संगतमा रहेका कतिपयलाई भने अवश्य घाटा पुगेको हुनुपर्छ ।
कमसेकम कास्कीका केही साथीको गुनासो र आक्रोश सुनेपछि म त्यही ठान्छु । राजनीतिमा हुँदा पनि र निकै बाहिरिएर बहकिँदा पनि गुटगत राजनीतिको एउटा हिस्साका रूपमा मेरो उपस्थिति जहिले पनि रह्यो । पार्टीमा म रहिनँ, तर विगतमा मसँग जोडिएकै कारण कतिपयले संरक्षण नपाएर या खेदाइ र गोदाइ खाएर हैरान भइरहनुपरेको गुनासो आइरहन्छ ।
०३९ को आरम्भमा गाउँ पञ्चायत निर्वाचनको तयारी हुँदै थियो । म बार्चाेकको अन्नपूर्ण प्राविमा पढाउँथेँ । पञ्चायतको निर्वाचन बहिष्कार गर्ने पार्टीको नीति थियो । म आफ्नो ठाउँमा त्यसलाई लागू गर्नुपर्ने दबाबमा थिएँ । स्कुलमा रहेको अखिलको प्रारम्भिक कमिटीबाहेक एउटा पनि संगठन थिएन । गाउँमा पार्टी सदस्य पनि कोही थिएन । मलाई पार्टी सदस्यताप्रति कहिल्यै रुचि पलाएन । त्यस्तोमा गाउँ पञ्चायतको निर्वाचन बहिष्कार कार्यक्रम कसरी लागू गर्नु ? 
एक दिन म पार्टीका तत्कालीन महासचिव सिपी मैनालीको अन्तर्वार्ताको सँगालो समेटेर निस्केको पहेँलो गाता भएको र कभरका अक्षर राता भएको सानो पुस्तक लिएर हाईस्कुलतिर झरेँ । मेरो दाइसँगै पढेका र मभन्दा सिनियर दाइ जसबहादुर गुरुङसँग भेट भयो । हामीबीच कहिलेकाहीँ राजनीतिक संवाद पनि हुन्थे, तर संगठित जीवन दुवैको थिएन ।
केही पुस्तक आदान–प्रदान पनि हुन्थे । चेङ्गिज आइतमातभको विश्व चर्चित उपन्यास ‘बुढो र घोडा’ मैले उनैसँग लिएर पढेको थिएँ । उनै दाइ प्रधानपञ्चमा उम्मेदवार बन्ने तरखरमा रहेछन् । म बीस वर्ष पुगेको थिइनँ, उनी पच्चीस वर्ष पुग्दै थिए । मैले सिपी कमरेडले निर्वाचन बहिष्कारबारे दिएको अन्तर्वार्ता पढ्न दिँदै पार्टीको नीति सम्झाएँ । उनले आफू प्रधानपञ्च भएर समाजमा सकारात्मक काम गर्दै यता पार्टीलाई पनि सहयोग गर्न सक्ने कुरा गरे । हामी आआफ्ना मान्यता कायम राख्दै आपसमा सहयोग र सहकार्य गर्ने भन्दै छुट्टियौँ ।
संगठन नबनाई मास पोलिटिक्स गर्ने मेरो कमजोरीको परिणाम पनि थियो त्यो र रैथाने पुस्तैनी राजनीतिको जसबहादुर दाइमा रहेको प्रभाव पनि । उनी सामाजिक काममा सक्रिय भए । त्यसअघि उनको अघिल्लो पुस्ताका दुईजना प्रधानपञ्च भएका थिए । आइएसम्म पढेको र घरमा आर्थिक रूपले सम्पन्न यस्तो युवा राजनीतिमा प्रवेश गरेको थिएन । उनले परम्परा पनि धाने र नयाँ पुस्तासँग पनि राजनीतिलाई जोडे ।
०४३ को आखिरीमा फेरि गाउँ पञ्चायतको निर्वाचन भयो र ०४४ को आरम्भमा जिल्ला पञ्चायतको । यसपटक पनि उनै दाइ प्रधानपञ्चमा निर्वाचित भए । यसपालि भने पार्टीले उनलाई उम्मेदवारका रूपमा समर्थन गरेको थियो । म अर्को स्कुलमा शिक्षक थिएँ । गाउँमै बस्थेँ । ०४३ को राष्ट्रिय पञ्चायत निर्वाचनमा पञ्चहरूका अनेक दबाब थेग्न जसबहादुर दाइले बलियोसँग उभिएर सहयोग गरे । अब उनको राजनीतिक परीक्षण सुरु भयो ।
पञ्चायती दमनको बिगबिगी थियो । जनपक्षीय उम्मेदवारका रूपमा कास्कीमा सोमनाथ प्यासी निर्वाचित भएदेखि नै शासकहरू उनलाई कमजोर बनाउन लागिपरेका थिए । एक समय प्यासीलाई निलम्बन गर्ने भन्दै पञ्चहरू सक्रिय भए । त्यही वेला केही निर्वाचित व्यक्तित्वलाई वक्तव्य दिएर प्यासीको बचाउका लागि दबाब दिन लगाउने पार्टीले निर्णय ग-यो । तिलक बाँस्तोला, जयप्रकाश बाँस्तोलालगायत पार्टीपक्षीय प्रधानपञ्च त छँदै थिए, जो पार्टीकै कार्यकर्ता थिए । तर, पार्टी सदस्य नरहेर पनि वक्तव्यमा हस्ताक्षर गरी जसबहादुर आफ्नो जनपक्षीय पहिचानसहित अघि आए । राजनीतिक रूपले उनले उठाएको एउटा जोखिम थियो त्यो । 
०४६ को परिवर्तनपछि त ह्वात्तै संगठन विस्तार भयो । पुरानै जगमा अब पार्टीका गाउँ कमिटी बने, नयाँ–नयाँ पार्टी सदस्य थपिए । भाचोक, सैमराङलगायत अहिलेको मादी गाउँपालिकाका ८, ९, १० र ११ वडामा पार्टीको प्रभाव विस्तारमा जसबहादुर दाइको उपस्थितिले महŒवपूर्ण सहयोग गरेको थियो । ०५४ को स्थानीय तहको निर्वाचनमा जिल्ला विकास समितिका सदस्यमा निर्विरोध निर्वाचित भएका जसबहादुरको काम गर्ने शैली भने नेकपाको सांगठनिक शैलीसँग मेल खाँदैनथ्यो । जातीय राजनीतिमा पटक्कै विश्वास नगर्ने भए पनि केही जनजाति परम्पराका प्रभाव थिए, सायद उनको काम गर्ने शैलीमा ।
हितकाजी गुरुङमा पनि यस्तो शैली छ । कम बोल्ने, काम गरिरहने ।त्यसबीच उनी विद्यालय सञ्चालक समितिका अध्यक्ष, बाटो समितिका अध्यक्ष, स्वास्थ्य केन्द्र, खानेपानी, कुलो, वन, पर्यटन विकासलगायत गाउँमा गर्नुपर्ने जे–जे काम हुन्छन्, ती खोज्दै, नेतृत्व गर्दै हिँडे । अरूको व्यक्तिगत काम गर्न जाँदा उसलाई समेत ट्याक्सीमा चढाएर लान्थे । गुरुङ समाजमा प्रशासनसँग जोडिएका अधिकांश काम यस्ता अगुवाले नै गर्नुपथ्र्यो ।
नागरिकता बनाउने, पारपाचुकेको कागज बनाइदिने, जग्गा पास गर्दा मालपोतसम्म पुगिदिने, पासपोर्ट बनाउने, हङकङ आइडी बनाउन सहयोग गर्ने, ऋण खोजिदिने अनेक काम यस्तै अगुवाले गर्नुपथ्र्यो । पारिवारिक आर्थिक पृष्ठभूमि राम्रै भएका यी दाइले बन्दोबस्त राम्रै गरेका होलान् भन्ने मलाई पछिसम्म लागिरहेको थियो । पछि थाहा भो, यी त भएको सम्पत्ति पनि सक्दै, पोखरातिर पहिले किनेका घडेरी पनि बेचेर घरखर्च चलाउँदै र सामाजिक काम गर्दै हिँडेका रहेछन् । उनको सामाजिक हैसियतका पोखरामा घर नहुने त्यताका गुरुङ नेता सायदै होलान् ।
०६४ पछि भाउजूको दुवै किड्नी फेल भएर उपचार गर्ने क्रमम यी समस्या अलि खुले, अलिअलि त अनुमान पनि गरियो, किनभने उनी कहिल्यै आफ्ना समस्या अरूसँग भन्दैनथे । डायलसिस गर्दै उपचारका लागि स्रोत जुटाउन प्रयास गर्दा न सरकारी सहयोग लिन सकियो, न अरू जोरजाम गर्न नै भ्याइयो । दुई वर्ष कष्टसाथ बाँचेर भाउजूको मृत्यु भयो । 
यिनलाई एउटा धक्का लाग्यो । गएको स्थानीय र संसदीय निर्वाचनमा पनि उनी रातदिन खटेका थिए । तर, निर्वाचित प्रतिनिधि र पार्टी नेतृत्वले सायद उनलाई उचित स्थान दिन र सम्मान गर्न आवश्यक ठानेन । हुन सक्छ उनको चित्त दुख्ने गरी कसैले अर्घेलो व्यवहार गरेको होस्, या अब यी पुरानाको आवश्यकता छैन भन्ने ठानेको होस् । समाजकै लागि भनेर र पार्टीको काम गरेर ३५ वर्षभन्दा बढी निरन्तर खटेका यी दाइको यो फेसबुक वालको पोस्ट पढेपछि मलाई एउटा नमिठो छटपटी भएको छ ।
नेकपा बन्ने क्रममा छ । एकता सम्बन्धमा देखिएको ढिलाइले सो दल गुटगत स्वार्थको दलदलमा रहेको यसै झल्किन्छ । केन्द्रमा बहुगुटको सिकार भएको तत्कालीन एमालेको स्थानीय तहमा झन् एमिबाजस्तो गरी गुटकै हाँगाबिँगा छन् । कोही पद र प्रतिष्ठाले भरिएका छन् । कोही उचित जिम्मेवारी पनि नपाएर उकुसमुकुस परेका छन् । जसबहादुर दाइसँग नभेटी उनको समस्या के हो या यो पार्टी निर्माणको वर्तमान अवस्थासँग कति गाँसिएको छ भन्न सकिन्न । तर, उनको पोस्टमा वर्तमान पार्टी राजनीतिमा हाबी भएको अवसरवाद र विभेदपूर्ण राजनीतिको संकेत मज्जाले पाइन्छ । पोस्टमा लेखिएको छ :
०३६ साल पनि पार गरी ०३९ सालमा झलक भाइलगायतको सल्लाहअनुसार प्रधान हुँदै समाजसेवामा निकै वर्ष गुजारेको रहेछ, पञ्चायती हुकुमी शाही शासन, ऊ वेला राष्ट्रिय पञ्चायतमा रूपचन्द्र, सोमनाथ, जागृतप्रसाद, पद्मरत्नको अतुलनीय देन, आहा ! क्या सम्मान गर्नलायक उहाँहरूलाई सलाम ! पार्टीको स्कुलिङ, संगठन आदिको काम यो वेलाको जस्तो नभई साथीहरूले खुबै इमानसाथ गर्थे । प्रभावित हुँदै सिको गरी म मेरोबाट हुने गच्छेअनुसारको सबै न्यौछार गर्दै...। विभिन्न घरायसी कारणलगायत ...ले अबउप्रान्त कुनै पार्टी संगठन वा सामाजिक सेवामा संलग्न हुन...असमर्थ ।
यो पोस्ट पढेर स्थानीय रूपमा पार्टीको नेतृत्व गरेकाहरू के सोच्दै होलान् ? यो नेकपाको समस्या हो कि जसबहादुरको ? सिजरियन गरेर एकता गर्नुपर्ने अवस्थामा पुगेको नेकपामा यसबारे कसैले चिन्ता पनि गर्दै छ कि ? उनको पीडामा नैतिक जिम्मेवारी गच्छेअनुसार मेरो पनि छ भन्ने लागिरहेको छ । पार्टीलाई जसबहादुरहरू चाहिन्छन् । तर, यतिवेला पार्टी ठूलो भएकाले जसबहादुरहरू सिमान्तमा धकेलिने खतरा छ । त्यसको मूल्य पनि पार्टीलाई नै महँगो पर्छ भन्ने बुझ्न बहुमत आएका वेला कसलाई फुर्सद होला र ? 

Wednesday, March 6, 2019

विचैमा छाडी जानेको सम्झनामा

१)
गतबर्ष पर्यटन मन्त्री वन्नु अघि पनि हाम्रो भेट पातलै हुनेगथ्र्यो । उसको कामका क्षेत्रहरु र मेरा कामका विच कमै सम्वन्ध थियो । हाम्रो बसाई पनि काठमाण्डौको दुई विपरित ध्रुवतिर थियो । भेटमा सामयिक विषयमा गफगाफ र राजनीतिका अन्तरंग कुरा हुन्थे, व्यक्तिगत विषय पनि राजनीतिकै घेराभन्दा बाहिर कमै प्रवेश गर्थे । मन्त्री भएपछि त झन उसको व्यस्तता ह्वात्तै बढेको म समाचार हेरेरै थाह पाउँथे । भेट्ने काम पनि पर्दैनथ्यो । मेरो एउटै चाहना थियो उ सफल होस, वाँकी कुरा पछि हुँदै गर्छन, डिष्टर्व किन गरिरहनु ? शुभेच्छा वाहेक यस्ता कार्यकारी पदमा हुनेलाई सल्लाह दिने कुरामा म आफुलाई योग्य पनि ठान्दिन । 
मन्त्री भएकोमा बधाई दिएर फर्केपछि हाम्रा विच अलि लामो र अनौपचारिक कुराकानी तिहार अघि मात्र भएको थियो । जसरी उ जर्मन जाने अघिल्लो दिन दुर्घटनामा परेर उक्त यात्रा रोकिएको थियो त्यस्तै भिसा प्रोसेस मिलाउने कम्पनीको लापर्वाहीका कारण तिहार अघि वेलायत जाने कार्यक्रम रद्ध भएको थियो । त्यहि मौका मिलाएर म उसकहाँ गएको थिएँ । आँगनमा घाम तापेर हामीले दुई घण्टा विभिन्न विषयमा गरेका थियौं । त्यतै खाना खाएर फर्केको थिएँ ।
दशैंमा पोखरा गएको बेला नेकपा कार्यकर्ताहरुको ठुलो पंक्तीले वाईडवडिका विषयलाई लिएर रविन्द्रलाई आरोपित गरिरहेको या कुरा काटिरहेको भेटेपछि म दिक्क भएर उसलाई भेट्न पुगेको थिएँ । विरोधको संस्कृती हाम्रा राजनीतिक दलमा यसैपनि घृणाको तहसम्म विस्तारित छ । त्यसमाथि उसको हकमा पार्टी संस्थापन पक्षको स्थानीय उपगुट र संस्थापन वाहिरका पक्ष दुवै विरोधमा थिए । त्यसको प्रभाव साधारण मतदाता र समर्थकसम्म विस्तार भएको वारे हाम्रा विच चर्चा भएको थियो । 
यसवाहेक उसले बोलाउँछु बस्नु छ भन्न पनि छाडेको थिएन, मैले हुन्छ भन्न पनि । लामो समय देखि उसले प्राय सुनाउने गरेको थियो, एमालेको नेतृत्वमा रहेका एकाधजना मसंगको उसको सम्वन्ध र हाम्रो भेटघाटलाई लिएर उसको नम्वर काट्न खुकुरी चलाउँथे । तर न हाम्रो भेट नै रोकियो न त्यो त्यति झ्याँगिएकै थियो । भेट ढिलो छिटो हुनुले हाम्रो भावनात्मक सम्वन्धमा असर परेको थिएन । न एक अर्काको कुरा काट्न न आपसमा यथा सम्मान गर्न नै यसले रोक्थ्यो ।
दुर्घटनाको एक साता अघि मात्र सोल्टी होटलमा एउटा कार्यक्रममा भेट भएको थियो । त्यतिवेला पनि उसले ल है यो शनिवार फुर्सद भयो भने म खवर गर्छु बसौंला भन्न विर्सेको थिएन । मैले हुन्छ भन्न पनि विर्सिन । तर त्यहि भेट अन्तिम हुन पुग्यो । न शनिवार उसले वोलायो न मैले नै त्यसको खै गरें । दुर्घटनाको दुई दिन अघि मात्र फोन गरेको थिएँ । उठेन । उठेको भए यसै जिस्केर भन्ने विचार थियो ः पर्यटन मन्त्री, हामीलाई पनि कहिले कहिँ आफुसंगै घुमाउने लैजाउ, आन्तरिक पर्यटनको प्रवद्र्धन गर । त्यसपछि त दुर्घटनाको खबर नै उसका बारेको सुचना लिएर मेरो मोवाईलको घण्टी बजाउन आईपुग्यो । न अब उसले बसौं भनेर उधारो कुरा गर्ने छ न मैले हुन्छ भन्न नै पाउने छु । उ त्यता छ, केहि गर्दै छ भनेर गरिने आसा र भरोसा अब सधैंका लागि सकिएको छ । जीवन भरीका लागि एउटा मित्रको ठाउँ खाली रहने छ जसलाई अरुकसैले पनि पूर्ति गर्न सक्दैन । त्यसका कारणहरु छन ।
२)
शान्ती उदयमा अखिलको काम गर्दै गरेको रविन्द्रसंग २०४० बाटै भेट भएको भएपनि हाम्रो निकटता र सहकार्य भने २०४४ बाट भएको हो । म २०४४ सालमा एमए पढ्न आउँदा उ विकम पढ्दै थियो । स्ववियुका सभापति तुलवहादुर गुरुङ, सचिव रामनाथ ढकाल र विद्यार्थि नेता विजय गुरुङ अपहरणमा परे पछि पार्टिले खटाएकाले म क्याम्पसमा पास्र्वभागमा बसेर नेतृत्व गर्न पुगेको थिएँ । तर पछि पार्र्टीले निर्णय गर्यो र म अखिलको केन्द्रीय सदस्यका रुपमा खुला काम गर्न थालें । त्यतिवेलासम्म उ जुझारु कार्यकर्ताहरुको अघिल्लो लाममा आईसकेको थियो । अपहरणकाण्ड विरोधी आन्दोलनमा उ अग्रभागमा थियो । स्ववियु निर्वाचनमा व्यबस्थापन संकायको नेताका रुपमा कार्यकर्ताहरुले एकमतले उसलाई अघि बढाए । नागढुङ्गाको कुनै वोर्डिङ स्कुलमा पढाईरहेको भएपनि उ स्ववियु सदस्यमा निर्वाचित भयो र काम गर्न थाल्यो । 
उ सायद त्यतिवेलासम्म आफ्ना मामा रमेश पौडेलको अर्चलवोटमा रहेको घरमा बस्ने गथ्र्यो । मामा पञ्चायतका नेता थिए । स्ववियुमा निर्वाचित भएसंगै उसको क्लासमेट रहेको मेरो भाई दिपक र कान्छो भाई गान्धीसंगै वगरमा रहेको हाम्रो पुरानो डेरामा वस्न थालेको थियो । साँझको खाना खान म प्राय त्यहिँ पुग्थें । प्रहरीसंग लुकामारी चलिरहने भएकोले म दिउसो वाहिर निस्कदैनथें । त्यसक्रममा हो मैले उसलाई थप नजिकबाट चिन्न थालेको । 
३)
यता क्याम्पस स्ववियुमा सक्रियतापूर्वक काम गर्ने कार्यकर्ताको खाँचो थियो र अखिलमा पनि नयाँ कार्यकर्ता हुर्काउनु परेको थियो । स्ववियु उपसभापति छैठौंका जगतप्रसाद कहिलेकहिँ मात्र देखा पर्थे । सचिव लक्ष्मी कार्कीको जीम्मेवारी अखिलको केन्द्रीय महिला विभागका अध्यक्ष र गण्डकी धौलागिरी ईन्चार्जका रुपमा वाहिरफेर धेरै थियो । सहसचिव रहेका कास्की हंसपुरका राजेन्द्र न्यौपाने पारिवारिक जिम्मेवारीका कारण पूर्णकालिन राजनीतिमा आउने सम्भावना थिएन । (उनको चार बर्ष अघि कालिकोटमा भएको बस दुर्घटनामा परि मृत्यु भैसकेको छ) । कोषाध्यक्ष निल वहादुर पुन प्राविधिक र व्यबस्थापकीय काममा दक्ष भएपनि राजनीति सिक्दै थिए । एकाध महिनाको मेरो अध्ययनमा रविन्द्र नै भरोसायोग्य विकल्प देखिए । एक दिन साँझ पख क्याम्पस गेटबाट उ साईकलमा र म पैदल हिँड्दै गर्दा मैले उसलाई प्रस्ताव राखेको थिएँ, अव टिचिङ छाड्ने र राजनीतिमा सक्रिय हुने बेला आयो । संगठनमा तिम्रो आवस्यकता छ । उ एक मिनेट पनि त्यसमा घोत्लिएन, सिधै स्विकार गर्यो । मैले यो कुरा पार्टि इन्चार्ज रहेका कमरेड दर्शन उर्फ धर्मदत्त देवकोटालाई सुनाएँ । पार्टीले त्यसलाई अनुमोदन गरेको थियो । त्यस दिनबाट रविन्द्रले कहिल्यै पछि फर्केर हेरेन, एउटा पूर्णकालीन राजनीतिक कार्यकर्ताका रुपमा ठ्याक्कै ३० बर्ष काम गरेर उसले अन्तिम विश्राम लियो । यो उसको राजनीतिक जीवनमा आएको गम्भिर मोड थियो ।
४) रविन्द्रले छिटै लय समातकोे थियो । कमिटिहरुको निर्माण, प्रशिक्षण, आन्दोलनहरुको व्यबस्थापन र संगठनका विभिन्न पक्षमा उनको नेतृत्व स्थापित हुँदै गयो । भुर्जुङखोला वलात्कार काण्डका समयमा भएको आन्दोलन उठाउने काममा उनको सक्रियता प्रभावकारी देखिएको थियो । क्याम्पसमा हुने निर्माणका काम, पढ्न चाहने जति सबैलाई भर्ना लिन वाध्य पार्ने, त्यसका लागि संरचनाहरु थप गर्ने विषयमा क्याम्पससंग मिलेर गरिने काममा रविन्द्रले नेतृत्व गर्न थालेको थियो । यसले उसको सामाजीक अन्तरक्रिर्या गर्ने र आफ्ना तर्कहरु स्थापित गरेर विद्यार्थिका स्वार्थहरुको प्रतिनिधित्व सहि ढंगले गर्ने खुवी विकास गर्न सहयोग गरेको थियो । 
स्ववियुको मुखपत्र माछापुच्छ्रेको प्रकाशनमा पनि उसले जिम्मा लिन थालेको थियो । यहि क्रममा उसले पृथ्वि नारायण क्याम्पस प्रारम्भीक कमिटि र कास्की जिल्ला कमिटिको नेतृत्व गरेको थियो । पृथ्वि नारायण क्याम्पसको अखिल प्रारम्भीक कमिटिको मुखपत्रका रुपमा एउटा पत्रिका निकाल्ने र पञ्चायत विरोधी आन्दोलनमा अखिलको पंक्तिलाई प्रशिक्षित गर्ने क्रममा ‘प्रजातन्त्र’ नामक मुखपत्र पहिलो पटक प्रकाशित गरिएको थियो रविन्द्रको नेतृत्वमा । उसमा संगठन बनाउने र भाषण गर्ने मात्र नभएर सिर्जनात्मक कामहरुका माध्यमबाट अघि बढ्ने हुटहुटी त्यतीवेलै देखि विकास भएको थियो ।

२०४५ चैतमा भारतले नेपालका विरुद्ध नाकावन्दीको घोषणा गर्यो । त्यतिवेला पार्टीले राजा या पञ्चायतको राष्ट्रवादको नारालाई खोक्रो राष्ट्रवाद भन्दै प्रगतिशिल राष्ट्रवादको नारा अघि सार्यो र देशव्यापी रुपमा पञ्चायत विरोधी आन्दोलनसंगै भारतीय हस्तक्षेपको विरोध गर्ने कार्यक्रमहरु गर्यो । यो आन्दोलनका क्रममा क्याम्पस अनिस्चितकालका लागि सरकारले नै वन्द गरेको थियो । त्यहि क्रममा रविन्द्रलाई पोखराका दक्षिण भेगमा पर्ने भरतपोखरी, निर्मलपोखरी, कृष्ती र पुम्दीभुम्दीका विद्यालयमा आधारित रहेर आन्दोलनको नेतृत्व गर्न खटाईएको थियो ।
५)
२०४६ सालको आन्दोलन त हाम्रा लागि लामो समयको पखाईपछि आएको एउटा महान अवसर जस्तो थियो । त्यसको तयारीमा रात दिन हामी खटिएका थियौं । यसरी खटिनेमा रविन्द्र अग्र पंक्तिमा थियो । उसको छवि पनि एउटा नेताका रुपमा बनिसकेको रहेछ भन्ने कुरा हामी गिरफ्तार भएर कष्टडीमा पुगेपछि थाह भयो । फागुन ४ गते गिरफ्तार हुने हामी ५२ जना विद्यार्थिहरु मध्ये पाँच जनालाई हत्कडी लगाएको थियो । वावुराम पन्त, विष्णु शर्मा, भिम सोमै, रविन्द्र अधिकारी र म । पछि अरुको हत्कडी खोले पनि रविन्द्रलाई र मलाई एउटै हत्कडीमा एक साता जति बाँधेको थियो । अरु जिल्ला र जिल्ला भित्रका प्रहरी चौकीबाट जिल्लाप्रहरीमा आउनेहरु हामीलाई हेर्न आउँथे । हामी दुवैलाई मुस्ताङ लान खोज्दा पनि फर्काइएको थियो । गिरफ्तार भैसके पछि भएका घटनामा पनि हामी दुवैलाई मुद्धा चलाइएको थियो । कष्टडीमा हामी दुईलाई मात्र खाना पकाउन जान दिदैनथे ।
विद्यार्थि नेताका रुपमा उसको एउटा मोड भने २०४७ जेठ एक गतेको अनेरास्ववियु स्थापना दिवसका दिन पोखरामा भएको कार्यक्रमबाट आएको हो । कार्यक्रमका लागि मुख्य अतिथि बनेर अखिलका संस्थापक नेता मध्यका एकजना मोहनचन्द्र अधिकारी आउने भएका थिए । अखिलको दशौं सम्मेलन आयोजक कमिटिको सदस्यका रुपमा मेरो जिम्मेवारी भएपनि यसको सबै व्यबस्थापन र नेतृत्वमा मुख्य भूमिका रविन्द्रले नै खेलेको थियो, म पुरै साईलेण्टमा । दशौं हजार जनाको सहभागितामा सम्पन्न उक्त कार्यक्रम भव्य रुपमा सम्पन्न भयो । कार्यक्रम तत्कालीन माले पक्षले खुला रुपमा गरेको पहिलो ठुलो कार्यक्रम थियो पोखराका सन्दर्भमा । यसबाटै रविन्द्र स्वतन्त्र रुपमा विद्यार्थी संगठन र आन्दोलनको नेतृत्व गर्न सक्ने गरि तयार भएको थियो । साथै पार्टि भित्र पनि उसको उपस्थिती महशुस गर्ने अवस्था सिर्जना गरेको थियो ।
२०४७ जेठमा अखिलको दशौं राष्ट्रिय सम्मेलनसंगै मैले विद्यार्थि राजनीति छाडें र पार्टीको जील्ला कमिटिमा रहेर काम गर्न थालें । एक छिमल नेतृत्वको साथिहरुले विद्यार्थि राजनीति छाडेसंगै क्याम्पसमा अखिलको नेतृत्व रविन्द्रको काँधमा आयो । २०४९ मा स्ववियु सभापति भए र त्यहि सेरोफेरोमा अखिलको केन्द्रीय सदस्य बने । त्यस पछिको यात्रा त काठमाण्डौमा आएर तय भयो । त्रिविवि केन्द्रीय क्याम्पस स्ववियुको सभापति, अखिलको अध्यक्ष र त्यसक्रममा खेलेका भूमिकाले उसलाई पोखरा र गण्डकीको नेताबाट सिधा केन्द्रीय रुपमा चर्चामा आउने व्यक्तित्वमा फेरिदियो । एमालेमा चलेको महाकाली प्रकरण र विद्यार्थि नेताहरुमाथि कार्वाही, एमालेको विभाजन, ०५६ मा मालेको तर्फबाट कास्की क्षेत्र नम्वर एकमा उमेद्वारी, पारस प्रकरण लगायतका घटनासंगै उसले शान्तीउदय माविबाट थालेको यात्राले एउटा उचाई लिएको थियो । 
कम्युनिष्टहरुका विचमा व्यक्तिको भूमिकालाई गौण र समाज, पार्टी या आन्दोलनको भूमिकालाई प्रमुख मान्नुपर्छ भन्ने सैद्धान्तिक मान्यता हुन्छ । तर उहि खेत कुलो र विउ पनि उहि उसैगरि रोपदामा पनि उहिँ, हुँदैन धान्यादिक चैत्रमा किन तलाई मालुम छ कि यो कुरा मन ? भन्ने लेखनाथको प्रश्न जस्तो उहि प्रशिक्षण, उहि सहभागिता र सक्रियता हुँदा पनि कोही प्रभावशाली नेता बन्छन कोही पछि पछि पर्छन । रविन्द्रमा रहेको निष्ठा र निरन्तरता, व्यक्तिलाई आन्दोलनको मातहतमा राख्ने त्यागले उसलाई यो ठाउँसम्म पुर्याएको हो । 
जीवनको खोल्पाटो के पर्यो भने म भन्दा सात बर्ष कान्छो र राजनीतिक व्यक्तित्व निर्माणका समयमा सहयोग गरेको आफ्नो भाईजस्तो लाग्ने एउटा सहृदयी मित्र, देशको राजनीतिमा अघि बढ्ने र योगदान गर्ने सम्भावना वोकेको युवा नेतालाई आफुले घाटसम्म पुगेर विदा गर्नु पर्यो, समवेदनाका शब्दहरु लेख्नुपर्यो । मलाई त यस्तो उल्टो परेकोमा चिन्ता लागिरहेछ, उसका आमा बाले कसरी चित्त बुझाए होलान भन्ने कुराले पिरोल्छ । कोपिलाजस्ता छोराहरुलाई हुने बाबुको अभाव र आधा जीवन वाँकीरहेकी जीवन संगिनीका पिडाहरु, अभिभावकत्व गुमाएका परिवार जन, प्रतिनिधि गुमाएका पोखरेलीहरु सम्झनामा आउँछन । 

Sunday, March 3, 2019

असमयमा निभेको सम्भावनाको दियो

रवीन्द्र अधिकारीबारे लेख्न बस्दा मेरा लागि कतै पनि तटस्थता अपनाउन सम्भव छैन । यो लेख लेख्न बस्नुअघि मात्रै म विद्या बहिनीका टोलाएका आँखा हेरेर फर्केको छु । सयौँ शुभचिन्तकका मुर्झाएका अनुहार देखेर आएको छु । देशको सबै तप्काले उसप्रति व्यक्त गरेको सम्मान अनुभव गरेको छु । सँगै आजभन्दा ३५ वर्षपहिले कमेज र जाँगे लगाएर शान्तिउदय माविमा फर्‍याकफुरुक गर्दै अखिलको प्रारम्भिक कमिटीको अध्यक्ष बन्दाको एउटा हँसिलो, फरासिलो र आन्दोलनप्रति विनाप्रश्न सधैं लोयल किशोरका चम्किला आँखा सम्झिरहेको छु । गैरीगाम जामुनबोटमा रहेको उसको घरमा आमाले माया मानेर दिएको दूध र दही, मीठो–मसिनो खाना र दिएको मातृवात्सल्य होस् या कस्टडीमा एउटै हत्कडी लगाएर बिताएका दिनहरू होऊन्, ऊसँग अनेक रमाइला र दुःख–सुखका क्षणहरू छन् । ऊसँगका सम्झनाहरू एउटा–दुईटा आलेखमा लेखेर सकिने कुरा होइनन्, मेरा लागि । त्यसैले यो आलेख उसको कोरा र छुरा राजनीतिक जीवनका आरोह–अवरोहका सामान्य समीक्षामा केन्द्रित हुनेछ । 
२०२६ सालमा तत्कालीन स्याङ्जा जिल्लाको भरतपोखरी गैरागाउँमा जन्मेको रवीन्द्र अधिकारी उक्त भेगमा मालेको राजनीति प्रवेश गर्दाको पहिलो छिमलको कार्यकर्ता थियो । उसका बा इन्द्रसाद अधिकारी तत्कालीन नेकपाको पुष्पलाल समूहका एक कार्यकर्ता थिए, जो पछि शिक्षक बनेर निवृत्त भए । उक्त गाउँमै विष्णु आचार्य, विश्वेश्वर हरामी, गोपाल र रामजी आचार्यहरू, निर्मलपोखरीका शालिग्राम पौडेल, कमल पौडेल, लेखनाथ आचार्य, भोला आचार्य, कृष्णप्रसाद आचार्य, कृस्तीका चन्द्रकान्त सुवेदीलगायत पहिलो छिमलका कम्युनिस्ट थिए, जसले गैरीगाउँ र निर्मलपोखरी–कृस्तीलाई कम्युनिस्ट प्रभावमा समेटेका थिए । ०३६ पछि पनि उक्त इलाका पुष्पलाल समूहकै प्रभावमा थियो । तर, विस्तारै माले त्यता प्रवेश गर्‍यो र रवीन्द्रहरूकै छिमलका युवाबाट सम्पूर्ण प्रभावलाई आफूतिर खिच्यो । 
बिकम पढ्दै गर्दा ०४५ वैशाखमा भएको पृथ्वीनारायण क्याम्पस स्ववियु निर्वाचनमा सदस्यमा निर्वाचित भएपछि रवीन्द्रको वास्तविक राजनीतिक सक्रियता थालिएको थियो । निर्वाचनका समयमा एउटा बोर्डिङ स्कुलको शिक्षक रहेको रवीन्द्र केही महिनापछि पूर्णकालीन राजनीतिमा तानिएको थियो । त्यसपछि उसले कहिल्यै पछि फर्केर थकाइ मारेन । निरन्तरको सक्रियता र सिर्जनात्मक प्रयासले उसलाई अहिलेको उचाइमा पुर्‍याएको हो । त्यसक्रममा उसले अखिलको प्रारम्भिक कमिटीदेखि केन्द्रीय कमिटीको अध्यक्षसम्मको यात्रा तय गर्‍यो । पृथ्वीनारायण कलेज र कीर्तिपुर केन्द्रीय क्याम्समा स्ववियु सभापति, एमालेको कास्की जिल्ला सचिव र केन्द्रीय सदस्यको जिम्मेवारी सम्हालेको थियो । सिर्जनात्मकता र निरन्तरको समर्पण उसका मुख्य गुण थिए । एउटा सच्चा देशभक्त थियो, सैद्धान्तिक राजनीतिक विचारधाराका विषयमा कम चासो राख्ने, तर व्यावहारिक राजनीतिका उहापोहबारे पर्याप्त सूचना भएको उसले आफ्ना प्रयासले प्रतिकूलतासँग जुधेर यो स्थान हासिल गरेको हो ।
उसले नेपाली विद्यार्थी राजनीति र राष्ट्रिय विकासको बहसमा केही महत्वपूर्ण योगदान गरेको थियो । पहिलो हो– तत्कालीन दरबारका चहेता शाहज्यादा पारसको उद्दण्डताका कारण गायक प्रवीण गुरुङको हत्या भएपछि त्यसको विरोधमा गरेको संघर्ष । राजा वीरेन्द्रलाई लोकप्रिय बनाइँदै गरेको समय थियो, त्यो । त्यतिवेलाका शक्तिशाली दरबारियाहरूका अनुदारवादी नेता अधिराजकुमार ज्ञानेन्द्रका पुत्र पारसलाई सजाय दिलाउन रवीन्द्रको नेतृत्वमा भएको आन्दोलनले वास्तवमा नेपालमा गणतान्त्रिक आन्दोलनलाई महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍याएको हो । यसैगरी, उसको नेतृत्वमा विद्यार्थीहरूलाई यातायातका साधनमा सहुलियत दिलाउन भएको संघर्षमा उसले खेलेको भूमिकाले नै आज पनि उक्त सुविधा लाखौँ विद्यार्थीले उपभोग गरिरहेका छन् । यसैगरी, महाकाली सन्धिलगायत भारतीय थिचोमिचोका विरोधमा भएका आन्दोलनमा उसले खेलेको भूमिकाले पनि उसलाई चर्चित बनाएको थियो । 
सांसदका रूपमा उसले विकास समितिको सभापति र त्यसअघि लेखा समिति सदस्यका रूपमा प्रभावकारी संसदीय भूमिका खेलेको थियो । पार्टीको सोपानक्रम (हाइरार्की)मा जुनियर सदस्य भएर पनि उसले संसद्मा स्थायी समितिका कतिपय सदस्यको तुलनामा आफ्नो उपस्थिति सार्थक र हस्तक्षेपकारी बनाएकै थियो । यही भूमिकाले उसलाई पछिल्लो समय पर्यटनमन्त्री बन्न सहयोग पुगेको थियो ।
मन्त्रीदेखि प्रधानमन्त्रीसम्म बन्ने आकांक्षा उसले पालेको थियो । अहिलेका युवा नेतामध्ये व्यावहारिक राजनीतिका दृष्टिले ऊ औंँलामा गन्न सकिने सम्भावनायुक्त नेतामा पथ्र्यो । जे जिम्मेवारी पायो, त्यसमा रमाउने र त्यसप्रति पूरै समर्पणका साथ लाग्ने उसको स्वभाव थियो । ऊ आफ्ना काममा मात्रै ध्यान दिने भएकाले मलाई लाग्छ, उसका छोराहरूले समेत बाबुको पर्याप्त समय पाउन सकेका थिएनन् । आफ्ना आकांक्षाहरूको सापेक्षतामा ऊ नेताहरूको दलाली गर्नबाट तर्कन्थ्यो । जे–जति आर्जन गर्‍यो, त्यो लोकप्रिय नेताको छवि बनाएरै गरेको थियो । लोकप्रिय छवि नभएको भए २०७१ मा सम्पन्न महाधिवेशनमा एमालेको केन्द्रीय सदस्यका रूपमा सबैभन्दा बढी मत पाउनेमध्ये पर्ने थिएन, न त गत निर्वाचनमा पोखरामा टिकट पाउन नै सम्भव हुन्थ्यो । तत्कालीन एमाले र नेपाली कांग्रेसभित्र उसको पुस्तामा ऊ मात्रै त्यस्तो नेतामा पथ्र्यो, जसले एउटै निर्वाचन क्षेत्रबाट लगातार तीनपटक निर्वाचन जितेको थियो ।

समाजका प्रत्येक हिस्सा, विद्यार्थी, शिक्षक, प्राध्यापक, कलाकार, पत्रकार, लेखक, गायक, व्यवसायी, उद्योगपति, किसान युवा, किशोर सबैसँग सम्बन्ध राख्ने बहुआयामिक सम्पर्कको व्यवस्थापन गर्न सक्ने विलक्षणको क्षमता थियो । पछिल्लो समय तलका कार्यकताहरूको गुनासो थियो कि उसले समय दिन र रेस्पोन्स गर्न घटाएको छ । तर, उसको जे–जति सम्पर्क थियो, ती सबैको अभिभावकत्व र उसको पदीय जिम्मेवारीबीच सन्तुलन मिलाउन असम्भवजस्तै थियो । २०५८ मा माले र एमाले मिलेपछि उसको राजनीतिक जीवन अहिलेसम्म पनि चुनौतीपूर्ण रहेको थियो । यसै पनि एमालेमा माले बनेर फर्केकाहरूलाई हेप्ने एउटा प्रवृत्ति नै थियो । त्यसमाथि कास्की जिल्लाको नेकपा एमालेमा एउटा तत्व  छ, जसले भूमिगतकालदेखि नै खास–खास नेतालाई असहयोग गर्ने, खुइल्याउने र काम गर्न नसक्ने वातावरण बनाउन भूमिका खेल्ने गरेको छ । अहिले पनि कसैलाई माथि जान नदिने, खुट्टा तान्ने, खेद्ने, तर आफूले पनि पाएको भूमिका निर्वाह गर्न र माथि जान नसक्ने यो तत्वले रवीन्द्रलाई जिल्ला कमिटी सचिवमा निर्वाचित भएको एक वर्ष पनि काम गर्न दिएन । अविश्वास प्रस्ताव ल्याएर जर्बजस्ती हटायो । तर, रवीन्द्रले हार मानेन । कतै न कतै आफ्ना लागि भूमिका खोजिरह्यो । यसपटक पर्यटनमन्त्री भएपछि यही तत्व सक्रियताका साथ रवीन्द्रलाई असफल सावित गर्न, भ्रष्टाचारी प्रमाणित गर्न लागिरह्यो । यसको संरक्षण नेकपाको कतिपय केन्द्रीय नेतृत्वबाट पनि भइरहेको रवीन्द्रको अनुभव थियो । यो पंक्तिका अनेक अवरोध झेलेर, प्रतिरोध गरेर नै रवीन्द्र आजको उचाइमा पुगको हो । कसैका आशिर्वाद र हुक लगाएर तानेकाले ऊ नेता भएको थिएन, आफ्नै निष्ठा र लगनका कारण उठेको थियो ।
मानवीय कमजोरीको वशमा अरूजस्तै ऊ पनि थियो । विद्यार्थी नेताका रूपमा र पछि पनि आफ्नो निजी खर्चमा कार्यकर्तालाई सहयोग गर्ने र संगठनका लागिसमेत लगानी गर्ने दानी स्वभाव थियो । पछिल्लो समयमा उसमा आफ्नो काम र क्षमतामाथि घमण्ड बढेको पनि मलाई अनुभव भएको थियो । ‘म’बाट कुरा सुरु गरेर ‘मैले’ र ‘मेरो’मा टुंग्याउन थालेको थियो । सायद आफूभन्दा वरिष्ठ र समकालीन नेताहरूका काम र क्षमतासँग तुलना गरेर यसो भन्दो हो या आफूलाई श्रेष्ठ सावित गर्ने उसको तरिका थियो, त्योचाहिँ थाहा पाइँदैनथ्यो ।
उसको यो असामयिक मृत्युले उसका आलोचक र विरोधीहरूलाई मर्माहत बनाएको हुनुपर्छ । तिनले एउटा वाहियातको आरोप लगाएर उसको तेजोबध गर्न खोजेका थिए । सरकार र नेपाल वायुसेवा निगमका पूर्ववर्ती निर्णयहरूको बचाउ गर्दा, जसमा उसको कुनै संलग्नता थिएन, एउटा हुँदै नभएको भ्रष्टाचारको आरोप उसमाथि थोपरेर उसको राजनीतिक जीवन बर्बाद गर्न खोजिएको थियो । संसद्को सार्वजनिक लेखा समितिको कथित निर्णयका विपक्षमा प्रधानमन्त्री ओली आफैँ उभिएर बचाउ नगरेको भए रवीन्द्रलाई तत्काल राजनीतिक रूपमा निकै ठूलो झड्का लाग्ने थियो । ओलीले यस मामिलामा उसको बचाउ गरेको भए पनि एकथरी पार्टीभित्रको इष्र्यालु पंक्तिले उसलाई भित्रभित्र लखेटिरहेको थियो । सामाजिक रूपमा एउटा आपराधिक–परपीडक मानसिकताले ग्रस्त पंक्ति मृत्युपछि पनि उसलाई खेदिरहेको छ । मलाई एउटै दुःख के लागेको छ भने नेपालको वैधानिक निकायबाट छानबिन भएर उसमाथिको आरोप झुठो सावित गर्ने अवसर नआउँदै ऊ मृत्युको सिकार भयो ।
सबै काम आजै अहिले नै पूरा गर्छु र विरोधीलाई कामले जवाफ दिन्छु भन्ने उसको हुटहुटी नै सायद उसको मृत्युको कारण पनि बन्यो । अन्यथा मौसम खराब हुँदाहुँदै चौहानडाँडा जानैपर्ने कुनै बाध्यता थिएन । उसैको समयमा हवाई उड्डयनको क्षेत्रमा केही आशालाग्दा काम भएका थिए । लुम्बिनी र पोखरामा बनिरहेका विमानस्थलहरूको प्रगति, त्रिभुवन विमानस्थलको प्रगति र पर्यटन क्षेत्रमा आएको सकारात्मक परिणाममा उसको मिहिनेतको ठूलो योगदान छ । 
कम्तीमा पोखरामा बन्दै गरेको क्षेत्रीय अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको नामाकरण रवीन्द्रका नाममा गरेर उसप्रति राष्ट्रले सम्मान अर्पण गर्न सक्छ । म नेपाल सरकार, गण्डकी प्रदेश सरकार, पोखरा महानगरपालिका र नेकपाको नेतृत्वको यसतर्फ ध्यानाकर्षण गराउन चाहन्छु । 
उसप्रति श्रद्धाञ्जली अर्पण गरिरहँदा पनि म उसको मृत्युप्रति विश्वास गर्न सकिरहेको छैन । हाम्रोतिर उहिल्यै एउटा लोकलय थियो : ‘गैरी गाम्ले आयो के काम्ले ?’ यति छिट्टै, यति हतार गरी–गरी हामीलाई छाडी जाने रवीन्द्रसँग पनि मिल्ने भए यति त सोध्न मन थियो– ‘गैरी गाम्ले, गयौ के काम्ले ?