मेल गराउँछन् धर्मशाला !

प्रसिद्ध भारतीय कवि हरिवंश राय बच्चनको चर्चित काव्य छ मधुशाला । श्रव्य स्वरुपमा समेत उपलब्ध यो कविता नेपालका साहित्य अनुरागीका विचमा मात्र होईन अमिताभका फ्यानहरुका विचमा पनि चर्चामा रहन्छ । यसको सस्वर वाचन पनि अमिताभले गरेका छन् । त्यसैको एउटा पंक्तिको सार छ मन्दिर मस्जिदका नाममा झगडा गर्नेहरुको मेल मधुशालाले गराउँछ । राजनीतिक, साँस्कृतीक या आर्थिक मुद्धामा दिनभर एकअर्काको विरोध गर्ने र उस्तैपरे काटमार गर्नेहरु साँझपख एउटै मदिरालयमा मदिरापान गर्न पुग्छन् । यसरी मदिरालय एकताको एउटा शुत्र बन्छ ।
मुसलमान औ हिन्दु है दो, एक, मगर, उनका प्याला,
एक, मगर, उनका मदिरालय, एक, मगर, उनकी हाला,
दोनों रहते एक न जब तक मस्जिद मन्दिर में जाते,
बैर बढाते मस्जिद मन्दिर मेल कराते मधुशाला !
नेपालमा भने अलि गोलमाल र उल्टोपाल्टो दृष्य उपस्थित छ । केहि स्थान छन् जसले एकअर्काको विपरित दिशामा यात्रा गरिरहेका देशका बडे बडे नेताहरुलाई एकैठाउँमा चाकडी गराउन पुर्याउँछन् । केहि बर्ष यता देशको राज्यकोष देखि सर्वसाधारणको थैलीसम्म अतिक्रमण गर्दै अनेकानेक मठ मन्दिर बनाउँने, आश्रम निर्माण गर्ने र अनेकानेक यज्ञ महायज्ञहरु आयोजना गर्ने ‘बाबा’हरु या ‘आचार्य’ ‘महाराज’हरुको विगविगी बढ्न थालेको छ । यी पण्डाहरु यस्तो शक्तिशाली बन्दै गएका छन् कि केहि नेता, मन्त्री र मन्त्रालयका सचिवसम्मलाई लठ्याएर राज्यकोषबाट मज्जाले फायीदा लिन सक्ने भएका छन् । केहि अर्ध शिक्षित आचार्यहरुले नेताहरुलाई लठ्याएका छन् । यसरी फायीदा लिनेमा एकजना कमलनयनाचार्य भन्ने छन् जसका लागि तत्कालीन अर्थमन्त्री शंकर कोईरालाले आर्थिक नीयम समेत मिचेर राज्यकोषबाट पैसा दिएका थिए । काँग्रेसका नेताहरुले त उनलाई आध्यात्म गुरुका रुपमा आफ्ना महासमिति वैठकमा नै प्रवचन गराउन लगेका थिए । देशको एउटा संवैधानिक निकायका प्रमुख अहिले यीनका ठुला भक्त छन् भन्ने पनि सुनिन्छ । केहि महिना पहिले यो स्वामिका पछाडी माओवादी अध्यक्ष प्रचण्ड र एमाले नेताहरु झलनाथ तथा माधव नेपाल सहित देशको प्रधानमन्त्री बनेका शुसिल कोईराला पनि आशिर्वाद लिन पुगेका दृष्यहरु टेलीभिजन र सामाजीक सञ्जालहरुमा फैलीएका थिए । राजनीतिले यो पण्डागीरीको दास बन्न थालेको, राज्यसंयन्त्रले यसप्रकारको खास समुदाय या सम्प्रदाय विशेषको दलाली गर्न थालेको दृष्य कलिलो धर्मनिरपेक्ष गणतन्त्रका लागि भयानक व्यंग्य बाहेक के हुन सक्छ ?

यो प्रसंग भने यहि शनिवार बाग्लुङ् नगरपालिकाको पञ्चकोटमा नीज स्वामीको नेतृत्वमा हुनलागेको महायज्ञमा नेताहरुको सहभागिताको हो । सबैलाई थाह छ महायज्ञ एकजना अर्धपठित जोगीको नेतृत्वमा चल्दैछ । देशमा फैलदो पहिचानजन्य चेतनाको आगोले धु्रविकृत मनोदशाले परम्परागत वर्चस्वशाली वर्गलाई झन बढि पिरोलेको छ । यहि भयमिश्रीत जागरणसंगै अनेक दलका नेताहरु एकाएक धर्मभिरु बन्दै गएका छन् । तीनले देशमा विद्यमान व्यापक सामाजिक समस्याहरु, बढ्दा हत्या, बलात्कारका घटना, घरेलु हिँसा, महिलामाथिको उत्पीडन, दलितमाथिको उत्पिडनका मुख्य कारक मानिने हिन्दु धर्मको छायाँमा मौलाएको पुरुषप्रधान परम्परालाई समर्थन पुग्ने यी समाजका भारहरुको पक्षमा वकालत गर्न, तिनलाई चौतारीमा बसाउन प्रयास गर्न थालेका छन् ।
बाग्लुङ् पञ्चकोटका स्थानीय मानिसहरुले पर्यटकीय महत्वको धाम बनाउन गरेको सकारात्मक अभिप्रायमा टेकेर उक्त पण्डितका पछाडी प्रधानमन्त्री, उपप्रधानमन्त्री, काँग्रेस र एमालेका पार्टी सभापति तथा अध्यक्षहरु, मुख्य विपक्षी दलका प्रवक्ता तिन जना बहालवाला मन्त्रीहरु, योजना आयोगका उपाध्यक्ष सहितका बरिष्ठहरु एउटै थलोमा काठमाण्डौ देखि हेलीकप्टरमा चढेर पुगेका छन् । यो एउटा धर्म निरपेक्ष गणतन्त्रका लागि निकै टिठलाग्दो परिदृष्य हो । यसले हाम्रो शासन सत्ता सञ्चालन गर्नेहरुको विश्व दृष्टि नै मध्ययुगिन रहेकोतर्फ संकेत गर्छ । तीनले अब आफ्ना विचारधारामा, आफ्ना कार्यक्रममा, आफ्ना मतदातामा भविष्य देख्न छाडेर एउटा पण्डाको आशिर्वावादमा भविष्य देख्न थालेका छन् । अर्थात बाहिर सत्ता संघर्षमा लिप्त, एक अर्काको सास गन्हाउने र संवाद गर्नबाट भाग्ने, राष्ट्रिय समस्याहरुको पहिचान र त्यसको सम्वोधनका सम्बन्धमा मिल्न सल्लाह गर्न या समान धारणा विकास गर्न नसकेर निषेधको बाटो अवलम्वन गर्नेहरु एउटा पण्डा पुजारीको दालाली गर्न भने एकैठाउँमा भेला हुन तयार हुँदा रहेछन् । हरिवंश राय बच्चनले मधुशालामा देखेको मित्रमिलाप, यता धर्मशालाहरुमा देखिदै रहेछ । भन्नलाई त भनियो यसपालिको हेलीकोप्टर चार्टर स्वयं आयोजकले गरेका थिए । तर प्रधानमन्त्री, सत्तारुढ गठबन्धन दलका मुख्य नेताहरु, बहालवाला मन्त्रीहरु, उच्चपदस्थ अधिकारीहरुलाई हेलीकोप्टर चार्टर गर्दा लाग्ने खर्चको दश गुणा उनीहरुबाटै निर्णय गराएर भोली राज्यको ढुकुटी फुकाउन सकिन्छ भन्ने मनसुवा त्यसमा लुकेको छ भन्ने अनुमान कसले गर्न सक्दैन ?
अर्थतन्त्रमा नवउदारवाद, राजनीतिमा अनेक आवरणमा उदाउँदो फासीवाद र यहि फासीवादलाई सहयोग पुर्याउने खस जागरणको पस्चगामी अभियान अहिले देशको सबैभन्दा ठुलो चुनौती बन्दै गएको छ । यो कतिसम्म शक्तिशाली छ भने यसले स्थापित राष्ट्रिय विचारधाराको रुप ग्रहण गर्दै छ । यसप्रकारको प्रवृर्तीका विपक्षमा तर्क गर्नु या प्रश्न उठाउनु समेत खतरनाक हुन थालेको छ । हाम्रो देशको सेक्युलर वौद्धिक बहसबाट एकाएक जनैधारी र दौरासुरुवालधारीहरु अलगिदै छन् र ती विस्तारै जटाधारीहरुका पुजारी हुन थालेका छन् । उदार लोकतन्त्रको विचार बोक्नेहरु, कथित प्रजातान्त्रिक समाजवादी या कथित माक्र्सवादी या प्रगतिवादीहरुमा देखापरेको यो परम्परा मोहले समाजमा सेक्युलर बहसको स्थान खुम्च्याईन थालेको छ ।
यता संविधान निर्माणका आधारभुत समस्याहरुमा बसेर सल्लाह समेत गर्न नसक्नेहरु उता भने एउटै मञ्चमा सामेल भएर स्वामी भक्ति प्रदर्शन गर्न पुगेका छन् । यो राज्यको समय र स्रोतको भयानक दुरुपयोग हो । अक्षम्य गल्ती हो प्रधानमन्त्रीको । मधुशाला भन्दा शक्तिशाली बन्न थालेका यी यज्ञशालाहरुबाट सतर्क बन्ने बेला आएको छ । जव राज्यको नीति निर्माण गर्ने शक्तिले आफ्ना असली शक्तिको स्रोत जनतालाई र तीनको मतादेशलाई होईन कुनै अत्याधुनिक सुविधासम्पन्न पण्डाहरुको आशिर्वादालाई मान्न थाल्छन् तव साधारण जनताको सार्वभौम शक्ति खुम्चिन्छ, पण्डा, प्रशासक र नेताहरुको साँठगाँठ भाविष्यका निम्ति ठुलो खतराको सुचक बन्छ । एउटा विद्रुप हास्यरस पैदा गर्दै धर्मशालाहरु हाम्रा भिन्न विचारधारा, भिन्न राजनीतिक कार्यसुचि बोकेर सडकदेखि सदनसम्म एकअर्कालाई निषेध गर्दै भिड्न तमतयारहरुका विच यहि एउटा विन्दु भएको छ मिलनको । चाहे संविधान बनोस या नबनोस्, चाहे गणतन्त्र भँडुवातन्त्रमा फेरियोस, चाहे देशको आर्थिक सम्वृद्धि होस नहोस तर एउटा कुरा भने तिव्र रुपमा फैलिने भएको छ ः मन्दिर, मस्जिद, चर्च र गुम्वा जता गएपनि भेटिने छन् ।

एमालेको गाह्रो साह्रो

महाकाली सन्धी पछि राष्ट्रिय राजनीतिमा अनेक दुःख र अवरोहको सामना गरेको नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (एमाले) यतिखेर निकै चर्चामा छ । संविधान सभाको दोस्रो ठुलो दल र सरकारको मुख्य सहयोगी दलका साथै चुस्त दुरुस्त मानिने आन्तरिक व्यवस्थापन र संगठन सहितको यो दल चर्चामा आउनुलाई सामान्य मान्दा हुने हो । तर वास्तविकता भने अलि फरक छ । यतिवेला ‘पार्टी’ एमाले भन्दा त्यसका अध्यक्षको चर्चा बढि भएको छ । जुन पार्टीका अध्यक्ष चर्चामा छन् त्यो अध्यक्षको मात्र चर्चा नभएर पार्टीको पनि चर्चा मानिने हुँदा एमाले चर्चामा देखिएको हो । धेरैबर्ष पछि उक्त पार्टीको लिंग छुटिन लागेको भनेर एमाले जनहरु खुशि छन । स्तब्ध छन् प्रतिपक्षीय मोर्चाका नेताहरु । र प्रफुल्ल छन मुख्य प्रतिद्धन्दी पार्टीका कार्यकर्ताहरु ।
जब कमरेड ओली पार्टी अध्यक्ष भए तवदेखि ओली र एमालेको व्यक्तित्वको ओभरल्यापिङ् भएको छ (यसबारे मित्र वसन्त वस्नेतको बालकोट पुराण चर्चामा छ) । अर्थात कमरेड ओलीलाई हेर्दा एमाले एमाले जस्तो अनि स्वयं एमाले हेर्यो ओली ओलीजस्तो देखिएर द्धिविधा उत्पन्न हुने अवस्था सिर्जना भएको छ । यसले कैलैकाहि यो टिप्पणीकारका आँखा समेत तिरमिराउने गरेका छन् । महाधिवेशन भन्दा पहिले एमाले वृत्तमा खुव सुनिने नामहरु बामदेव गौतम, ईश्वर पोखरेल, घनश्याम भुषाल, सुरेन्द्र पाण्डे, विष्णु पौडेल, शंकर पोखरेल र कमरेड प्रदिप ज्ञवालीहरु अहिले एकाएक कतै नेपथ्यमा हराएका छन् । पत्रत्रिकाका सम्वाददाताहरुले टिप्पणी या समाचारलाई प्रामाणीक बनाउन कहिलेकाँहि उध्दृत गर्दा मात्र केहि नामहरु सार्वजनिक जीवनमा रहेको देखिन आउँछन् । कहिलेकाँहि कमरेड योगेश भट्टराई टेलीभिजन या सामाजीक सञ्जालहरुमा देखापर्छन र पार्टीभित्रको संस्थापन र विपक्षको अस्तित्व प्रमाणीत गर्छन । कमरेड माधव नेपाल छन् वेलावखत ओली कमरेडको निगरानी छलेर हतारमा बोल्छन् र आप्mनो भुमिका अझै बाँकी रहेको दावि गरिरहन्छन् । अन्यथा उनको धेरै समय पार्टीका नेताका रुमपा भन्दा भद्धा पुँजीवादको पाखण्डी आध्यात्म व्यापारिले आयोजना गर्ने युवायुवतीको सामुहिक विवाहमा पुग्न र प्रशंसा पत्र ग्रहण गर्नमा व्यतित हुन थालेको छ ।
जेहोस् एमालेका नाममा कमरेड ओली एकछत्र छाएका छन्  । समकालीन नेपाली नेताहरु मध्यका एकजना पाका र जेल नेल हण्डर ठक्कर खाएका नेता ओलीमा यहि खुवी छ ः उनी जे छैन त्यसलाई पनि छ जस्तो र जे होईन त्यसलाई पनि हो जस्तो देखाउन खप्पिस छन् । यो एकप्रकारको भर्चुअल रियालीटि सिर्जना गर्नमा उनी माहिर रहेछन् । कमसेकम गएको एकबर्ष यताको एमाले र त्यसको संसदीय दलको भुमिकालाई नजिकबाट अध्ययन गर्दा देखिने चित्र यहि हो । भर्चुअल पपुलारिटिमा सिंढी चढ्दै गरेका अध्यक्ष कमरेडको वास्तविक कार्यक्षमतामा भने प्रश्न उठ्न थालेको छ । गएको बर्षका तिन वटा घटना हेरौं ः
पहिलो हो कमरेड ओलीले पार्टी संसदीय दलका नेताका रुपमा एमालेका तर्फबाट नेतृत्व गर्दै झलनाथ कमरेडलाई साथमा लिएर काँग्रेससंग गरेको सहमतीको कार्यान्वयन । उनी नेता हुनु अगाडी धेरैलाई जस्तै यो पंक्तिकारलाई पनि विश्वास थियो कमरेड ओली बोलेको पुरा गर्ने अलि कडा मिजासका नेता हुन् (हेर्नुहोस रंगमञ्चमा कमरेड ओली शिर्षकको यसै स्तम्भको आलेख) । हुन त उनलाई ३१ बर्ष अगाडी पोखराको जेलमा गरिएका भेटघाटमा म ओली कमरेडलाई नरम मिजासका हंसमुख र सबैसंग मिल्नसक्ने नेताका रुपमा लिन्थें । २०५३ को महाकाली सन्धी प्रकरण पछि उनी अलि चर्को मिजासका, कडा टिप्पणी गर्ने र आफ्ना मान्यताबाट हत्तपत्त टसमस नहुने नेताको पहिचान बनाउन सफल भए । गतबर्ष काँग्रेस सभापति शुसिल कोईरालालाई प्रधानमन्त्री बनाउँदा गरिएका सहमतीहरु मध्ये संयुक्त सरकार गठन र प्रधानमन्त्रीमा कोईरालालाई समर्थन गर्ने बाहेक अन्य बुँदा कार्यान्वयन नहुँदा पनि ओली कमरेड चुप छन् । एमालेभित्र ओली कमरेडका भनाईहरुको रफु पर्ने मेरा मित्रहरु धेरै छन् तर यसमामिलामा तिनीहरु पनि चुप देखिन्छन् । राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपतिलाई यो संसदले चिन्दैन भनेर निकै चर्को खरो बोलेका कमरेडले त्यो सवाल काँग्रेससंगको सहमतीमा घुसाएका त थिए तर त्यसलाई कार्यान्वय गर्न काँग्रेसले ठाडै ईन्कार गर्दा पनि ओली मौन छन् । र छन् एमालेजनहरु ओलीसंगै मौन ।
दोस्रो हो पार्टी घोषणापत्र भन्दा बाहिर गएर काँग्रेसको अडानमा सोत्र्याम्मै लत्रिनु । एमालेको निर्वाचन घोषणापत्र २०७० मा प्रतिवद्धता तथा नीतिगत अडान व्याख्या गरिएका बुँदामा भनिएको छ ः “ठ) शासकीय स्वरुप ः प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी प्रधानमन्त्री र संसदबाट निर्वाचित संवैधानिक राष्ट्रपति रहेको मिश्रित शासकीय स्वरुप अवलम्वन गरिने छ ।” यसैगरि बहुपहिचन सहितका सातवट सङघीय प्रदेश हुनेछन् भनेर त्यसैको बुँदा नम्वर ‘न’ मा प्रष्टसंग लेखिएको छ । तर फलाम झैं दरो अडान राख्ने र पार्टीको लिंग प्रष्ट पार्ने भनेर नाम चलेका अध्यक्षको कार्यकालमा पार्टीका औपचारिक निर्णय गर्ने संस्था या मञ्चहरुलाई जानकारी समेत नदिई काँग्रेसको कथित सुधारिएको (कथित किन भनिएको भने हामीले २०३७ मा सुधरिएको पञ्चायतको रमिता पनि देखेको हौं) संसदीय या वेष्टमिनिष्टर मोडलको शासकीय स्वरुपमा जाने प्रस्तावमा पो समर्थन गर्न पुग्यो ! अर्काको विचार र सिद्धान्तको पक्षमा दृढ अडान ! (कि विचारधारात्मक रुपले समर्पण ?)
पार्टीलाई सिद्धान्त र विचारमा अर्काको कित्तामा सुम्पेर वाहिर भने एमालेले गजबको भर्चुअल पपुलारिटी कमाईरहेको छ । उ अर्काको अडानका पक्षमा विपक्षीहरुसंग कस्सिएर जुधेको छ । जस्तो काँग्रेसको शासकीय स्वरुपको प्रस्तावका पक्षमा काँग्रेस भन्दा माथि उफ्रेर बचाउ गर्नु । आफ्नो पार्टीको बहुपहिचानको नाराको ठाउँमा खस पहाडे तथा हिन्दुहरुको एकलजातीय पहिचान खुल्ने नामहरुकै प्रदेश चाहिन्छ, बहु पहिचान खुल्ने नाम राखे देश विखण्डीत हुने अड्को थापेर एमालेका कमरेडहरु चिच्याईरहेका छन् । हरेक भाषणमा हिमाल पहाड तराई मिसिएका प्रदेशमात्र मान्य हुन्छ भन्दै एउटा उट्पट्याङ अर्धराजनीतिक समुहलाई उराल्छन् तर मधेशी भुभाग मात्र भएका दुई प्रदेशको पक्षमा संविधान बनाउन आधिकारीक प्रस्ताव पेश गर्न चुक्दैनन । अर्थात आफ्नो घोषणापत्रको होईन अर्कैको घोषणापत्रको पक्षमा उभिएपछि पो पार्टी लिंग खुल्ने अवस्थामा पुग्दो रहेछ ! यसरी पहिचान खुल्ने नाम सहितको अधिकार सम्पन्न प्रादेशिक विभाजनले देशको राज्य संरचनालाई प्रगतिशिल ढंगले रुपान्तरण गर्न सहयोग पुग्छ भन्ने मान्यताका विपक्षमा चर्कोसंग बोलेर प्रकारान्तरले आफ्नै मान्यतावाट पस्चगमन गर्दा समेत एमालेजनहरु कमरेड ओलीतिर आखाँ उठाएर हेर्न र प्रतिवाद गर्न नसक्ने निम्छरो हालतमा पुगेपछि मात्रै एमाले चर्चामा आएको छ । जनजाती र मधेसीको अपमान हुनेगरि ओली भाषण गर्दै हिँड्छन् र पनि एमालेका वैकल्पीक नेताहरु चुप छन् ।
तेस्रो भने पार्टी अध्यक्षका रुपमा उनको भुमिका हो । पार्टीभित्र पनि उनको अडान र प्रष्टताले खासै गरिखाने छाँट देखिन्न । पार्टी महाधिवेशन भएको आठ महिना सकिन लाग्दा समेत पार्टीका नेताहरुले कुनै जीम्मेवारी पाएका छैनन् । अध्यक्ष कमरेडले केहि महिना त पार्टीलाई गुटगत आधारमा चलाउन दिन्न भन्दै निकै चर्को कुरा गरेका थिए । तर पछि उनी आफ्नो गुट, माधव गुट र वामदेव गुटका विच नेतृत्वका सिटहरु वाँडफाँट गर्न तयार भए । पार्टी भित्रका विभाग र जील्ला ईन्चार्जहरुको वारेमा अनि केन्द्रमा मनोनयन गर्ने सदस्यहरुका वारेमा पार्टीमा महाभारत चलेको छ र निर्णयमा पुग्न कुनै हल निस्केको छैन । अहिलेसम्म पार्टी संसदीय दलको उपनेता चुन्न सकेका छैनन् । संविधान सभामा प्रक्रियाको चर्को कुरा गर्ने अध्यक्ष कमरेड पार्टीभित्र भने प्रक्रियामा प्रवेश गर्नबाट भागिरहेका छन् ।
पछिल्लो समय शुसिल कोईराला संविधान निर्माणमा भन्दा आफ्नो पोजीशनको निरन्तरतामा चिन्तित बन्दै संविधान निर्माणका विषयमा चर्का कुरा गर्ने र सहमती भाँड्ने गर्दै हिँडेका छन् । माघ आठ पछि अध्यक्ष ओली प्रधानमन्त्री बन्ने र राष्ट्रपति उपराष्ट्रपतिको समेत निर्वाचिन गर्ने एमालेका सपनाहरु बरालिएका छन् । कोईराला सहज ढंगले एउटा भ्रष्ट असक्षम र दिशाहिन सरकारको नेतृत्व गरिरहेका छन् (उनका लागि त संसदीय प्रतिपक्षको भुमिकामा प्रवेशै नगर्ने यसै त नुहेको डाली वाला एमाओवादी र एमाले सहयोगी हुने गजवको अवसर प्राप्त छ ) । तर बाहिर भने सत्तारुढ गठबन्धनको नेतृत्व वास्तवमा ओली कमरेडले नै गरका छन् भन्ने सन्देश प्रवाहित भएको छ । समाज भित्रको खस पहाडे उग्रवाद कमरेड ओलीको नेतृत्व पाएर गर्माएको छ र ओलीको जयजयकार पनि गरेको छ । तर ओली भने पार्टी चलाउन मात्र असफल देखीएका होईनन् यता माघ आठमै संविधान जसरी पनि जारि गरिन्छ संविधान जारि भएपनि नभएपनि प्रधानमन्त्री भईन्छ, मधेसलाई पहाडबाट अलग्याउन दिईन्न भन्दै चर्का कुरा गर्ने, पार्टीका पक्षमा होईन अर्कैका पक्षमा राजनीतिक फायीदा हुनेगरि चिच्याउनमा आराम मानिरहेका छन् । संसदमा तेस्रो र सापेक्षीक रुपमा कमजोर राजनीतिक शक्तिका विरोधमा पहिलो शक्ति र मुख्य प्रतिद्वन्दीको लागि शिखण्डीको काम गरिरहेका छन् । मलाई अहिलेको एमालेको अवस्था देख्दा कवि श्यामलको लुतो कविताको याद आईरहेको छ ः
बस, एउटै कुरामा छ आनन्द
कन्याईरहनुमा ........
लुतो एक विचार रहेछ
मानिसलाई विचारशून्य बनाउने
आद्यबिम्बसहितको उत्तर—आधुनिक विचार
रोग र औषधी दुवै बेच्ने
नाफाखोर बजारजस्तो लुतो
जहाँ रहँदैन मानिस मानिसझैं
बस, कन्याईरहन्छ आफ्नो आङ
तृप्त, आनन्दविभोर र बिलकुल एक्लो
मजा लिईरहन्छ आफ्नो आङ कन्याईरहनुमा ।

त्यो फुत्केको कत्ले माछो

नीयमित स्तम्भ लेखन पनि जागिरकै हिस्सा हुँदैनथ्यो भने म यो घिसेपिटे निवन्ध लेख्नेबारे सोच्ने पनि थिईन । दालभात, ग्याँस, आलु, प्याज, लसुन, जीरा, जुत्ता, मोजा या मोवाईलको रिचार्ज कार्ड जस्ता कुराका लागि दिनदिनै केहि न केहि  खर्च गर्नै पर्ने नहुँदो हो त यो जागिर अवस्य खाईने थिएन । मलाई त के लाग्छ भने हामीकहाँका अधिकाङ्स लेखकहरु मेरै जस्तो कारणले लेख्छन र बाहिर बाहिर चंंैं के के न गरेको देखाई टोपल्छन् । यस्तो भ्रममा बस्न कहिलकहिले मलाई पनि मनपर्छ । म यता लेख्न वसिरहेको छु र उता भित्ताको र्याकमा राखिएका पुस्तकको चाङवाट चिमामान्दा अदिचि या गाव्रियल गार्सिया मार्खेज, प्लेखानोभ या फुकुयामा, किसिञ्जर या लियो रोज, हर्क गुरुङ् या महेशचन्द्र रेग्मी, खगेन्द्र संग्रौला या देवेन्द्रराज पाण्डे, किशोर नेपाल अथवा डा. बाबुराम भट्टराई, रामचन्द्र गुहा या अमत्र्य सेन अथवा समकालीन या पुराना अनेकवली लेखकका पुस्तकले चीयाईरहेका छन् । मलाई तीनले गिज्याईरहे झैं लाज लाग्छ । उसो त म कुनै निवन्ध लेखक पनि होईन । राजनीतिक टिप्पणीका सनातन शब्दहरुलाई उल्टाईपल्टाई खेल्ने औसत लेखनी भएको म जस्तोले निवन्ध लेख्ने शिप फेरि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा या शंकर लामिछाने पढ्न कलेज तिर फर्केर सिक्ने विषय पनि परेन ।
आज नीयमित स्तम्भ लेखनको विषयको संकटले मलाई अघिपछि भन्दा सवेरै विस्तारावाट उठाउँछ । दक्षिण तर्फको झ्यालबाट चन्द्रागिरी तर्फ आँखा फाल्छु । केहि दिन पहिले पत्रकार मित्र सिताराम वरालको उक्साहटमा चन्द्रागिरीको पदयात्रामा निस्केका थियौं सपिरिवार । हिजो साँझको पानीले त्यसको मोहकता बढाएको छ । केहिबर्ष पहिलेसम्म आफनो प्राकृतीक सौन्दर्यताले गजक्क परेको चन्द्रागिरीमा अहिले सरकार लागेको छ पर्यटकीय पदमार्ग बनाउन । बजार प्रवेश गरेको छ ‘केवल कार’ र पाँचतारे रिसोर्ट बनाउन । चन्द्रागिरीको सबैभन्दा उच्च चुचुरोमा धमाधम जंगल फाँडेर पहरा र भिर भत्काईदै छ । सम्याईदै छ र बन्दै छन् टावर र घरहरु । पुँजीवादी बजारले पृथ्विीका भित्री ईलाकाहरुमा सुँड घुसार्छ, सबै पुराना अक्षत मानिएका या पवित्र मानिएका वस्तु र सेवाहरुलाई समेत पैसाका सामुन्ने तुच्छ बनाउँछ भनेर कम्युनिष्ट घोषणापत्रले भनेका सन्दर्भहरुलाई चन्द्रागिरीमा बन्दै गरेको संरचनासंग भिडाई हेर्छु । उहिले त्यहाँबाट काठमाण्डौ नियालेका पृथ्विनारायण शाह र त्यहि डाँडालाई सम्वोधन गरेर कविता लेख्दा मारिएका कवि कृष्णसेन सम्झन्छु । सम्झिईन्छन् भिमफेदीवाट लामा लामा गरालामा बाँधेर मानिसहरुको काँध चढि आएका महाराजहरु चढ्ने मोटर र लगौटी लगाएका भरियाका व्ल्याक एण्ड ह्वाईट फोटाहरु । त्यसले नेपालको ईतिहास भन्छ कि वर्तमान भनेर एकछिन अलमलमा पर्छु ।
उत्तरतर्फ फर्केर झ्यालको पर्दा खोल्छु । हिजो साँझ अचानक परेको सिमसिमे वर्षाको प्रभाव त्यता गणेश हिमालतिर थपिएको सेताम्मे हिउँले देखाउँछ र लोभ्याउँछ । तल गहुँका खेत आज झन सुन्दर र लोभलाग्दा देखिन्छन् । तर गहुँवालीबाट अलि पर नैकाप र किर्तिपुरको दक्षिण पस्चिम पाटोलाई विहानै ईटाभट्टाबाट निस्केको धुवाँ र अलिअलि मिसिएको विहानी भुँईकुहिरोले पर्दा हालेको छ । नैकाप देखि वाणभञ्ज्याङ् नागढुंगा सम्म राजमार्गमाथि एकपत्र धुवाँ जमिसकेको छ । अहिले संविधान सभा र देशको राजनीतिमा देखिएको धमिलो र त्यसलाई झन घना बनाउँदै लगेको पुरातन विचारको कुईरो सम्झन्छु । अलिकति विरक्त लागेर आउँछ ।
लेख्ने विषय केहि हात लाग्दैन । भान्सा कोठामा ओर्लन्छु । चिसो भएकोले परिवारका सदस्यहरु सबै अझै आफ्ना विस्तारमा गुडुल्कीरहेका छन् । कालो चिया बनाउँछु र सुरुप्प सुक्र्याउन थाल्छु । मन विस्तारै यसै घुम्दै किशोर वयतिर फर्कन्छ । फर्केर फेरि किशोर दिन तिर जान नमिल्ने भएपनि सम्झी ल्याउँदा त्यतिवेलाका कतिपय उट्पट्याङ् विचार र कामहरुले अलिकति उर्जा थप्छन् । एकप्रकारको विगत मोहले सम्मोहनको तहमा मन फुरुङ् पार्न आउँछ । पुष पन्ध्र लमायो माघ पन्ध्र घमायो भन्थे बुढाबुढीहरु । घमाउन थालेको छ दिन । अव गाउँका वारीका पाटामा प्याउली फुल्न थाल्यो होला । आरुका बोटहरु फुलले रंगिन भए होलान । आरु फुल्यो बर्षा लाग्यो भन्ने गरिन्छ । पारि भाचोक र माथि वार्चोकतिरका वारीमा लहरै मलका थुप्रा फोर्दै वारी जोत्न थाल्नेछन् । फागुनमा त कागुनो र मकै लगाईहाल्छन् । गाउँका वस्तुहरु पाखाबाट खोलातिर या वेसितिर झर्न रुचाउँछन् । विहान सखारै अव न्याउलीले विरह गाएको सुन्नु पर्छ । विस्तारै गोठहरु वेसी झारिन्छन् । सिमलका बोटहरु पहिले कोपिलाले रातै फुल्छन् । विस्तारै तीनका कोया फुटेर उडेका भुवाले किशोर वयमा वेसरी मन उडाउँछ । कोईलीले बाटोघाटोमा हिँड्दा हिँड्दै को हो को हो भनेर वोलाउन थाल्छन् । पालुवा पलाउँछ र वसन्तले वोलाउँछ वैंशका खुट्कीला चढ्न सिकाउँछ ।
बैशाख जेठ महिनाको धुप । मकैखोलाको किनारमा खेत छ । माथि काउरेबाट वेसी झर्नुपर्छ खेतमा आउन । अर्थात गाम वेसी छ । जनकल्याण हाईस्कुल पनि वेसीमा नै छ । प्राय विद्यालय विहानमा चल्छन् यो मौसममा । दिनभर हामीलाई फुर्सद । खाडीको पहिरो र खोलाको बगर घाममा टिलीक्क टल्कीन्छन आँखा तिरमिराउने गरि । हामी भरखरको किशोर वयमा लागेका केटाहरु गाई भैंसी खेत या खोला किनार तिर चराउन लैजान्छौं । मध्यम किसान परिवारका सिमाहरुमा वाँधिनु पर्छ । गाईवस्तु चर्न थाल्छन् । हामी खोलामा पौडीन । वरपर महिलाहरु नभए नाङ्गै पस्छौं । महिलाहरु या केटीहरुले देख्ने भए भने जाँगेसंगै हेलिन्छौं ।
दिनभर खोलामा खेल्ने भएपछि माछा मार्ने रहर लागिहाल्ने भयो । देखेर । सायद माछा मासु कम खान पाईने भएकाले अलिकति लोभ पनि थपिदो हो । परियो बाउन परिवारको । गुरुङ्हरु र तामाङ् छीमेकीहरु त गाउँ नै जम्मा भएर मकैखोला या मादी खोलातिर दुवाली फर्काएर माछा मार्थे । दमाईहरु तिप थाप्थे । हामीलाई रहर लाग्थ्यो । तर बाउनहरु यस्ता काममा लाग्दैनथे । उतीवेला जनजाती र संस्कृती भन्ने कुराको केहि जानकारी थिएन । अलिकति भिन्न संस्कृती रहेछ । शिकार र खेतीमा बाँडिएको । हामीपनि साना साना भंगाला यता उता फर्काएर माछा मार्ने गथ्र्यौैं नै । यस्तैमा एकदिन हामी तिन चार जना भएर दुवाली फर्कायौं । दाई थियो, टंके र विष्णे थिए । छोटो दुवाली थियो । माछा समात्ने या छोप्ने कुनै डोको पनि थिएन । दुवाली थुनिएपट्टि माछा अलिअलि छट्पटिन थाले । हामीले भेटेजति समात्न थाल्यौं । यस्तैमा एउटा त्यताका खोलामा कमै पाईने मुठिभरिको कत्ले माछो तलतिर जान थाल्यो मैले हत्तपत्त समातें । तर त्यसले गरेको हलचल र चिप्लो पनाले त्यो त कसैगरि फुत्केर भंगालो मिसिएको ठुलो पानी तिर गै नै हाल्यो । हत्तेरी ! दुई चारवटा बुदुना र गड्यौरा मात्र हात लागे । साँझको छाक टर्ने ठुलो माछो भने यसै फुत्क्यो । भन्न त फुत्केको माछो ठुलो भन्ने उखान प्रचलीत छ । तर त्यो मलाई अहिलेपनि सम्झना छ ठुलै थियो त्यता पाईने माछाको सापेक्षतामा ।
मलाई झण्डै चालिस बर्षपछि त्यो माछाको सम्झना किन आउँछ ? किन त्यो यसरी मनभित्र गढेर बसेको छ ? त्यहि दुवाली थुनेर नाङ्गै खोलामा हेलिएको याद आयो र आयो याद माछाको पछि लाग्दा विर्सिईएका भैंसीले धानको विउ राखेको व्याडमा हिडिदिएपछि पाईएको गालीको । मलाई अहिलेको राजनीतिक निराशाका कारणहरुका विच त्यै माछोको याद किन आयो ? त्यतिवेला फुत्केको माछो त्यसका लागि गरिएको परिश्रम र अतिशय आशक्तीका कारण अहिले पनि मेरो मनमा बसिरहेको होला । यता संविधान सभामा लिईएको हुर्मत र देशमा बढ्दो खसआर्य जागरणको तल दव्दै गएका सिमान्तीकृतहरुका आवाजलाई हेरेर सम्भवतः त्यस यात्राको लागि संघर्ष गरेकाहरुलाई पिडा हुँदो हो । अर्थात जे पाउन भनेर संविधान सभामा गएको हो त्यो गुम्ने, साना साना भुरा हात लाग्ने तर पुनसंरचनाको ठुलो माछो फुत्कने जोखिमको डिलमा एउटा विरक्ती र अलिअलि आक्रोस उत्पन्न गर्दो हो । यसले देशको निकट भविष्यलाई पार्न सक्ने नकारात्मक प्रभावको आँकलन गर्न केहि समय अझै पर्खनु पर्ने छ । तर एउटा भय उत्पन्न भएको छ देशलाई अहिलेको बहुबललाई बाहुबलका रुपमा प्रयोग गर्नेहरुले कुन भिरबाट लडाएपछि विश्राम लिने हुन भन्ने प्रश्नबाट ।
यता सामायीक विषयमा लेख्नुपर्ने राजनीतिक टिप्पणी मेरो साप्ताहिकी हो । नयाँ पत्रिकामा आजै निस्केको छ प्रदिप गिरीको लेख । तीनले अहिलेको राजनीति वैश्य युगको अन्त र शुद्र युगको थालनीका लागि संकेत बन्न लागेको त हैन भनेर एउटा प्रश्न उठाएका छन् । उनको आसय तत्काल शुद्र युग आउँछ भन्नेमा छैन । बरु अहिलेको सत्तारुढ गठबन्धनको नेतृत्वमा देखा परेको दुरदृष्टिको अभाव र दुर्योधनजन्य हठका प्रति गहिरो वितृष्णा व्यक्त हुन्छ । यो लेख पढि सकेपछि र त्यसको अन्तर्यमा प्रवेश गरेपछि अर्को राजनीतिक टिप्पणीका लागि कुनै सामल या उत्साह बाँकी रहन्न । म निवन्धको विषय खोज्दै छु । आजै नलेखी भएको छैन ।