धिरेन्द्र शर्माका अनुत्तरित प्रश्नहरु

लेनीनको शालीक 

त्रिपुरामा २५ बर्षदेखि सरकार चलाईरहेको कम्युनिष्ट गठबन्धनले यसपाली नराम्रोसित हार्यो । साद्गीपूर्ण जिवन विताउने सरल र जनतासंग हेलमेल भएका, भारतका सबै सरकारप्रमुखहरु भन्दा गरिव (उनको सम्पत्ती जम्मा २६ लाख भारु बराबर रहेछ) मनिक सरकारको नेतृत्वले विजेपीको आक्रामक प्रचार र गरिएको खर्चको सामना गर्न सकेन । जनताकै लागि काम गरिरहँदा र भ्रष्टाचार तथा बुर्जुवावर्गसंगको साँठगाँठ दुवैसंग टाढा हुँदा पनि मनिक सरकार असफल भए । 

निर्वाचन जितेको विजेपी कार्यकर्ताको समुहले मंगलवार क्रेन लगाएर त्रिपुराको दक्षिणमा पर्ने वेलोनीया बजारमा रहेको लेनीनको शालीक ढाल्यो । यो दुई दिनमा ढालिएको लेनीनको दोस्रो सालिक थियो ।

भारतमा वामपन्थ लगातार ओरालो झरिरहेको छ । प्रकाश कारत र सिताराम यचुरीहरु एक अर्कालाई आरोप लगाईरहेका छन । 

सन् १९६७ बाट सुरु भएको नक्सलवादी ससस्त्र विद्रोह अहिले माओवादी विद्रोहका रुपमा भारतको आन्ध्रप्रदेश, छत्तिसगढ, उडिसा, महाराष्ट्र, झारखण्ड र विहारका केहि आदीवासी बहुल ईलाकामा सक्रिय छ । पचासबर्षसम्म चलेको गृहयुद्धको महान ईतिहास बनाउन बाहेक यसले के कति उपलब्धी हासील गर्ला त्यो विल्कुल अनिस्चित छ ।

नेपालमा एमालेको नेतृत्वमा माओवादी केन्द्र समेत सम्मिलित गठबन्धन संसदमा सहज बहुमतमा छ र सरकार बनाएर सम्वृद्धि ल्याउने नारा दिईरहेको छ । एमालेको ईतिहास २०२७ मा नक्सलवाडी विद्रोहको प्रभावसम्म विस्तारीत छ । २०४७ सम्म अझ जनताको बहुदलीय जनवादका नाममा संसदीय प्रजातन्त्रलाई स्विकार नगरुञ्जेल एमाले पनि क्रान्तीकारी मानिन्थ्यो । अझै पनि उसको व्यानर माक्र्सवाद लेनीनवादको छ र झण्डा हंसीया हथौडाको । 

माओवादी विद्रोहहरुको सबैभन्दा पछिल्लो शक्तिशाली प्रयोग नेपाली माओवादीहरुले गरेका थिए । उनै माओवादीहरु शान्ती सम्झौता हुँदै अहिले सुधारीएको उदारवादी प्रजातन्त्रको हिस्सा बन्न आईपुगका छन । दश बर्ष चलेको विद्रोहले के पायो के पाएन, के गर्न हुन्थ्यो के हुन्थेन भन्ने प्रश्न उठिरहेका छन । यी प्रश्नको जवाफ प्रचण्डले बाँचुञ्जेल मात्र होईन मृत्युपछि पनि ईतिहासका कठघरामा उभिएर दिईरहनु पर्नेछ । 

दुवै समुह (एमाले–माओवादी) एक समय क्रान्तीकारी कम्युनिष्ट समुह थिए, समाजमा रहेका विभेद र वर्गिय शोषणका विकल्पमा समानताका पक्षधर शक्तिका रुपमा चिनिन्थे । त्यसकालागि दुवै समुहका नेता तथा कार्यकर्ताले वलिदान गरेका थिए, त्याग गरेका थिए । आज तिनीहरु सत्तासिन छन र आफ्ना विगतका अभिव्यक्ति र व्यबहार तथा आजको अवस्थाका विच उत्पन्न अन्तरविरोधको सामना गरिरहेका छन । दुवैले आफुले आर्जन गरेको शक्तिलाई प्रयोग गरेर संसदीय प्रतिस्पर्धामा अरुलाई पछार्ने र आफ्नो औचित्य सावित गर्ने कोशीस गरिरहेका छन । हरेक क्रान्तीकारीहरुको अन्तिम गन्तव्य चैं सत्ता नै हो । सत्ताको प्रगतिशिलता सत्ताले नै कमजोर बनाउँछ ।

भारतका भाकपा, भाकपा माक्र्सवादी, र भाकपा माओवादीहरुले लिएको बाटो र आर्जन गरेको गुमाएको हैसीयतसंग नेपालका कम्युनिष्टहरुले आर्जन गरेको शक्ति र गुमाएको परिचयका विच तुलना गर्नु निकै अप्ठेरो र जरुरी पनि छ ।

एउटा प्रश्न उठाउन सकिन्छ ः भारतीय कम्युनिष्टहरु झै सकिने या खिईने कि यता नेपालको झैं शक्ति आर्जन गर्ने ? यस्तो शक्ति आर्जन गर्दा आफ्ना सिद्धान्त, विचारधारा, कार्यशैली, जिवनशैली या वर्गप्रतिनिधित्वमा के कति सम्झौता गरुञ्जेल वामपन्थी या कम्युनिष्ट रहिरहन पाईने हो ? त्यसको कुनै मापदण्ड पनि छ कि ? आम वृत्तमा अनेक कोणबाट प्रश्न उठिरहेका छन ।

तिनसाता अघि मात्रै नारायण ढकालको उपन्यस हजार माईलको बाटो यी प्रश्नहरुको एउटा पोकोका रुपमा आएको छ । भाष्कर गौतम, राजेन्द्र महर्जन, सुरेश ढकाल (सोह्रसाँझको भूमिका) हरि रोका, आहुती, उज्वल प्रसाई, युग पाठक र खगेन्द्र संग्रौलाहरु नेपालको वामपन्थी आन्दोलनका नसुल्झिएका प्रश्नले रन्थनिएर लेखिरहेका छन । घनश्याम भुषाल आफै प्रश्न र आफै उत्तर लेखिरहेका छन । गठबन्धनको बचाउमा प्रदिप ज्ञवाली लगायतले केहि लेखेका थिए । प्रचण्ड,ओली र नेत्रविक्रम चन्दका पनि आफ्ना उत्तरहरु छन । 

यसपालीको मेरो आलेखको विषय भने हजारमाईलको बाटो उपन्यासका मुख्य पात्र धिरेन्द्र शर्माका प्रश्नहरुमै सिमित रहनेछ । म कसैका प्रश्नको उत्तर दिने हैसीयत र क्षमता पनि त राख्दिन । 

धिरेन्द्र शर्माले प्रश्न उठाएको मसंग पनि होईन, यो त स्वयं त्यसका लेखक नारायण ढकाल सहित हाम्रो र हामी भन्दा अघिल्लो पुस्तासंग पनि हो, नेतृत्वसंग हो ।  उनले मदन भण्डारी या प्रचण्डहरुसंग उठाएका प्रश्नको उत्तर दिने म को हुँर ? बरु म आफ्ना प्रश्नहरुबाटै धिरेन्द्र शर्मासंग सम्वाद मात्र गर्न चाहन्छु ।

हजार माईलको बाटो

उपन्यासमा भन्दा कथा र निवन्धमा बलशाली देखिने नारायण ढकाल यसपाली आफुलाई उपन्यासमा अब्बल देखाएका छन । यो उपन्यासको क्राफ्ट, कथा भन्ने शैली, कथामा निर्माण गरिएको नरेन्द्रनाथ र धिरेन्द्र (बाबुछोरा) विचको द्वन्दको उठान र वैठान, भाटभटेनी मन्दीरमा झुण्डिने पुत्लालाई प्रयोग गरेर बुनिएको म्याजिकल रियालिजमको प्रयोग, एउटा काल्पनीक साम्यवादी समाज अर्थात भूत–गणतन्त्रका रुपमा उभ्याईएको विराज निकुञ्ज जंगल र पुष्पलाल लगायतका असल नेता र शहिदहरुको उक्त जंगलमा भैरहेका सम्वादले यो उपन्यासलाई विशेष बनाएका छन । उनले पूर्विया दर्शनका प्रेत योनीका कुरा र भिन्न भिन्न योनीमा जन्मलिने मिथकीय मान्यताहरुलाई मिसामास गरेका छन । यसले उनको उपन्यासलाई अलग र सबल बनाएको छ ।

यो उपन्यासमा पनि उनले आफु हुर्केको मुलपानी गाउँ र त्यसको सेरोफेरोलाई विम्वित गरेका छन । आनन्दपुर नाम दिईएको उक्त गाउँको २०१७ साल यता २०७२ सालसम्मको कथा यसमा सामेल छ । ढकाललाई नजिकबाट चिन्ने र उनलाई पढिरहेकाहरुका लागि उपन्यासको एकतिहाई खण्ड ध्रुवचन्द्रका उपन्यासमा जस्तो रिपिटेशन लाग्नसक्छ । कथामा दुई विपरित दिशामा हिँडिरहेका नरेन्द्रनाथ र उनको टुहुरो छोरो धिरेन्द्र दुवैमा नारायण ढकालका विपरित व्यक्तित्वको मिसमास देख्न सकिन्छ । कथामा दिलबहादुर नामक पात्रको प्रवेश पछि नै यसले नयाँपन दिन्छ जुन कथा नसकिउञ्जेल तन्किन्छ । उपन्यासमा अरु सहायक पात्र मात्रै हुन । मुख्य पात्र भने आनन्दपुरका प्रधानपञ्च नरेन्द्रनाथ, उनको जेठो छोरो धिरेन्द्र र नरेन्द्रनाथले आफ्नो आँगनमा पर्वत देखि भागेर वासवस्न आएकी दलित युवतीसंग गरेको अवैध सहवासबाट जन्मेको दिलबहादुर नै हुन । 

कथाले झापा आन्दोलन, तत्कालीन मालेको गठन र विस्तार, २०४७ पछि क्रमस त्यसले विसाएको क्रान्तीको झण्डा, र विगारेका विचारका मानकहरु, माओवादी जनयुद्ध र त्यसको विसर्जनसम्मको झण्डै ५० बर्ष भन्दा बढिको समय जोड्छ । संसदीय प्रजातन्त्रमा प्रवेश र दलाल पुँजीवादसंगको साँठगाठबाट एमालेको पतनवारे उपन्यास धेरै नवोली त्यसलाई दुत्कारेर जनयुद्धमा प्रवेश गरेको छ । जनयुद्ध भित्रका विसंगतीहरु र त्यसका त्याग वलिदानलाई संगै भन्दैगएको कथाले त्यतिवेला नाटकीय मोड लिन्छ जतिवेला जिवनभर आमाको हत्यारा मानेर नरेन्द्रनाथसंग बदला लिन हिँडेको धिरेन्द्रनाथ बाबुको बयानबाट आफ्नो आक्रोस भ्रममा आधारित थियो भन्ने थाहपाउँछ र आफै सेनाको पक्राउमा पर्न जानाजान मेलम्ची बजार पुगेपछि पक्राउ पर्छ र मारिन्छ । दिलबहादुरलाई सेनाले जिउँदै पुर्छ । त्यसपछि यता जनयुद्ध विसाईन्छ । माओवादी सत्तामा पुग्छ । मुखिया (प्रचण्ड) सम्पूर्ण रुपमा आफ्ना जनयुद्धकालिन मुल्य र नैतिक मापदण्ड विपरित दलाल पुँजीवादसंग साँठगाँठ गर्न पुगेको र जनयुद्धमाथि धोका दिएको निष्कर्षमा उपन्यास सकिएको छ ।

९ बर्ष ९ महिना र ६ दिनपछि चिहानबाट व्युझेको दिलबहादुर क्रान्तीको हिसाव खोज्न मुखियाकहाँ जाने सोचमा छ । बाटोमा भेटिएको धिरेन्द्र शर्माको प्रेतले उसलाई रौक्दै भन्छ ‘अहिले मुखिया धेरैबदलिईसकेका छन । उनको बर्ग बदलिया छ ।  ..मुख्यरुपमा क्रान्तीप्रति विश्वासघात । हजारौं मानिसको रगतमा टेकेर उनको वर्गोन्नती भईसक्याछ । अब उनको मित्रपंक्तिमा तिमी हैन राष्ट्रिय र अन्तरराष्ट्रिय दलाल र युद्धसरदारहरु छन । ’ उपन्यासको अन्तमा पुष्पलालले देखाएको बाटोमा फेरि क्रान्तीको लागि हजारमाईलको नयाँ यात्रामा दिलबहादुरहरु निस्केका छन । यात्रा गरिरहु अवस्य सपनाहरु पुरा हुनेछन भन्ने सन्देश दिएर सकिन्छ ।

जिज्ञासा

क्रान्ती या सामाजीक आन्दोलन स्थायी रुपमा क्रान्ती र आन्दोलन हुँदैनन । कुनै पनि आन्दोलन या क्रान्तीका विसौनीहरु हुन्छन । विसाउँदै अघि बढ्ने, तत्कालका लक्ष हासील गर्ने, विसाउने, शक्ति आर्जन गर्ने, अघि बढ्ने र बढिरहेने एउटा चक्रका रुपमा कम्युनिष्ट या वामपन्थीहरुले क्रान्तीलाई बुझ्छन । कुनै खास युग र समयका मुख्य अन्तरविरोध हल गरे पछि सहायक अन्तरविरोधहरु हल हुन्छन । र नयाँ अन्तरविरोध निस्कन्छन । क्रान्तीमा धोका, गद्धारी र हार मात्र हुँदैन, सम्झौता कार्यनीतिक रणनीतिक परिवर्तन, थकाई र उतारचढाव हुन्छन । यो बुझिएको कुरा ।

मदन भण्डारी र प्रचण्डले गद्धारी गरेका हुन कि होईनन ? एमालेले जुन बाटो हिँडको छ त्यसविपरित बाटोमा लागेको भए जाने ठाउँ त जनयुद्ध नै हुँदो हो । मदन भण्डारीले गद्धारी गरेको मान्दा त्यसको जवाफ प्रचण्डले खोजेको मान्न सकिएला । प्रचण्डले क्रान्ती या ससस्त्र विद्रोहलाई त्यहि निर नविसाएको भए के हुन्थ्यो ? नक्सलवारीको अर्को संस्करण ? फार्क विद्रोहीहरुको नयाँ नियती ? फिलिपिनो कम्युनिष्टहरुको या थाई मलयन कम्युनिष्ट विद्रोहको बाटो ? परिवर्तीत नभएको एमाले भाकपा या भाकपा माक्र्सवादी हुने सम्भावना कति थियो ? प्रचण्डले गरेको सम्झौता र जनयुद्धको अवतरण खराव हो भने विप्लवको बाटो ठिक हुने भो । प्राणभन्दा प्यारो एसएलआर वान ए वान ७.६२ एमएम । 

विपरित तर्कहरु ः समस्या क्रान्ती या हतियार विसाउनुमा होईन । माओवादी जनयुद्ध जितेर बिसाएको होईन हारेर सकिएको पनि । जित्ने भन्दा सकिने सम्भावना भएपछि गरेको सम्झौता हो त्यसपछिको राजनीति । त्यो त विसाउनु पथ्र्यो । जे पाईएको छ त्यसलाई बचाउन पनि । त्यसपछि बदलीएको नेतृत्वको जिवनशैली, सरसंगत र जनतासंग काटिएको सम्वन्ध मात्र अहिलेको समस्या हो । फेरि पनि भाकपा माओवादीको बाटो भन्दा, भाकपा माक्र्सवादी र भाकपाको बाटो भन्दा तुलनात्मक रुपमा अहिलेको गठबन्धन सहि हो ।

भनिन्छ ईतिहासको खास समयप्रतिको मोह डिप्रेसनको मनोदशामा बढि हुन्छ । त्यहि युद्ध, त्यहि सहादत, त्यहि बलिदानतिर फर्केर र त्यसका पात्रहरुको दुःखमा रोएर वामपन्थी बनिने होईन ।

तर यो वामपन्थ हो कि होईन, कम्युनिष्ट बाटोमा छ कि छैन भन्ने प्रश्नको उत्तर होईन ।

नारायण ढकालको प्रस्तुती जनयुद्धको जयगान हो । तर त्यसले दुईटा महत्वपूर्ण कमजोरी बोकेको छ । पहिलो जनयुद्धमा सहभागितालाई राजनीतिक औचित्यका आधारमा भन्दा व्यक्तिका अहँ व्यबस्थापन र स्वार्थहरुका लागि बनाईनु । जनयुद्धको उत्कर्षका समयमा धिरेन्द्र जिवनभर व्यभिचारी र अवसरवादी देखिएको नरेन्द्रनाथलाई सहि ठहर्याउँदै आफ्नो क्रान्तीकारी नैतिक धरातलको विसर्जन गर्न पुग्छ । अर्थात वैयक्तिक अहँको शमन या हत्या भएपछि क्रान्ती फगत वच्चाको खेल । दोस्रो भने उनले जनयुद्धको वैठानलाई अनुचित ठहर्याएर अनुत्तरित छाडेका अनेक प्रश्नहरु । ईतिहासप्रतिको यो भत्र्सना भावनात्मक बढि भएन ? चरैवती चरैवती त ठिक हो तर ईतिहासबाट शिक्षा लिने हो भत्र्सना गरेर कहिँ पुगिन्न । 

आफ्ना अरु सबै उपन्यास भन्दा हाजार माईलको यात्रामा ढकाल उत्कृष्ट लाग्छन ।..........

Nayapatrika, faguna, 2018