वीर शमशेरको शासनकालमा सन् १८९८ मा नेपाल आएका फ्रेन्च अनुसन्धानकर्ता सिल्भाँ लेभीले ‘नेपालः हिन्दु अधिराज्यको इतिहास’ नामक पुस्तकमा नेपालबारे लेखेको एउटा अंशको सारांश यस्तो छ:
'सन् १५५० अगाडिका केही वर्ष नेपालमा मुगल बादशाहहरूको कति जबर्जस्त प्रभाव थियो भने नेपालले आफ्नो मुद्रा काट्न पनि पाउँदैनथ्यो । सन् १५५० देखि १५६० सम्म नेपालमा शासन गरेका राजा महिन्द्र मल्लले दिल्ली पुगेर मुगल बादशाहबाट पैसा छाप्ने अनुमति लिएका थिए । उनको पालामा पैसा छाप्न थालेकाले त्यो पैसालाई महेन्द्र मल्ली भन्ने गरिन्थ्यो । त्यसको केही वर्ष नबित्दै नेपालका राजा लक्ष्मीनरसिंह मल्लका मन्त्री काजी भीम मल्लले तिब्बत पुगेर उसलाई एक प्रकारको अधीनस्थ राज्य बनाए । पछि त नेपालले तिब्बतका लागि पनि पैसा छाप्न थाल्यो र त्यसबापत चाँदी लिन थाल्यो । यो समय नेपालले भारत र तिब्बतको बीचमा रहेर भौगोलिक अवस्थितिको पर्याप्त फाइदा उठायो र धनी हुँदै गयो ।'
लेभीको पुस्तकबाट सूचनाका लागि यो अंश उद्धृत गरिए पनि नेपाल (यो सन्दर्भमा नेपाल भन्नाले मूलतः तत्कालीन नेपाल खाल्डो काठमाडौं उपत्यका र त्यसवरपर मल्लहरूको अधीनस्थ रहेको नेपाल) को इतिहास अध्ययन गर्ने जोकसैलाई पनि यसका छिमेकीहरूसँगको सम्बन्धका अनेक पहलुहरूले आकर्षित गर्छन् । माथि उद्धृत गरिएको अंशले दुईवटा कुरा प्रस्ट पार्छ– नेपाल भनिने त्यतिबेला उपत्यकाका राज्यहरू दिल्लीका मुगल बादशाहका छायाँमा रहेर शासन गर्थे । मुद्रा छाप्ने कामसमेत दिल्लीको स्वीकृति लिएर मात्र गर्न सक्थे । तर त्यही नै बेला यता नेपालले तिब्बतलाई आफ्नो छायाँमा राख्न पनि सकेको थियो, जसको मुद्रा छापेर नेपालले फाइदा लिन्थ्यो । तिब्बतको बाहिरी व्यापारमा खासगरी दक्षिण एसियासँगको व्यापारमा नेपाल मुख्य बाटो थियो । त्यो व्यापारमा पनि नेपालले नियन्त्रण गर्यो । तिब्बतको व्यापारमा नेपाली व्यापारीहरूले अनेक सहुलियतहरू लिए र तिब्बतमा आधिपत्य जमाए । यसरी नेपालले दिल्लीसँग सम्बन्ध राम्रो राख्ने र तिब्बतको कमजोरीको फाइदा पनि उठाउने काम गरेको थियो । उपत्यकाको वैभवको मुख्य कारण यसैलाई मानिएको छ ।
तिब्बतसँगको यो व्यापारमा पृथ्वीनारायण शाहको राज्य विस्तारसँगै केही अवरोध आएका थिए । पछि त्यसलाई लयमा फर्काइयो । त्यसका लागि नेपाल र तिब्बतबीच तीनपटक लडाइँसमेत भयो । सन् १९०४ को योङहजवेन्ड मिसन सफल भएसँगै व्यापारिक सम्बन्धहरू बिस्तारै ढल्दै गए । चन्द्र शमशेरको सहयोगमा तिब्बत कब्जा गरेका योङहजवेन्डले खोलेको नाथुला पासबाट व्यापार हुन थाल्यो । तिब्बत र दक्षिणको व्यापार काठमाडौंबाट सिलगुडीतिर सर्यो । अनि, तिब्बतमा चीनको नियन्त्रण भएसँगै समाप्तजस्तै भयो । नेपालले तिब्बतबाट हुने लाभ गुमायो । यद्यपि ल्हासा व्यापारमा नेपाली साहुहरूको उपस्थिति सन् १९५९ सम्म पनि वर्चस्वशाली रूपमा थियो । तर, त्यसको रुट कोलकाता–सिलगुडी–नाथुला सरेपछि नेपाल यसको व्यापारिक लाभबाट वञ्चित भएको थियो ।
इतिहास नै हो, जसले वर्तमानलाई एउटा ऐतिहासिक प्रक्रियाको रूपमा बताउँछ । त्यसलाई आन्तरिक शक्तिका पक्षहरू र बाह्य सम्बन्धका आयामहरूले प्रभावित गरिरहन्छन् ।
शासकहरूको विदेश सम्बन्ध या छिमेकीहरूको प्रभावका अनेक घर्षण र हन्डर ठक्करले कुनै पनि देशको सीमा, राज्य प्रणाली, धर्म र संस्कृति, उद्योग र व्यापारजस्ता विषयलाई आकार दिन्छ । एक जना लडाकु र यताउता युद्ध गर्दै जित्दै हिँड्ने स्रङ चङ ग्याम्पोलाई धार्मिक व्यक्तिमा परिवर्तन गरेर तिब्बतको १३०० वर्षयताको इतिहासलाई प्रभावित गरिदिने काम नेपालबाट १५ वर्षमै तिब्बत पुगेकी भृकुटी र त्यति नै उमेरमा चीनबाट ल्याइएकी ताङ वंशीय राजकुमारीले गरेका थिए । त्यसैले, जसरी व्यक्ति चिन्न उसको परिवार, ऊ हुर्केको समाज र उसले पाउने शिक्षादीक्षाको जानकारी आवश्यक हुन्छ, त्यसरी नै कुनै देशलाई चिन्न पनि छिमेकहरूसँगको सम्बन्धको साँगोपाँगो जानकारी आवश्यक हुन्छ । सुधीर शर्माका दुई पुस्तक (वास्तमा एउटै पुस्तकका दुई खण्ड हुन् भन्न सकिन्छ) भिक्षु व्यापार र विद्रोह तथा हिमालपारिको हुरी यस्तै नेपाल चिन्ने र नेपाललाई चिनाउने प्रयत्नका उपज हुन् ।
प्रश्न इतिहासको मात्र होइन, वर्तमानको पनि हो । हालै चीन भ्रमणमा गएका प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले बीआरआई कार्यान्वयनसम्बन्धी मोडालिटीमा सम्झौता गरेर आएपछि नेपाल–चीन सम्बन्ध थप चर्चा र बहसमा छ । पछिल्लो समय नेपाल तीनवटा विदेशी शक्तिको प्रतिस्पर्धाको अखडाजस्तो बन्दै गएको छ । दृश्य अदृश्य रूपमा एसियाको उदाउँदो शक्ति भारत, विश्व शक्ति अमेरिका र अमेरिकालाई चुनौती दिँदै अघि बढिरहेको चीनका बीच नेपाललाई प्रभावित गर्ने र एकअर्काको प्रभाव घटाउन प्रतिस्पर्धा चलिरहेको छ ।
विगत २० वर्षका घटनाले यसलाई पुष्टि गर्छन् । तीन वर्षपहिले अमेरिकी सहयोगको परियोजना एमसीसी संसदबाट पारित हुँदै गरेका बखत बेइजिङ र वासिङ्टनका बीच भएको नेपालसम्बन्धी सवालजवाफको शृङ्खलाले यो तनावको एउटा झल्को दिन्छ । बन्दै गरेको विश्वशक्तिका रूपमा विश्व राजनीतिक तथा रणनीतिक मञ्चमा चीनले के कस्तो भूमिका निर्वाह गर्नेछ भन्ने कुराले नेपाललाई थप लामो समय प्रभावित गरिरहनेछ । यस अर्थमा चीनलाई पढ्नु र बुझ्नु नेपालका लागि गम्भीर महत्त्वको विषय हो ।
नेपालले एक समय दिल्लीबाट मुद्रा छाप्ने अनुमति लिएको थियो । अर्को समय थियो, चीनसँग लडाइँ लड्दै तत्कालीन ब्रिटिस इस्ट इन्डिया कम्पनीसँग सहयोग मागेको थियो । अर्को समय आइपुग्यो कि ब्रिटिस इन्डिया कम्पनीसँग लड्न चीनको सहयोग मागि पठाएको । फेरि अर्को समय आयो– ब्रिटिसहरूलाई भारत कब्जा गर्न सहयोग गर्ने उद्देश्यले जंगबहादुर आफैँ फौज लिएर लखनउ हानिएका थिए । त्यसपछि फेरि चन्द्र शमशेरले ब्रिटिस भारतीय सरकारलाई तिब्बत कब्जा गर्न सहयोग गरे । पछि चीन–भारत युद्धको समयमा भारतीय सेनामा कार्यरत नेपालीहरू चीनका विरुद्ध लड्दै थिए । नेपाल सरकारले तटस्थताको नीति लियो । त्यसको केही वर्षपछि राजा महेन्द्रले कालापानी क्षेत्रमा भारतीय उपस्थितिलाई स्वीकार गरेर आफ्नो सत्ता टिकाउन प्रयास गरे । यी इतिहासका यस्ता घटना हुन्, जसलाई हेर्दा भन्न सकिन्छ– नेपाली शासकहरूले कहिले राज्यको हितमा, कहिले आफ्नो सत्ता स्वार्थमा उत्तर र दक्षिणका शासकहरूलाई रिझाउने, फकाउने र धम्क्याउने गर्दै आएका छन् । यसरी नेपालको अस्तित्वको रक्षा पनि गर्दै आएका छन् ।
आउने दिनमा नेपाललाई आफ्नो सार्वभौमसत्ता बचाइराख्न पनि यी दुई छिमेकीका बारेमा गहिरो अध्ययन विश्लेषण गर्न र सम्बन्धलाई सन्तुलनमा राखिरहन थप दबाब पर्ने नै छ । त्यसो भए चीन के हो र कस्तो नीति लिने त ?
वास्तवमा यो पुस्तक नेपालको कूटनीतिक इतिहासको एउटा महत्त्वपूर्ण पानीढलोको समेत इतिहास हो । यसले दुई देशको मात्र होइन, भारतलाई समेत जोडेर, कहिलेकाहीँ अमेरिका पनि तानतुन गरेर नेपालले सामना गरिसकेका र गर्ने सम्भावना रहेका भूराजनीतिक जटिलताका अनेक सन्दर्भहरूलाई पर्गेलेको छ ।
लेखक सुधीर शर्माले पुस्तकमा यसै पक्षलाई उजागार गर्ने केही प्रश्न अगाडि सारेका छन्, खासमा चीन के हो ? चीनसँगको हाम्रो सम्बन्ध के हो ? हाम्रो सम्बन्ध कति राजनीतिक कूटनीतिक प्रकृतिको हो र कति सामाजिक सांस्कृतिक अन्तरसम्बन्धमा आधारित हो ? त्यहाँ तिब्बत कहाँनिर आउँछ ? उनले प्रस्टै भनेका छन्– यी प्रश्नहरूको उत्तर खोज्ने क्रममा नै यी पुस्तक तयार भएका हुन् । प्रश्न मात्र हेर्दा पनि देखिने कुरा के हो भने शर्माका यी पुस्तक इतिहास बुझ्न मात्र होइन, नेपालले भावी दिनमा लिने नीतिहरूका लागि पनि सन्दर्भ सामग्रीका रूपमा आएका छन् ।
यहाँ यी दुई पुस्तकका बारेमा संक्षेपमा चर्चा गरिनेछ ।
भिक्षु व्यापार र विद्रोह
भीम मल्लको समयभन्दा झण्डै ७ सय वर्षपहिले नै नरेन्द्र देवको समयमा नेपाल र चीनबीच सम्बन्ध स्थापित भएको र नरेन्द्र देवले चिनियाँ सम्राटसमक्ष कोसेली उपहार पठाएर दुई देशबीचको सम्बन्धलाई मजबुत बनाउन भूमिका खेलेको भनेर 'भिक्षु व्यापार र विद्रोह' पढेपछि मात्रै मलाई थाहा भयो । तिब्बतमाथि नेपालको आधिपत्य स्थापना हुनुभन्दा ७ सय वर्षपहिले चैँ तिब्बती राजा शासकहरूले नेपालमाथि विजय हासिल गरेका थिए । दुई देशबीच सुलह सम्झौता गरी नेपालको अस्तित्व बचाइरहन अंशुवर्माले भृकुटीको विवाह स्रङ चङ ग्याम्पोसँग गरिदिएका रहेछन् । अर्थात् यी साना हिमाल वारपारका देश प्रदेशहरू एकअर्कासँग मिल्दै, लडाइँ गर्दै र सुलह गर्दै अस्तित्वमा बसेका रहेछन् । नेपाल र तिब्बतका बीच यताको धर्म र संस्कृतिको उता प्रभाव परेको, उताको यता प्रभाव परेको एउटा अन्तरसहयोगको सहअस्तित्वको र संघर्षको इतिहास रहेछ । तिब्बतमाथि नेपालले आक्रमण गर्दा चीनले तिब्बतलाई सहयोग गर्दै वेत्रावतीसम्म फौज आएको भए पनि चीनले नेपाललाई आफ्नो परिधिको संरक्षित राज्य मान्दो रहेछ ।
यो मूलतः नेपाल–तिब्बत–चीन सम्बन्धको इतिहास हो । ह्लासामा एक समय मुख्य व्यापार कब्जा गरेर बसेका काठमाडौंका नेवार साहुहरू, तिनका विस्मृतितिर धकेलिँदै गरेका र नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरण हुन नसक्ने प्रत्यक्ष अनुभवहरू, नेपालको वैभवको कथा र तिब्बतमाथिको नेपाली सत्ताको विवरणबाट यो पुस्तक आरम्भ हुन्छ । यसैसँग जोडिएर आउँछन् चीन र तिब्बतका बीच सन् १९४९ पछि कम्युनिस्ट नेतृत्वको चीन र चौधौँ दलाई लामाबीचका सम्बन्धहरू । चिनियाँ भाष्यमा तिब्बतको स्वतन्त्रता या मुक्ति र दलाई लामा र उनका अनुयायीहरूको भाष्यमा तिब्बतमाथिको चीनको नियन्त्रणको समय, त्यसपछि भारत र सीआईएको प्रत्यक्ष संलग्नतामा भएको खम्पा विद्रोहका मुख्य घटना र प्रवृत्तिहरू, चीन र तिब्बतमा हुँदै गएको परिवर्तन र मुख्यभूमि चीनसँग बढ्दो अन्तरसम्बन्ध । यसैमा पर्छ नेपालको बौद्ध संस्कृति कसरी तिब्बत र चीन पुगेको थियो तथा उताको संस्कृतिले नेपाललाई कसरी प्रभावित गरेको थियो भन्ने सन्दर्भहरू । यसैगरी, यसमा सामेल छन् नेपाल–भोट युद्धका कथा, नेपालको वैभवमा तिब्बतको प्रभाव, तिब्बतसँगको व्यापार समाप्त हुँदै गएको इतिहासका कुरा र तिब्बतसम्म आएर यता प्रवेश गर्ने बाटो खोजिरहेको रेलका कुरा ।
सातौँ शताब्दीका लिच्छवि राजा नरेन्द्र देवबाट प्रामाणिक रूपमा सुरु भएको नेपाल–चीन सम्बन्धका उतारचढाव, नेपाल दरबार र जनसाधारणका रूपमा खासगरी व्यापारी समुदायले स्थापित गरेका सम्बन्धहरू, तिब्बतको बौद्धमार्गी समुदायका धार्मिक व्यक्तित्वहरूको आवागमन, यताको ज्ञानबाट उता परेको प्रभाव र उताबाट यता आएका ज्ञान तथा धर्म अभ्यासका पक्षहरूको एउटा जानकारी दिने पुस्तक हो यो ।
यसैगरी, यसले नेपालमा चीनमार्फत कसरी कम्युनिस्ट विचारधाराको प्रचारप्रसारमा सहयोग पुगेको थियो भन्नेदेखि नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनसँग चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीका अनेक सम्बन्धहरूको पाटो केलाएको छ । तर, यसको मुख्य समकालीन भाग चैँ 'हिमालपारिको हुरी' पुस्तकमा सामेल छ ।
यससँगै इतिहासको लामो कालखण्डमा चीन र नेपालका बीच आफ्नो समयको नेतृत्वका बीच भएका विचारहरूको आदानप्रदान, नेपाल–चीनबीचका औपचारिक कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापनाको सन्दर्भ, राजा महेन्द्र, प्रधानमन्त्री टंकप्रसाद आचार्य, बीपी कोइराला, चिनियाँ प्रधानमन्त्री चाउ एन लाई, चिनियाँ नेता माओ त्सेतुङ र तङ स्याओ पिङ, राजा वीरेन्द्र, चियाङ च मिन, गिरिजाप्रसाद कोइराला, लि फङ, प्रचण्ड, ओली, वेनजिया पाओ, सी चिनफिङले नेपाल–चीन सम्बन्धलाई अगाडि बढाउन खेलेका भूमिकाको विस्तारमा चर्चा गरिएको छ । यस्तो सम्बन्ध विस्तारमा कहिलेकाहीँ जोडिन आइपुग्ने विचरधारात्मक पक्ष, भारत जोडिने मामिलाहरू पनि यसमा सामेल छन् ।
चीन–नेपाल सम्बन्धका ऐतिहासिक घुम्तीहरू, त्यसमा महेन्द्र र बीपी कोइरालाले खेलेका ऐतिहासिक भूमिका तथा माओ र चाउ एनलाईले दुई देशको सम्बन्धलाई दिएको महत्त्व र प्राथमिकताका अनेक सन्दर्भहरू छन् । वास्तवमा यो नेपालको कूटनीतिक इतिहासको एउटा महत्त्वपूर्ण पानीढलोको समेत इतिहास हो । यसले दुई देशको मात्र होइन, भारतलाई समेत जोडेर, कहिलेकाहीँ अमेरिका पनि तानतुन गरेर नेपालले सामना गरिसकेका र गर्ने सम्भावना रहेका भूराजनीतिक जटिलताका अनेक सन्दर्भहरूलाई पर्गेलेको छ । खासगरी नेपाल–चीनबीचको सीमा रेखाङ्कन, सगरमाथाको प्रश्न, कोदारी राजमार्ग, मुस्ताङमा नेपाली सैनिकको हत्या र त्यसपछिको घटनाक्रम, चीनबाट ल्याइएको एन्टिएयरक्राफ्ट गन र भारतको नाकाबन्दीका यी सन्दर्भ महत्त्वपूर्ण पाटो हुन्, जसलाई निकै विस्तारमा लेखकले चर्चा गरेका छन् ।
यो पुस्तकमा भाकोर, विगतको निकटता र दूरी, भिक्षु विद्रोही अनि वामपन्थी, माओ र महेन्द्र, राजतन्त्रको साम्यवादी साइनोजस्ता अध्यायहरू छन् । भाकोरले तिब्बतसँगको नेपाली व्यापारीहरूको चार/पाँच सय वर्ष पुरानो साइनोलाई मिहिन पाराले उल्लेख गरेको छ । मैले यसअगाडि कमलरत्न तुलाधरको 'क्याराभान टु ह्लासा' र डोरबहादुर विष्टको एउटा पुस्तक 'सोताला'मा ह्लासाका नेपाली व्यापारीहरूका बारेमा अध्ययन गरेको थिएँ । शर्माले भाकोरबाट सुरु गरेर काठमाडौंमा भेटिएका पुराना व्यापारीका परिवारसँगका कुरा गरेर भाकोरको ऐतिहासिकता उजागर गरेका छन् । यसले नेपाली व्यापारीहरूको साहस, ह्लासा व्यापारको उत्थान र पतनको कथा भन्छ ।
दोस्रो अध्याय छ 'विगतको निकटता' शीर्षकमा । यो आठौँ शताब्दीदेखि मोहन शमशेरको समयसम्मको नेपाल–तिब्बत र चीन जोडिएको धार्मिक, सांस्कृतिक, आर्थिक तथा सैनिक र कूटनीतिक सम्बन्धको उतारचढाव, नेपाल–भोट युद्धसमेतका अनेक पाटाहरूको उत्खनन हो । तेस्रो अध्यायले आधुनिककालको कथा भन्छ । खासगरी दोस्रो विश्वयुद्धको समाप्तिपछि एसियामा आउँदै गरेको परिवर्तन, भारतको स्वतन्त्रता, चीनमा जनवादी क्रान्ति र त्यसको नेपाल प्रभावका सन्दर्भमा नेपाल–चीन सम्बन्धका मसिना कुरा यसमा सामेल छन् ।
नेपालमा राणा शासनको अन्त्य, केआई सिंहको विद्रोह र चीन पलायन, चीनको सांस्कृतिक क्रान्ति, नेपाल–चीनबीचको जनस्तरको सम्बन्धका अनेक पक्षहरू पनि यसमा सामेल छन् । भिक्षुबाट सुरु भएको नेपाल–चीन सम्बन्धलाई विद्रोही केआई सिंहले शरण लिएपछि पारेको प्रभाव र वामपन्थी विचारधारा राख्ने नेपालीहरूका कारण सम्बन्धमा आएको प्रभावका कुरा सामेल छन् ।
उनको पाठको अन्त्यमा साम्यवादी सहकार्य दुर्घटनाग्रस्त भएको भन्ने निष्कर्षसँग भने सहमत हुन सकिन्न । किनभने अहिले पनि नेकपा एमाले, नेकपा माओवादी र एकीकृत समाजवादीसमेतसँग चिनियाँहरूले राखेको सक्रिय सम्बन्ध त्यही साम्यवादी साइनोसँग जोडिन्छ ।
माओ र महेन्द्र शीर्षकको आलेखले चैँ अंग्रेजहरू भारतबाट हटेको र नेपालमा राणाहरूको हातको सत्ता राजा र जनतामा विभाजित भएको समयमा कसरी राजा महेन्द्र र चिनियाँ नेता माओले सम्बन्धलाई मित्रतापूर्ण बनाइरहन भूमिका खेले भन्ने सन्दर्भ उल्लेख गरेको छ । लेखकले लर्ड कर्जनको वफर स्टेटसम्बन्धी धारणा उल्लेख गरेर आजको भारतीय विदेश नीतिमा नेपाल र चीनलाई हेर्ने दृष्टिकोणको आधार उपनिवेशकालीन विचारमा निहित छ भन्ने सङ्केत गरेका छन् । यसमा लेखकले नेपाली राजनीतिक इतिहासका समकालीन पात्रहरू बीपी र महेन्द्रका नीतिहरूको पनि विस्तारमा चर्चा गरेका छन्, खासगरी विदेश मामिलाका सन्दर्भमा । यसमा उनले कसरी राजाभन्दा जनप्रतिनिधि विदेश मामिला निर्धारणका क्षेत्रमा पनि शक्तिशाली हुन्छ भन्ने कुरालाई महत्त्वका साथ पुष्टि गरेका छन् ।
सर्कस शीर्षकमा सन् १९५९ मा तिब्बतमा भएको दलाई लामा र उनका समर्थकहरूको चीनविरुद्धको विद्रोह, दलाई लामासँगै तिब्बतीहरूको भारत तथा नेपालमा पलायन, शरणार्थीहरूको ओइरो, सन् १९६२ मा भारत–चीन युद्ध भएपछि भारत र अमेरिका मिलेर तब्बतीयन शरणार्थीलाई प्रयोग गर्दै चीनविरुद्ध गर्न लगाइएको विद्रोह र त्यसको आधार क्षेत्रका रूपमा नेपालको हिमालपारिको भूभागमा सीआईएको रणनीतिअनुसार परिचालित खम्पाहरूको आधार इलाका बनेको विषय विस्तारमा समेटिएको छ । र, खम्पा कमान्डर वाङ्दीको नेपाली सेनाले गरेको हत्यासँगै तिब्बती विद्रोहको अन्त्यको विस्तारमा चर्चा गरिएको छ । कसरी नेपाललाई अमेरिका र भारतको मिलेमतोमा चीनविरोधी युद्धको अखडा बनाइयो र पछि चीनको दबाबमा राजा वीरेन्द्रले यसलाई कसरी नियन्त्रणमा लिए भन्ने सन्दर्भ पनि यसमा विस्तारमा चर्चा गरिएको छ ।
राजतन्त्रको साम्यवादी साइनो शीर्षकमा नेपालको राजतन्त्रसँग चीनले गरेको भरोसा र राजा महेन्द्र र वीरेन्द्रले तथा पछि राजा ज्ञानेन्द्रले समेत चीनबाट पाएको समर्थन तथा सहयोगको चर्चा गरिएको छ । यो पाठको शीर्षक अतिरञ्जनापूर्ण र उत्तेजनात्मक किन राखिएको भन्ने चैँ बुझिन्न । राजा महेन्द्र र वीरेन्द्रले कुनै साम्यवादी दल या विचारसँग सम्बन्ध राखेका थिएनन् । बरु उत्तरी छिमेकी चीनको सरकारसँग सम्बन्ध सामान्य बनाएर नेपालमा आफ्नो राजनीतिक शक्ति स्थिर राख्न प्रयास मात्र गरेका थिए । यसैगरी, चीनले राजतन्त्रप्रति विचारधाराका आधारमा धारणा बनाएको थिएन, बरु नेपालमा आफ्नो भरपर्दो स्थायी मित्र शक्तिका रूपमा राजदरबारसँग सम्बन्ध बनाउन प्रयास गरेको थियो । यसमा गणतन्त्र आउनुअघिसम्म चिनियाँहरू कसरी राजतन्त्र र नेपाली सेनाप्रति विश्वस्त थिए भन्ने कुरालाई विस्तारमा चर्चा गरिएको छ ।
समग्रमा विद्यार्थीहरू, कूटनीतिक क्षेत्रमा लागेका या लाग्न चाहनेहरू र इतिहास, अनुसन्धान र वर्तमानको प्रत्यक्ष अवलोकनका माध्यमबाट अखबारीय शैलीमा लेखिएको यो पुस्तक नेपाल–चीन सम्बन्धका र राष्ट्रिय सम्बन्धका सबै विद्यार्थीहरूका लागि गतिलो रिफरेन्सका रूपमा संग्रहणीय छ । यसो भन्न सकिन्छ– नेपाल–तिब्बत र चीन सम्बन्धलाई बुझ्न चाहनेले यो पुस्तक पढ्न छुटाउँदा उसको ज्ञान अपूरो नै रहन्छ ।
'हिमालपारिको हुरी'
यो पुस्तक भरखर इतिहासतिर जाँदै गरेको वर्तमानको हो । आधुनिककालमा नेपाली शासकहरू र चीनका बीचको सम्बन्धका उतारचढावसहित सम्बन्ध विस्तारमा व्यक्तिहरूको भूमिकाका विषयमा अन्तरकुन्तर खोतलिएका गतिला सूचनाहरूले यो पुस्तक भरिएको छ ।
'हिमालपारिको हुरी' नाम राख्नुको मुख्य पाठ चैँ २०७२ पछि भारतीय नाकाबन्दी र नेपालमा लागातार कम्युनिस्ट पार्टीको सरकार बन्दै गरेको सन्दर्भमा चीनले लिएको नेपाल नीतिलाई बुझाउन प्रयोग भएको जस्तो देखिन्छ । सी विचारधाराका बारेमा नेकपाको पार्टी स्कुल विभागले आयोजना गरेको भर्चुअल बैठकका सन्दर्भलाई त्यसको वास्तविक टेक्स्टभन्दा निकै बढी महत्त्व दिइएको जस्तो लाग्छ । सँगै चिनियाँ राजदूतहरू, चीनको कम्युनिस्ट पार्टीका नेताहरू नेकपामा सम्भावित विभाजनलाई रोक्न सक्रिय भएको सन्दर्भ परम्परागत चिनियाँ नीति विपरीत देखिन्थ्यो । सँगै नेपालमा कम्युनिस्टहरू एकीकृत भएको र सत्तारुढ भएकोमा उनीहरूको हौस्याइ उत्ताउलो खालको थियो । यसबारे पुस्तकमा विस्तारमा चर्चा छ, जुन आवश्यक पनि थियो । यसले चिनियाँहरू र नेपालका कम्युनिस्टहरूका बीचका कतिपय सप्ठेराअप्ठेरा सम्बन्धको गाँठो फुकाउन मद्दत गर्छ ।
सन् २००८ को ओलम्पिक आयोजना, त्यससँगैको विश्वव्यापी आर्थिक मन्दीले प्रभावित गर्न नसकेको चीनको आर्थिक वृद्धि तथा सोही वर्ष काठमाडौंमा तिब्बती शरणार्थीहरूबाट विश्वको ध्यानाकर्षण हुने गरी गरेका प्रदर्शनको चर्चा गर्दै यो पुस्तकको आरम्भ खण्ड बनाइएको छ भूमिकाका रूपमा । दोस्रो खण्डमा दरबार र चीनको सम्बन्ध केलाउँदै दरबार र सेनामा भरपरेको नेपाल सम्बन्ध र चिनियाँ राजदूतहरूको कूटनीतिक असफलताका सन्दर्भहरू केलाइएको छ । यसैमा पर्छ प्रचण्डको पहिलो कार्यकालको चीन सम्बन्धका उतारचढावको विषय पनि । यो अध्यायले नेपालको समग्र संक्रमणकालमा चीन–नेपाल सम्बन्धका जटिलता र चीनले गणतन्त्र नेपाल र यसका एक्टरहरूसँग सम्बन्ध विस्तारमा आफूलाई गर्दै लगेको परिमार्जनका सन्दर्भहरू छन् ।
'साम्यवादी सहकार्यको परीक्षण' शीर्षकमा नेपालका कम्युनिस्ट पार्टीहरूसँग खासगरी चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टी (सरकार पनि) र नेकपा एमाले तथा नेकपा माओवादीसँगका सम्बन्धका अनेक पक्षहरू उल्लेखित छन् । यसले नेपाल–चीन सम्बन्धका दुई पक्ष छन् भन्ने खुलस्त पार्न सहयोग गर्छ । पहिलो, कम्युनिस्ट पार्टी, कम्युनिस्ट सरकारसँगका विचारधारात्मक सम्बन्धको पाटो । दोस्रो, चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टी र सरकारले नेपालको सरकार र अरु राजनीतिक दलहरूसँग राख्ने सम्बन्धको पाटो । यो अध्यायमा नेपालका कम्युनिस्ट र चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीका बीचका सम्बन्धका अनेक पहलु खुल्छन् ।
यसमा लेखकले अलिकति रोमान्टिसाइज पनि गरेका छन् । पहिले सी विचारधारा आयो, अनि सी आफैँ आए भन्ने उनको एउटा उपखण्डको आरम्भिक वाक्यले त्यस्तै भन्छ । वास्तवमा सी विचारधारा नेपालका कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा, नेकपा एमाले या माओवादी)ले कहिल्यै पनि स्वीकार गरेका थिएनन् । चिनियाँहरूले नेकपासँगको एउटा कार्यक्रममा सी विचारधाराका बारेमा आफ्नो पक्ष राखेका थिए र नेपालका कम्युनिस्टहरूले शिष्टाचारवश ती कुरा सुनेको र औपचारिकतावश प्रतिक्रिया दिएको बाहेक सी विचारधारासँग नेपाली कम्युनिस्टहरूको कुनै साइनोसमेत देखिन्न । तर, नक्सलाइट आन्दोलन र नेताहरू, झापा आन्दोलन र माओवादी आन्दोलनका कुराको ऐतिहासिकता खोतल्दै लेखिदिएर शर्माले इतिहासको यो पक्षलाई पुन: स्मरण गराइदिएका छन् ।
यही अध्याय तन्किँदै गएर ओली, प्रचण्ड, नेपाल, भारत र चीन सम्बन्धका अनेक पक्षहरू आएका छन् । यसैगरी, नेकपा बन्नु र भत्कनुसँग कसरी चीन, भारत, अमेरिकासमेतले अतिरञ्जनापूर्ण सक्रियता देखाएका थिए भन्ने पक्ष रोचक ढंगले पेस गरिएको छ । उनको पाठको अन्त्यमा साम्यवादी सहकार्य दुर्घटनाग्रस्त भएको भन्ने निष्कर्षसँग भने सहमत हुन सकिन्न । किनभने अहिले पनि नेकपा एमाले, नेकपा माओवादी र एकीकृत समाजवादीसमेतसँग चिनियाँहरूले राखेको सक्रिय सम्बन्ध त्यही साम्यवादी साइनोसँग जोडिन्छ । यो सम्बन्धले धेरै हदसम्म नेपालको वैदेशिक सम्बन्धको न्यारेटिभलाई प्रभावित गरिरहेको देखिन्छ ।
कम्युनिस्ट एकताका लागि चीनको प्रयास र लालसाले काम नगरेको सन्दर्भमा मात्र यो भनाइलाई आंशिक सत्यका रूपमा लिन सकिन्छ ।
तिब्बतीयन शरणार्थी मामिलाका बारेमा पनि कतिपय पश्चिमा न्यारेटिभ बोेकेको छ पुस्तकले । शरणार्थीलाई विश्वव्यापी मान्यताअनुसार नै शरणार्थीकै रूपमा व्यवहार गर्ने काम नेपाल सरकारको हो । शरणार्थीहरूको अधिकार पनि हो । तर, त्यसो गरिरहँदा नेपालले आफ्नो रणनीतिक सुरक्षाका दृष्टिले अपनाउनुपर्ने कूटनीतिक सतर्कता र नेपालको स्वार्थ हेर्ने काम भुल्नु हुँदैन भन्ने पनि लेखकलाई अवश्य थाहा थियो ।
त्यसपछि नेपाल–चीन सैन्य सहकार्यको विस्तारमा चर्चा गरिएको छ । लेखक सुधीर शर्माको यस अगाडिको पुस्तक 'प्रयोगशाला'ले नेपाल–भारत सम्बन्धलाई केन्द्रमा राखेको छ । नयाँ पुस्तक दुवै चीनसँगको सम्बन्धमा केन्द्रित छन् । तर, उनको समग्र विश्लेषण र जोडकोण हेर्दा उनमा भूराजनीतिप्रतिको चासो चिन्तन र अनुसन्धानको मुख्य पाटो रहेको देखिन्छ । यो अध्यायले चिनियाँहरू र नेपाली सेनाबीचको सम्बन्ध र त्यसका तेस्रो पक्षसँगका जटिलताहरूको विस्तारमा चर्चा छ । साथै, परम्परागत स्थायी शक्तिप्रतिको चिनियाँ आशक्ति र त्यसले दिएका घाउचोटहरूको रमाइलो व्याख्या छ ।
'दुई ढुंगाबीचको साँघु' शीर्षकमा लेखकले नेपालले आजको चीनसँगको सम्बन्धमा राखेका, राख्नुपर्ने प्राथमिकता र त्यसले उत्पन्न गराउँदै गएको जटिल भूराजनीतिक घर्षणका पक्षलाई उजागर गरेका छन् । बीआरआई र त्यसवरपरका जटिलता पनि सामेल छन् । हालै प्रधानमन्त्री ओलीको भ्रमणका क्रममा भएको सहमति र त्यसले उत्पन्न गराउँदै गएका प्रतिक्रिया हेर्दा पनि यो जटिलता नेपालको बाह्य सम्बन्धको एउटा तरबारको धार बन्न सक्ने देखाउँछ ।
पुस्तकको अन्त्यमा नेपालले चीन बुझ्न अझै बाँकी रहेको र दुई देशबीचका सम्बन्धहरूलाई नेपालको हितअनुकूल बनाउँदै लान नेपालको कूटनीतिक क्षेत्र (परराष्ट्र मन्त्रालय), इन्टेलिजेन्सिया, राजनीतिक दलहरू र विश्वविद्यालय या थिङ्कट्याङ्कहरूले अझै धेरै गर्नुपर्ने भन्ने सुझाव यसमा समेटिएको छ ।
पुस्तक २००६ पछिका घटनामा बढी केन्द्रित छ । त्यससम्बन्धी बाहिर आइरहेका समाचारहरू र सामयिक विषयमा नेपाल मामिलाका ज्ञाता चिनियाँहरूसँग संवादमा आधारित छ । यसमध्येका कतिपय सूचना र सन्दर्भसामग्रीहरू निकट विगतमा सार्वजनिक सञ्चारका माध्यममा आएको हुनाले नेपाल–चीन सम्बन्धमा चासो राख्ने पाठकहरूका लागि नयाँ नलाग्न पनि सक्छ । सबै समकालीन इतिहास लेख्ने लेखकका लागि यस्तो विषयमा पाठकलाई बाँधिराख्ने खुबी चाहिन्छ । यो चुनौती लेखकले आफ्नो भाषिक दक्षता र कथा बुन्ने शैलीमार्फत मजाले सामना गरेका छन् ।
पुस्तकमा चीनलाई चिनाउने भाषा भने पश्चिमा न्यारेटिभलाई नै समातेर प्रयोग गरिएको छ । ‘कम्युनिस्ट चीन’, ‘साम्यवादी चीन’, ‘अधिनायकवादी व्यवस्था’ भनेर किटान गर्नु नपर्ने ठाउँमा पनि प्रयोग भएका परिभाषित शब्दहरूले अनावश्यक रूपमा चीनप्रति वायसनेस देखाएका छन् । अमेरिका, भारत भनेजस्तै चीनलाई पनि चीन मात्र नभनेर कम्युनिस्ट चीन भन्नुपर्ने कुनै कारण देखिँदैन ।
तिब्बतीयन शरणार्थी मामिलाका बारेमा पनि कतिपय पश्चिमा न्यारेटिभ बोेकेको छ पुस्तकले । शरणार्थीलाई विश्वव्यापी मान्यताअनुसार नै शरणार्थीकै रूपमा व्यवहार गर्ने काम नेपाल सरकारको हो । शरणार्थीहरूको अधिकार पनि हो । तर, त्यसो गरिरहँदा नेपालले आफ्नो रणनीतिक सुरक्षाका दृष्टिले अपनाउनुपर्ने कूटनीतिक सतर्कता र नेपालको स्वार्थ हेर्ने काम भुल्नु हुँदैन भन्ने पनि लेखकलाई अवश्य थाहा थियो । शरणार्थीहरूलाई शरणार्थी मात्र बनाउन नदिएको अमेरिका र उसको नेतृत्वको विश्व शक्तिले हो । सीआईएले तिब्बतीयन शरणार्थीलाई नेपाली भूमि प्रयोग गरेर गराइएको विद्रोह र स्युचाटारदेखि मुस्ताङसम्म चलाइएको अपरेसनको कुरा स्वयम् शर्माको पुस्तकमा अनेक रहस्यसहित खुलासा गरिएको छ । अहिले पनि अमेरिकीहरू नेपालमा स्वतन्त्र तिब्बत गतिविधि गर्न गराउन सक्रिय रहेको कुरा पनि पुस्तकमा सूचित गरिएको छ । शरणार्थीहरूका बारेमा दोहोरो मापदण्ड अपनाउनेमा सबैभन्दा बढी अमेरिकी र युरोपेलीहरू नै अगाडि छन्, जो नेपालमा चैँ शरणार्थी अधिकारका कुरा गर्छन् ।
तिब्बतको स्वतन्त्रता तिब्बतीहरू र चीनको मामिला हो । नेपालले कुनै पनि मूल्यमा त्यस्तो मामिलामा दख्खल दिने गरी व्यवहार गर्न सक्दैन । यस्तो अवस्थामा नेपालमा रहेका तिब्बती शरणार्थीप्रति नेपालले गर्ने व्यवहार कुनै अफ्रिकी मुलुकबाट आएर काठमाडौंमा शरण लिनेको जस्तो हुँदैन भन्ने निश्चित नै छ । यो कुरा लेखकलाई थाहा नभएको पक्कै होइन ।
सरल, पठनीय र फिक्सनको झल्को आउने शैलीमा लेखिएको पुस्तक पठनीय र संग्रहणीय छ । पुस्तकका लागि सुधीर शर्मालाई हार्दिक बधाई तथा शुभकामना !
