भारतीय लेखक मन्नु भण्डारीको चर्चित उपन्यास छ आपका वंटी । उपन्यासमा बाबु आमाका बीच सम्बन्ध टुटेपछी हुर्कदै गरेको वंटीको मनोविज्ञानको कथा छ । सम्बन्ध टुटेपछि सन्तानलाई केन्द्रमा राखेर आफ्नो जीवनसँग सम्झौता गर्न नचाहने महिलाको व्यक्तित्वको अलग परिचय खोज्दै संघर्षरत एउटी मध्यमवर्गिय भारतीय महिलाको मनोदशा र वच्चामा परेको असरको विस्तारमा चर्चा छ । उपन्यासमा तिनजना पात्र छन् खासमा । सन्तान वंटी, बाबु अजय र आमा शकुन । अजय र शकुनका बीच सम्बन्धमा तानव बढ्दै जाँदा शकुनले अलग हुने निर्णय गर्छे । वंटी आमासँग रहन्छ । तर आमा संगै भएर पनि वंटीसँग रहन्न अर्थात उ आफ्नो करियर, जीवन र संघर्षमा हिस्सा हिस्सा बाँडिन्छे र त्यसको सानो अंशमात्र वंटीका भागमा पर्छ । यसले वंटीलाई एक्लो, परित्यक्त र वच्चा उमेरमा नै निराशाको छेउमा पुगेको बनाउँछ । बाँकी कथा मलाई उती संझना छैन ।
वसन्त वस्नेतको दोस्रो उपन्यास सिमसारा पढेर सक्दा मलाई वंटीको याद आयो । बाबु धनरुप र आमा मन्दाक्रान्ताका जैविक मानसिक सम्बन्धहरुमा तनाव आउन थालेपछि, एउटी स्त्रीले पुरुषबाट गर्ने अपेक्षाहरुसँगै पुरुषका अहँ तुष्टिका विस्तारित मैदानलाई खुम्च्याउँदै लगेपछि उत्पन्न मनोविज्ञानको घातक परिणाम व्यहोर्दै संवत या एकमात्र छोरोमा परेको पिरको मनोविज्ञान नै यो उपन्यासको मुल कथा हो ।
धनरुप, मन्दाक्रान्ता, संवत, इश्वी र छायाँदेवी कार्की पाँच जना पात्र लिएर बुनिएको तर खासमा चैं धनरुप, मन्दाक्रान्ता र संवतका जीवन कथा, दुःखका कथा, भरभराउँदो बाट सेलाउँदै गएको चिसो हुँदै गएको प्रेमको कथा ।
संवत
यो अलि हुर्केको समयमो वंटी हो । किशोरकालीन सपनाहरु देख्न थालेको उमेरको । बाबु र आमाका सम्बन्धहरु विग्रदै गएको समयमा घरमा व्याप्त अँध्यारो, उराठलाग्दो विरक्ती र ठिहीले खाएको जस्तो साँझ विहान व्यहोर्दै हुर्कदै गरेको संवतको । बाबु आमाको मिलनको पर्खाइमा रहेको । बाबुलाई गलत देख्न नसक्ने र आमाको माया अघोर लाग्ने मनभित्र बिचारहरुलाई स्थिर हुन नदिने बरु होर्लाङपाटो खेलाइदिने दैनन्दिनका उराठलाग्दा समयहरु ।
अलि शिखर तिर फुलीबस्ने पैंयुँ र थोरै कछाडतीरको गोगन प्रेम र वियोगको कथा । एउटा विम्व बनेको छ । संवतको आँगनमा पैयुँ फुल्छ । गोगन यता हुँदी छैन । कहावतमा गोगन र पैंयुको पुरानो र उदास प्रेम कथा छ । विजुवाले संवतलाई सुनाएको ।
संवतकी आमा मन्दाक्रान्ताको पति अन्तकतै प्रेम र विवाह गरिबस्छ र मन्दाक्रान्ता ओइलाउँदै सुक्दै गएकी छ । अभाव छ प्रेमको । संवतलाई अभाव छ आमा बाबुको प्रेमकै । उनीहरु प्रेममा हुन्थे भने संवतलाई सारा संसार जितेको महशुस हुँदो हो । तर उसको किशोरकाल बुढिदै गएको छ । आमालाई सघाउँदै, एक्लै टोलाउँदै । आवाराहरुको संगत गरेर रक्स्याहा हुँदै स्कुले जीवनका अन्तिम वर्षहरु वित्दैछन् ।
बाुबु नभएको घरमा किशोरकालमै पुरुष हुनुपरेको छ । आमा महिला हुन् उनले घरको नेतृत्व गर्नुहुन्न । पुरुष हो बालखै भएपनि संवतले नै नेतृत्व गर्नु संरक्षण गर्नुपर्छ घरको । यो परम्परादेखि थोपरीएको चेतले संवतलाई बुढो बनाउँदै लगेको छ । सपना देख्ने र पखेटा हाल्ने बेलामा कुँजीएको छ । सम्पूर्णमा कथा यही हो । कसरी पतिपत्नीको संवन्ध बिग्रेको घरको सन्तानको जीवन उराठिन्छ । उसले फक्रन फुल्न पनि पाउँदैन ।
अहिले एकल आमाहरु (केही कतै बाबुहरु पनि) सन्तान हुर्काउनेको संख्या बढ्दो छ । तिनका सन्ततीले जीवनमा केही ग्याप महशुस गर्दा हुन् । तर यहाँ चै तनाव छताछुल्ल छ । त्यसले हुर्कँदो किशोरलाई भित्रै देखि कमजोर र लाचार बनाउँछ ।
कथा मन्दाक्रान्ताको पनि हो । आफुले सम्पूर्ण जीवन समर्पण गरेको पुरुषले धोका दिएपछि परम्परागत समाजमा स्त्रिले ब्यहोर्ने सामाजिक अपमान, हिँसा र आफ्नो पराजयवोधको भयानक पिडा ।
मन्दाक्रान्ता
‘फेरि आमालाई पढ्न लेख्न पनि त आउँदैन । वहाँले मिटिङमा बसेर के काम ?
साँझमा घर पुगेर मैले स्कुलमा भएको कुरा सुनाएँ । आमा बम्किनुभयो, तैंले किन खुरुक्क मानेको ? त्यो चिठी ल्याउनु पर्दैन ?
मैले केही भन्न सकिनँ । उहाँले नै सोध्नुभयो म चैं तरी अभिभावक हुइनँ ? के मैले खाइनखाइ गरेर तँलाई स्कुल पठाकी होइन ?
सबथोक गर्ने म । अभिभावक चैं ऊ ?
आमा बड्बडाउँदै भित्र जानुभयो ।’
पुरुष या पतिले त्यागेका या आफ्नै रोजाइले पति छाडेका या जीवनका अनेक रंगमा घोलिएर आफ्नो सन्तानको नाम ठेगाना नखुलाई आफ्ना खुशीले एक्लै सन्तान हुर्काइरहेका अनेक आमाहरुका साझा अभिव्यक्ति हुन् यी । अहिले पनि नागरिकता लिने समयमा यस्ता आमाका सन्तानहरुले पाइरहेका सास्तीका अनेक कथा आइरहन्छन् ।
यहाँ भिन्न प्रसँग छ । धनरुप अर्की कान्छी पत्नीसँग अर्को गाउँमा बस्छन् । यता मन्दाक्रान्ता संवतको लागी आमा र बाबु दुवैको भूमिकामा छन् । तर समाजले, विद्यालयले र कतिसम्म भने संवतले पनि अभिभावक चैं आमाहरु हुनसक्दैनन् भन्ने धारणा पालेर बसेका छ जुन हत्तपत्त सुकेर जानेवाला छैन । त्यो पनि अस्तिभरखर साठीको दशक सुरु हुनलाग्दाको कुरा ।
मन्दाक्रान्ता आफ्नो पति भन्दा पाँच वर्ष जेठि छन् । आरम्भमा दुवैको जीवन सहज झैं देखिन्छ । हुलाकको जागिर भएको धनरुप र गृहिणी र परम्परागत सँस्कारमा हुर्केकी मन्दाक्रान्ता मिलेर एउटा नयाँ संसार बसाएका छन् । गाउँबाट अलिपर, दाजुभाइबाट अलिपर चिहानघारीकै छेउमा एउटा राम्रो घर बनाएका छन् । त्यसपछि धनरुपको जागीर सरुवा भएर सिमसारा जानुपरेको छ उतै बस्नेगरी । यो जागिरको सरुवासँगै दुइजनाका बीच तनाव बढ्दै गएको छ । सम्बन्धमा खटपट बढेसँगै धनरुपको घर आउने समय लम्विदै गएको छ । घरमा आउँदा उसमा स्त्रिप्रेमको आतुरता घट्दै गएको छ । यो अनुभवी स्त्रिका रुपमा मन्दाक्रान्ताको मनलाई झस्काउने स्तरमा बढ्दै गएको छ । खटपट । छोरा संवतको किशोरकालिन मनोविज्ञानले यो खटपटको छनक पाउँदै छ ।
पत्नीसँगका सम्बन्धहरुमा खटपट पर्दै गएपछि धनरुप आफु भन्दा १८ वर्ष कान्छी भरखर हाइस्कुल पास गर्दै गरेकी एउटी केटीसँग प्रेम गर्छ । उसँग विहे गर्छ र सिमसारामा नयाँ घर बसाउँछ । पहिले पहिले ठुस्कीने मिल्ने हुँदै बाँचीरहेको लोग्ने स्वास्नीको सम्बन्धमा काँडा पसेको छ । धनरुप घर आउन र छोराको पढाइ, र घरको व्यवस्थापनमा ध्यान दिन छाड्दै गएको छ । यद्यपी उ छोरामाथिको अधिकार गुमाउन चाहँदैन र स्कुलसम्म आइरहन्छ ।
केही समय हेरकोर, पुजापाठ, ग्रहशान्ती, जोगी, विजुवा र पण्डीतहरुको सहारामा मन्दाक्रान्ता पतिलाई आफुतिर फर्काउन कोशिश गरिहेर्छिन । हार खान्छीन् ।
यता छोराको शिक्षा दिक्षा र घरको रखबार सबै मन्दाक्रान्ता एक्लैले गरिरहेकी छिन् । तर उनको मनमा पनि आफ्नो अस्तित्न्वको खोजीको तिव्र आन्दोलन शुरु हुन्छ । माइतिबाट बाबुले धनरुपकै पक्ष लिन्छन् पुरुषले पुरुषको पक्षधरता । बहिनीहरुले पनि परित्यक्त नारिका पक्षमा सहानुभूती देखाउनको साटो हेलाँ गर्न थाल्छन् । गाउँलेहरु एक्ली आइमाइ, लोग्नेले छाडेकी भनेर कुराकाटी बस्छन् ।
त्यही बेला मन्दाक्रान्ताको मनमा एउटा विद्रोहको जन्म हुन्छ । उनले एकातिर जिल्ला अदालतमा अंशमुद्धा हाल्छिन् अर्कोतिर माओवादी जनअदालतामा पनि पतिका विरुद्ध मुद्धा दिन्छिन् । मुद्धा परेपद्धि धनरुपको व्यक्तित्व, आत्मविश्वास, पुरुष अहँ ध्वस्त भएको छ । उ सम्पूर्ण आत्मसम्मान गुमाएर हारेको पौरुषत्वको चोटमा छ ।
अन्तिममा माओवादी सहितको उपस्थितीमा भएको सभा कचहरीमा मन्दाक्रान्ताले आफ्नो सौता हुन आएकी केटीलाई सुत्केरी हुँदा मासु खानु भन्दै केही पैसा थमाएर दिन्छिन् र आफ्नो लोग्नेको सम्पूर्ण पुरुष रवाफ निचोरेर पठाउँछिन् । हाम्रो सन्दर्भमा, गाउँकी एकजना अशिक्षित महिलाले आफ्नो अहं र अस्तित्वको खोजी र त्यसमा पाएको सफलताको कथा हो मन्दाक्रान्ताको तर्फबाट हेर्दा ।
यसमा लेखक एउटी शक्तिशाली महिला पात्र निर्माण गर्न सफल देखिन्छन् । यो उपन्यासको सबैभन्दा बलियो पक्ष पनि यही हो ।
धनरुप आफैंभित्रको ताप हराउँदाको सन्ताप
वास्तवमा लेखकले धनरुप माथि चैं अलिकति अन्याय गरेको छ । नीयतीको दास जस्तो बनाएको छ । नीयतिको दास बनाउँदै जाँदा दोस्रो बिहेलाई जष्टिफाइ पनि गर्न खोजेको जस्तो । एउटा चिसो र अन्तरमुखी पूरुषका रुपमा धनरुप समाजको एक्सेप्सनल पात्र जस्तो उभिएको छ । समाजको र परम्पराको शिकार भएको असन्तोषले भरिपूर्ण पूरुष । पत्नी भएर पनि पत्नी सुख लिन नसकेको, सन्तान भएर पनि सन्तान सुख लिन नजानेको नसकेको । पतिको कतव्र्य या पिताको कर्तव्य पुरा गर्न चुकेको र आफुमै कतै हराइरहेको अनौठो जीवनका रुपमा उसको उपस्थिती अन्ततः समाजका सामु, जेठी पत्नी र छोराका सामु शिर झुकाएर एउटा निरिह पूरुषका रुपमा उसलाई विदा गरिएको छ । के के नमिलेको जस्तो लागिरहन्छ । सायद पूरुषका प्रति हाम्रो मनोविज्ञानमा रहेको छापले पनि अलिकति पाठकलाई पूर्वाग्रही बनाएको हुनसक्छ ।
लिम्बुवानको फ्लेवर
हामी पस्श्चिमतिर हुर्केका र पूर्विपहाडका लिम्बु भाषि क्षेत्रसँग कम परिचितहरुका लागि यो पुस्तक पढ्दा एकप्रकारको नबुझेको तर स्वादिलो रैथाने रस प्राप्त हुन्छ । शब्दहरु छन्, स्थान नाम विशेष छन्, र प्रयोगका वान्कीहरु छन् ।
लु मलाई बतासै खुशी लाग्यो नातिठुले आउँदा । नत्र पेनीबाहरु घुम्दै फिर्दै यती अप्ठ्यारोबाटो हिँडेर कसरी आइपुग्छ र । हहह ।
लिम्वु विजुवाको यो सम्वाद सुन्दा एकप्रकारको स्वाद आउँछ ।
नमिलेका कुरा
संवत सात आठ पढ्दै छ । तर उसको चेत चैं आफ्नो वर्ग विश्लेषण गर्ने भइसकेको जस्तो देखाउँछन् लेखक । वर्गचेत त सबैमा हुन्छ । गाउँ शहर जता होस् स्कुले जीवनमै धनीका छोर्छोरीले गरिवका सन्तानलाई हेप्छन् । गरिवी यति खराव कुरा हो तपाई त्यसलाई कत्ति पनि छोप्न सक्नुहुन्न । यो चेतना गरिवलाई पनि धनिलाई जत्तिकै हुन्छ ।
तर त्यसलाई वर्गको कुरा भन्न भने राजनीतिक चेतना चाहिन्छ । यता संवत भन्छ घरले हाम्रो वर्ग बोलीरहेको थियो । यो चैं मिलेन होइ लेखक महोदय । वर्गभेदको चेतना हुनु र त्यसलाई वर्ग बोलीरहेको बुझ्नु निकै फरक कुरा हुन् ।
किशोर अवस्थाका जिज्ञासा र अंकुराउन थालेको प्रेम स्याहार्दै गरेको संवतले आफ्ना आमा बाबुका कहिले काँहीका टाँडका प्रेमालापका बारेमा गरेका कुरा पनि अमिल्दा छन् । त्यतिबेलासम्म संवतलाई स्त्रिपुरुषका अन्तरंग सम्बन्धका बारेमा थाहा भइसकेको छ तर पनि नजानेजस्तो अबुझ जस्तो देखाउन खोजीएको छ । यो चैं अमिल्दो नै देखिने ।
नभन्न खोजिएको कुरा
घर त हजोरहरुले दुखेन्जी बनाउनु भयो । राम्रो पनि हो । तर यो सारो चिसो घर हो । जति मन्छाएपनि नमन्छिने गरी यसको जमिनमुन्तिर राक्षस बसेको छ । तेल्ले अलिअलि गर्दै ..जोगी रोकियो । उ फेरि सिँक्क सिँक्क रुन थाल्यो । बुवाले आमालाई हेर्नुभयो । आमाले मलाई । अरुले हामीलाई ।
यो जोगीको कथन हुलाकी धनरुप, उसकी पत्नी मन्दाक्रान्ता र छोरो संवतको विग्रदै गएको जीवन, भौतिक रुपमा सिंगो र बलियो भएर पनि परिवार नै भित्रभित्रै मक्किदै गएको घर र त्यसले निम्त्याएको मनोविज्ञानलाई व्यक्त गर्ने विम्व हो । तर यसलाई धनरुपको परिवारबाट एकछिन उछिट्याएर नेपाल भन्ने घरको मुलखाँबो नमिलेको कुरासँग भिडाएर हेर्नुस् त । यो हाम्रो देशको समग्र कथा जस्तो छ । दुखेन्जी बनाएको घर त हो तर धेरैका लागि बेस्सरी चिसो ।
हामीले उहिले देखि सुन्दै आएको सिँह दरबारको कुर्सी मुनी चन्द्रशमसेरको प्रेत छ त्यसैले त्यहाँ जो गएपनि जनताका पक्षमा काम गर्न सक्दैन बरु नयाँ रुपको नक्कली चन्द्रशमसेरमा रुपान्तरित हुन्छ । अर्थात यो घरको मुलखाँबो मिलेको छैन । दलहरु झगडा गरिरहन्छन् सत्ताका लागि । नेताहरु झगडा गरिरहन्छन् सत्तामा जान र सार्वजनिक स्रोतमाथि नीयन्त्रण गर्नका लागि । तिनीहरु मन्दाक्रान्ताका पति या संवतेका पिता धनरुप जस्ता छन् पत्नी र छोराबाट विमुख भएर नयाँ घरजम गरेर बसेका । तिनको जनताप्रतिको चासो धनरुपले संवतेको विग्रेको नतिजा स्कुलमा आएर सुनेपछि देखाएको माया जस्तो छ । जनताको दुःख देखेर आँसु पनि बगाइदिने तर जिम्मेवारी पुरा नगर्ने । विहे गरेर ल्याएकी पत्नी र माया गरेर हुर्काएको छोरो अनि लोग्ने स्वास्नी मिलेरबस्न श्रम गरेर बनाएको घर त्यागेर त्यागेर आफु भन्दा झण्डै विस वर्ष कान्छी पत्नी लिएर बस्ने धनरुपको कुरा पनि उस्तै हुन् कि झैं लागेर आउने ।
यति भनौ कि त
कतै तपाईकै जीवनमा या वरपर संवतहरु हुर्कँदै छन् कि ? तिनलाई सहयोग गर्नुस् खासगरी शिक्षकहरुले ।
र अन्तमा
उपन्यासको औपन्यासिकता परिपक्व छ । पढ्दा एकप्रकारको आकर्षण र पाठकलाई तान्ने क्षमता राख्छ । कथ्य शैली मजाको माझिएको छ । दोस्रो उपन्यासमा आउँदा वसन्तमा एउटा गम्भिर फिक्सन लेखकको संकेत मिलेको छ ।
पाठकहरुलाई अन्तमा भनिहालुँ ः विपि कोइरालाको उपन्यास वावु आमा र छोरा धेरैले पढेको हुनुपर्छ । त्यहाँ तिनजना पात्रहरुको जेलिएका सम्बन्धहरुको अनौठो प्रयोग छ । आमा बनेकी महिला आफ्ना पतिको छोरासँगको प्रेममा हुन्छे र उसको तर्फबाट गर्भवती बनेकी हुन्छ । नीयतिले आमा र छोरा बनेका ति पात्र र परिस्थितिले सानिमा र छोरा बन्न पुगेका इश्वी र संवतको सम्बन्ध कतै कतै उक्त उपन्यासको प्रभावमा परेको हो कि भन्ने लाग्न सक्छ ।
जे होस् वसन्तको सिमसारा समकालिन नेपाली साहित्यमा आएको नयाँ र अर्थपूर्ण उपन्यास हो ।
