पावर ट्रेडको भ्रम

गरिव हुनु व्यक्ति या परिवारको जीवनमा मात्र होईन देशको जीवनमा पनि निकै कष्टदायक कुरा हो । नेपाल गरिव छ त्यसैले यो छट्पटिमा छ । त्यसमाथि नेपालले अहिलेसम्म न त स्थिर सरकार पाएको छ न त स्थिर नेता । नेता जब आफ्नो राजनीतिक भविष्यका बारेमा अनिस्चित हुन्छन् तव उनीहरुले देशका बारेमा होईन आफ्नो राजनीतिक भविष्यका बारेमा मात्र सोच्न थाल्छन् । त्यस्तो देशले प्रगति गर्नु झण्डै असम्भव कुरा हो । नेपालमा गएका २४ बर्षमा भएको राजनीतिक परिवर्तन, नेतृत्व परिवर्तन अझै स्थिर नभैसकेको राजनीतिक व्यबस्थालाई हेर्यो भने देखिन्छ हाम्रो देशले नीतिगत स्थिरताको बाटो समात्न अझै लामो समय कुनुपर्ने हुन्छ । नेपालकोजस्तो भुराजनीतिक व्यबस्था भएको मुलुकका लागि राजनीतिक स्थिरता नै विकासको प्रमुख शर्त हो । भारतका रणनीतिक स्वार्थहरुसंग टक्कर नलिईकनै नेपालका दिर्घकालीन रणनीतिक हितहरुको रक्षा गर्नुपर्ने चेपुवामा पर्नु यहाँको हरेक नेतृत्वको नियती नै हो । तर अहिलेसम्मको प्रवृर्ती हेर्दा धेरैपटक नेपालको राजनीतिक नेतृत्व भारतीय अवधारणा या धम्कीको शरण पर्ने गरेको देखिएको छ । जसले टक्कर लिन या नेपालका हितहरुलाई प्राथमिकतामा राख्यो उसको राजनीतिक भविष्य कमजोर हुने गरेको हाम्रा अनुभवहरु छन् । गरिवीबाट पार पाउने चाहना, आर्थिक विकासका लागि जनताका तर्फबाट नेतृृत्वले झेलीरहेको आक्रोस तथा विश्व सन्दर्भमा नेपालको स्थान निर्धारणका सन्दर्भमा हाम्रो हरेक क्षेत्रको नेतृत्वले सामना गर्नुपर्ने हिनतावोध सबै मिलेर यतिवेला नेपालमा आर्थिक विकास तथा परिवर्तनको लागि पर्याप्त दवावहरु सिर्जना भएका छन् ।
जनता र नेता दुवैतर्फ यसप्रकारको छटपटि र दवाव बढ्दै गएको कुराको  अभिव्यक्ति भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको भ्रमणको पुर्वसन्ध्यामा राजनीतिक दलहरुका विच भएका सम्वादका विषय र सर्वसाधारण नागरिकले चीया पसलहरुमा गर्ने कुराकानीमा देख्न सकिन्छ । यस्तो लाग्दै छ मानौ ‘नरेन्द्र’ होईन स्वयं स्वर्गका राजा ‘इन्द्र’ नै नेपालको भ्रमणमा आउन लागेका हुन । हाम्रो राजनीतिक नेतृत्व, उद्योग व्यापार क्षेत्रको नेतृत्व, कुटनीतिक क्षेत्रको नेतृत्व र नागरिक समाज समेत मोदीले नेपालमा के के न खन्याउँन आउँदैछन भन्दै उनले दिने ‘दुध’ थाप्ने ‘डोको’ बनाउन हतार गरिरहेका देखिन्छन् । मोदीले नेपाल भ्रमण गर्दा नेपालसँगका सम्वन्धलाई एजेन्सीहरुका हातबाट राजनीतिक नेतृत्वको तहमा लैजाने अवसर बाहेक नेपालका लागि त्यति ठुलो आसा गर्नेगरि केहि आउने वाला छैन । किनभने विश्व विरादरीमा आफ्ना लागि सक्रिय भुमिका खोज्दै एशियाली शक्तिका रुपमा उदाईरहेको भारतका लागि आफ्ना छीमेकीहरुसंगको सम्वन्धलाई सकारात्मक बनाईरहन जति जरुरी छ त्यति नै नेपाललाई आफ्नो सुरक्षा प्रभाव क्षेत्र भित्र राखिरहने दवाव पनि छ । यहि दवाव नेपालसंगको लागि मुख्य दृष्टिकोण बनाउने सुचक हो भारतका लागि । पानी दोस्रो महत्वको कुरा हो र विद्युत तेस्रो महत्वको कुरा हो भन्ने कुरा पनि जगजाहेर छ । मोदीको सद्भावलाई नेपालका पक्षमा अधिकतम प्रयोग गर्ने बाहेक नेपालले उल्लेख्य केहि हातलागि गर्दैन भन्ने नजानेसम्म नेपालीहरु दुःखी भैनैरहनुपर्ने छ । नेपालको अहिलेको बहस हेर्यो भने यहाँ उपलब्ध जलोस्रोतका बारेमा रहेका भ्रमहरु नै हाम्रा सबैभन्दा ठुला समस्या हुन भन्ने कुरामा मत बझाउनु पर्दैन होला । यस्तो भ्रमको प्रदर्शन भने पावर ट्रेडलाई देशविकासको ढोका मान्नेहरुबाट भैरहेको छ जसमा पछिल्लो पटक संसदको एउटा समितिसमेत मिसिएको छ ।
पावर ट्रेडको भ्रम
यतिवेला नेपालमा चलिरहेको बहस केवल एकपक्षिय भने छैन । भारतका तर्फबाट नेपाल सरकारसमक्ष विद्युत व्यापार सम्झौताको प्रस्तावको केहि अंश सार्वजनिक भएपछि नेपालमो सकारात्मक तथा नकारात्मक दुवै दृष्टिले बहसहरु भए । यस्ता बहसमा भारतीय टेक्नोक्र्याट्सहरु पनि सामेल भएका छन् । नेपालमा भैरहेको  बहस भने विस्तारै दुई ध्रुवतिर धकेलीयो । एकथरि पावर ट्रेड सम्झौता यसैपाली, मोदी भ्रमणकै अवसरमा नगर्ने हो भने नेपाल संधै अँध्यारो रहन्छ भनेर कोकोहोलो मच्चाउँदै छन् । अर्काथरिले यस्तो सम्झौता भयो कि नेपाल डुव्यो भन्ने हल्ला मच्चाएका छन् । तर वास्तविकता यो थिएन । बहस यता हुनुपथ्र्यो ः कि नेपालले उत्पादन गर्न सक्ने अधिकतम जलविद्युत कति मेघावाट हो ? त्यस्तो जलविद्युतको खपत आगामी ५० या १०० बर्षभित्र नेपालले नै गर्न सक्ने हो कि यसको निर्यात सम्भव छ ? यदि निर्यात सम्भव छ भने त्यो कसलाई वेच्ने हो ? भारत मात्रै हाम्रो बजार हो कि अरु देशसंग पनि विद्युत निर्यात गर्न सम्भव छ ? निर्यात त सम्भव छ तर अहिले हामीसंग लगानी गर्ने औकात नभएको हो भने त्यस्तो लगानी कसले गरोस भन्ने हाम्रो प्राथमिकता हो ? यति कुरामा छलफल भएको भए केहि कुरा पत्ता लाग्थे । जस्तो कि नेपालको जलविद्युत उत्पादनको सम्भावित क्षमता ४५ हजार मेघावाट हो भन्ने अनुमान गरिएको छ । आगामी ५० बर्षमा नेपालको विकासको जुन स्तर हामीले अनुमान गरिरहेका छौं त्यसलाई धान्न हामी आफैलाई यति विजुली चाहिन्छ । उद्योग, यातायात, होटल, घरायसी प्रयोग, व्यावासय समेतको विकासको स्तर, विद्युतिय सामाग्रीहरुको प्रयोगको बढ्दो स्तर समेतलाई हेर्दा हामीकहाँ त्यती विद्युत खपत अनिवार्य रुपमा हुनेछ । अहिले हामी धमाधम विजुली उत्पादन गर्दै वेच्दै गर्न थाल्यौं भने पछि गएर हामीलाई महँगो वैकल्पीक उर्जा उत्पादन गर्ने वाद्यता आईलाग्ने छ । केहि दिन अगाडी पत्रकार मित्र अमित ढकालले अनलाईन पत्रिकामा भुटान मोडलका बारेमा एउटा लेख लेखेका थिए । उनको निष्कर्ष छ नेपालले विद्युत वेचेर जे जती कमाउने धाक लगाईदै छ त्यो आफैमा एउटा भ्रम हो । त्यसैले पहिलो बुझ्नुपर्ने विषय विद्युत व्यापार सम्झौताबाट नेपालले त्यति धेरै आसा गर्नु बेकार छ भन्ने हो ।
दोस्रो र महत्वपुर्ण पक्ष भारतले नेपाल समक्ष प्रस्तुत गरेको प्रस्तावमा नेपालका नदिहरुबाट उत्पादन हुने विद्युतको उत्पादन र उपभोगसमेतमा भारतको एकाधिकारको आसय लुकेको देखिनु हो । यसमा बुझ्नुपर्ने अर्को पाटो भारतमा विद्युतको बजार त छ तर उसलाई हाम्रो विजुली किन्न वाध्य पार्न हामी सक्दैनौ भन्ने पनि हो । भारत सरकार या भारतीय नीजी क्षेत्रका कम्पनीहरुबाट उत्पादीत विद्युत मात्रै खरिद गर्ने भारतले नीति लियो भने नेपालमा गैर भारतीय कम्पनीले विद्युत क्षेत्रमा लगानी गर्न सक्नेछैनन् । यस्तो अवस्था यसअगाडी पस्चिम सेतीले व्यहोरीरहेकै हो । अहिलेको भारतीय प्रस्ताव त्यतै लक्षित छ । समस्याको गाँठो पनि त्यहिँनिर छ । हामीले स्वतन्त्र रुपमा उत्पादन गरेर भारत बाहेकका देशहरु (बाङ्गलादेश)लाई निर्यात गर्न पाउँछौं ? भारत यस्तो व्यापारका लागि मार्ग खुला गर्न सहमत होला ? हुँदैन भने हामीसंग भारत र चिनमात्र विकल्प रहन्छन् । भारतको अहिलेसम्मको चासो नेपालको विद्युत र पानीमा एकलौटी नियन्त्रण नै हो । अर्थात अरु सन्दर्भमा वस्तुका उत्पादक र व्यापारीहरुले एकाधिकार कायम गर्छन हामीकहाँ उत्पादन र उपभोगमा समेत एकाधिकार कायम गर्न खोजीदैछ । क्रेता बलियो भएको अचम्मको अवस्था बनाउन खोजीदैछ । मर्का पर्ने यसैले हो ।
पञ्चेस्वरमा केन्द्रीत होऊ
६ हजार मेघावाट क्षमताको महाकाली नदिको पञ्चेश्वर परियोजना भारतको नियत परिक्षणको पहिलो क्षेत्र हुनसक्छ । भारतलाई विद्युत उत्पादनको लाईसेन्स पनि दिने र उसैले किनिदिने अर्थमा नेपालको भविष्य उज्वल देख्ने (यसमामिलामा महाकाली सन्धी हुँदा ताका कमरेड केपी ओलीबाट गरिएको एक खर्ब २० अर्बको बार्षिक आम्दानी हुने दावि र स्याटेलाईटबाट विद्युत निर्यात गर्ने कमरेड माधव नेपालको भनाई सम्झन आवस्यक छैन) हरुले भारतप्रति देखाएको विश्वासलाई आधार बनाउने हो भने मोदी भ्रमणका वेला प्रष्टसंग भन्नुपर्छ, सबैले एकमुख लगाएर भनेहुन्छ, महाकाली सन्धीका प्रावधान अनुरुप आजभन्दा १८ बर्ष पहिले नेपालको संसदले पारित गरेर स्विकृती दिएको पञ्चेश्वर परियोजनमा भारतले लगानी गरोस, त्यसबाट उत्पादीत विद्युत उचित मुल्यमा भारतले खरिद गरोस् । हामीलाई कमसेकम अहिले त्यति भएपुग्छ । त्यसका लागि नेपालले आफ्नो हिस्साको लगानी जुटाउन सम्भव छ । गतबर्ष मात्रै विकास बजेटबाट ५५ अर्ब बचत गर्ने नेपालले विभिन्न वैंकहरुबाट दिर्घकालीन ऋण लिएर पनि यस्तो परियोजनामा लगानी जुटाउन सक्ने अवस्था विद्यमान छ । यसका लागि भारतले भुटानलाई लिएजस्तो १० प्रतिशत व्याज र उसैबाट सस्तोमा विद्युत खरिदको बाटो हामीले हिँड्नु छैन ।
हरेकपटक यो या त्यो सन्धी र सहमती या सम्झौता गर्दै नदी होल्ड गरिराख्ने तर नेपालको विकासमा सहयोग पुग्ने गरि लगानी नगर्ने भारतीय नियत महाकालीबाटै परिक्षण गर्ने तथा अन्य नदिहरुको जलविद्युत उत्पादनका सम्भावनालाई पछिका लागि नेपालले स्वतन्त्र रुपमा प्रयोग गर्न पाउने निस्चितता गर्नेगरि मात्रै भारतसंग विद्युत व्यापार सहमती कायम गर्नु अहिलेका लागि वुद्धिमानी हुनेछ । मगन्ते भएर धनि भैंदैन भन्ने पनि त बुझ्नु पर्यो !

आफ्नो समयका किशोर नेपाल

किशोर नेपालका बारेमा केहि लेख्नु जोखिमपुर्ण छ । उनी अझैपनि सक्रिय लेखनमा छन् र अझ अखवारी लेखनमा उनि आफ्नो उमेर समुहबाट धेरैपछिका सक्रिय र उदीयमान लेखकलाई पछि पार्ने गरि लेख्छन् । उनी कवेल उहिल्यै विताएका जीवनका वासी सम्झनाहरु उग्राएर दिन विताउने अल्छे अधेडावस्थाका गफाडी पनि होईनन् । अहिले पनि देशका कुनाकाप्चा पुग्छन्, शहर र गाउँ, तराई र पहाड जताततै पुग्छन् र साधारण मानिसहरुका सामयीक चिन्ताहरु अनुभव गर्छन अनि त्यसैलाई आफ्नो भाषिक चातुर्य सहति पाठकहरुकहाँ पुर्याउँछन् । दुरदराजका साधारण मानिसहरु र काठमाण्डौका कुलिनहरुका कक्टेल पार्टीहरुसम्म समान पहुँच राख्ने, सत्तावृत्तका घरेलु तथा आयातीत षडयन्त्रका तानावाना बुन्नेहरुसंग एकैपटकमा सम्वाद स्थापना गर्ने सम्भवतः उनी पहिलो नम्वरका नेपाली पत्रकार हुन । उनका विचार र उनका राजनीतिक अर्थबोक्ने टिप्पणीहरुमा सहमत या असहमत हुन सकिन्छ तर केदारभक्त माथेमाले भनेजस्तै तीनको लेखनलाई वेवास्ता गर्न सकिन्न । यस्तो लेखकका बारेमा अर्को लेखकले टिप्पणी गर्नु सहज हुँदैन (थोरै तलमाथि भयो र उनलाई चित्त बुझेन भने उल्टो झापड खाईन्छ भनेर चैं होईन) । त्यसमाथि आफु परियो दर्तावाला वामपन्थी । किशोर नेपाल अर्कै कित्ताका (केहि समय पछि प्रजातन्त्रलाई आफ्नो जिजुवाजे देखिको वपौती ठान्ने एउटा पंक्तिले उनलाई पनि धकेलेर वामपन्थी कित्तामा पछार्ने प्रयास गरेको पनि हेरिएकै हो, तर कित्ता त कित्तै हो अरुले जे भनेपनि ) । कुनै समय छोटो समयका लागि नेपाल साप्ताहिकमा रहँदा म उनी मातहतको कामचलाउ पत्रकार थिएँ र उनी थिए मेरा सम्पादक । त्यसबेला देखि नै व्यक्तिगत रुपमा उनीसंग सम्वन्ध रह्यो । अघिल्लो पुस्ताका पत्रकार र लेखकका रुपमा, पत्रकार महासंघको सभापति, प््रधानमन्त्रीका प्रेस सल्लाहकार र अनेक दैनिक साप्ताहिक पत्रिकाका सम्पादक तथा कतिपय विदेशी समाचार संस्थाका सम्वाददाता भैसकेका उनीसंग संगत केहि दुरी र केहि निकटताको मोहसहित अघि बढेको छ । यसअगाडी उनका केहि थान उपन्यास र कथा पढिसेको र कतिपय स्तम्भहरुको नियमीत पाठक रहेकोले धरै चिनेको झै लागेका तर पुरा भने नचिनिएका उनी हाम्रा सामु नखुलेका जीन्दगिका अनेक पाटा खुलाउँदै संस्मराणत्मक पुस्तक लिएर आएका छन् । उनको पुस्तक मेरो समय हात परेर पढेको पनि कैयन साता वितेपछि म यो सानो टिप्पणी लेख्न बसेको छु (वास्तवमा म अलिअलि आग्रहबाट पिडित पनि थिएँ, नियमित स्तम्भका लागि अर्को सहज विषय हात परेको भए आज पनि लेख्ने थिईन होला) । उनको पुस्तक र किशोर नेपालको जीवन सार्वजनिक छ, मैले त्यसबाट खोट र गुण केलाउने जमर्को गर्नु नै व्यर्थ हुने छ । उनले हकदावी गरेर मेरो भनेको समयको पछिल्लो हिस्सा मेरो पनि हो, हाम्रो पनि हो । त्यहि उनीसंग शेयर भएको समयका सेरोफेरोमा उनको लेखनको छिद्रान्वेषण गर्दै उनीसंग अलिकति यात्रा गर्नु यो आलेखको प्रयास हुनेछ (पाठकहरुलाई भ्रम नहोस यो कुनैपनि दृष्टिले पुस्तकको समिक्षा होईन, यति सानो आलेखमा ४७६ पृष्ठको मोटो तथा झण्डै ४५ बर्षको नेपाली समाज र राजनीतिका उहापोहहरुको ईतिहास समेटिएको पुस्तकको समिक्षा गर्नु सम्भव पनि छैन ) ।
किशोर नेपालको संस्मरण मेरो समयमा समानान्तर दुईवटा समय छन् ः पहिलो हो किशोर नेपालले भोगे र गुजारेको नीतान्त वैयक्तिक जीवन र दोस्रो हो उनी हुर्केको, उनले सम्वन्ध राखेको नेपाली समाज र राजनीति र उनले भोगेको, पढेर या सुनेर जानेको विश्व राजनीतिको समय । उनकै कथालाई आधार बनाउँदा यो समयले सन् १९६० को वरपरबाट अगाडी पछाडी गर्दै झण्डै उनको उमेर भन्दा लामो कथा भन्छ । विषयका दृष्टिले यसमा राजनीति, पत्रकारीता र काठमाण्डौको समाजका पत्रहरु पाईन्छन् । उनले आफ्नो लेखन आफ्ना जीवनको आँखीझ्यालबाट नियालेर विश्भर छरेका छन्, कहिँ कतै पारिवारीक सम्वन्धहरु, नीजी सम्वन्धहरुका वरपर, घरपरीवार र विस्ताराका वरपर रुमल्याएका छैनन् । हरेक मानिसको झैं उनको पनि निजी जीवन छ, परिवारका दुःख सुःख, आरोह अवरोह छन्, स्त्रि पुरुष सम्वन्धका पत्रहरु छन् र यो पुस्तकमा कतै साँकेतीक रुपमा कतै अलि विस्तारमा ती सन्दर्भहरु छन् । तर लेखकले चलाखीपुर्वक पाठकलाई आफ्नो परिवारभित्र सिधा प्रवेश गराउने र अल्झाउने काम गर्दैनन् बरु समय र आफ्नो जीवनका विच अनिवार्य देखापर्ने सन्दर्भ सामग्रीका रुपमा मात्रै पारिवारीक जीवनलाई प्रस्तुत गरेका छन् ।
किशोरको नीजी कथा प्रारम्भमा त्यति स्वादिलो र लोभलाग्दो छैन । पिता सानैमा वितेपछि समाजले दुःख दिएकी विधवा माता र राणाहरुले वृद्धावस्था विताउनका लागि दिएको खान्की र आवास पाएकी फुपुको लालन पालनमा हुर्केका किशोर नेपाल दश बाह्र बर्षको उमेरमा नै आफ्ना लागि स्कुले खर्च जुटाउन पत्रिकाको हकर बन्छन् । दुःख गरेरै विद्यालयस्तरको पढाई सक्छन् । पढाई सक्दा नसक्दा खलासी बनेर विरगञ्जतिर थोत्रो वसमा ढ्याकढ्याक गर्छन । सरकारी अड्डाको सहायकस्तरको कर्मचारी बनेर बुटवल भैरहवामा काम गर्छन । ग्वालियरकी महारानीको सेवामा पुगेकी उनकी आमा उतै थलापर्छिन र किशोरले आमाका ईच्छाहरु पुरा गराउने क्रममा काशीमा आमाको देहान्त हुन्छ । उनको पारिवारीक जीवन कुनैपनि मानेमा लोभलाग्दो छैन बरु औसत नेपालीको भन्दा भिन्दै दुःखहरुले जेलीएको छ । उनी मुलतः आप्mनै वलवुतामा धुलोबाट उठेर त्यसलाई टक्टकाउँदै आफ्नो बाटो पहिल्याउने यात्री देखिन्छन् । मजस्तो मध्यमवर्गिय किसान परिवारमा जन्मीहुर्केर गाउँमा सामान्य जीवन विताएको नेपालीका लागि किशोरको जीवन अकल्पनीय हो । किशोरको कथा उनको निजीजीवनको कथा भनिदा पनि त्यतिवेलाको नेपाली समाजको एउटा चित्र हो, त्यतिवेलाको भरखर आधुनिकतामा प्रवेश गर्न थालेको काठमाण्डौलाई चियाउने एउटा आँखि झ्याल हो ।
बाबुको लाडप्यार या हप्कीदप्की दुवै विना हुर्केका आफ्ना लागि आफैले जोहो गर्नुपर्ने आर्थिक अवस्थाका उनको जीवनको धेरैजसो समय यायावरीजस्तो लाग्छ । कतै स्थिर भएर नअडिएको । धेरै तानावानाले नजेलीएको । कसैको नियन्त्रण नभएको । उनी आफ्नै रुचीले भारतीय पुस्तकालयसम्म पुग्छन् र ज्ञानको भोक मेटाउने प्रयास गर्छन । त्यहि पुस्तकालयमा पढ्दा पढ्दै भारतीय समाजवादी नेता राम मनोहर लोहियालाई पत्र लेख्छन् । यो पत्र नै उनको जीवनलाई मोड दिने महत्वपुर्ण दस्तावेज बन्छ । उक्त पत्र पुग्नु अगाडी नै लोहियाको मृत्यु भैसकेको हुन्छ । नेताका सहयोगीले उनको पत्र प्रदिप गीरी समक्ष पठाईदिन्छ । उनको पत्र पनि साथमै भएका गीरी काठमाण्डौ आईपुग्छन् र किशोरलाई भेट्छन् । यतिनै कारण बन्छ उनको जेल यात्रा प्रारम्भ हुनुको । जेलबाट निस्केपछि राजनीति र पत्रकारिता फेरी सुरु हुन्छ । उनको जीवनलाई अव प्रभावित गरिदिन्छन् कृष्णप्रसाद भट्टराई, दमन ढुंगाना, प्रदिप गिरी र सबैभन्दा बढि सरोज कोईराला । माथि नाम लिईएका सबै नेपालको प्रपिपक्षीय राजनीतिका हस्तीहरु थिए । दमन ढुंगाना बाहेक अरु सबै पेशेवर राजनीतिज्ञहरु । उनीहरुको सान्निध्य र संगत, पछि सुर्यप्रसाद उपाध्यायहरुको संगत, चन्द्रकिशोर झाजस्ता पत्रकारहरु मातहतको पत्रकारिता, दिनमानको सम्वाददाता, गोर्खापत्रमा भारतदत्त कोईरालाका मातहत ग्रामिण तथा विकासे पत्रकारीता, जनमत संग्रहकालमा विपिको प्रेस सहयोगीका रुपमा सक्रिय, देशान्तर लगायतका पत्रिकाहरुको आफ्नै पहलमा पकाशन, रोयटर्सको सम्वाददाता तथा स्ट्यानफोर्ड युनिभर्सीटीमा छात्रवृती सहित आमसञ्चारको अध्ययन । यी सबै यस्ता कुरा थिए जसले उनलाई तत्कालीन नेपाली राजनीतिका सबैजसो खेल र खेलाडीसंग प्रत्यक्ष रुपमा गाँसिदिएको थियो । काँग्रेसमा उनको संलग्नता र सम्वन्धले निकैपछि उनलाई प्रधानमन्त्री भट्टराईको प्रेस सल्लाहकार बनाएको थियो । यस्ता अवसर र तिनका जोखिमहरुसंग खेल्ने उनको लतले नै सायद नेपाली राजनीतिक टिप्पणीकारहरुको बजारमा किशोर नेपाल अहिलेसम्म टिकेका मात्र छैनन् बरु त्यसमा आफ्नो अलग स्थान र परिचय कायम राखेका छन् । यहि राजनीतिसंग गाँसिएको उनको जीवनका कालखण्डहरु, जेल जीवन र सङ्घर्ष यसका पठनीय पक्ष पनि हुन ।
उनको यो पुस्तक उनको मात्र कथा र उनको मात्र समय भने होईन । यो अलिकति समाजशास्त्र, अलिकति राजनीतिक ईतिहास, अलिकति साहित्य, अलिकति पत्रकारीता र अलिकति उमेर गुज्रीसकेका मानिसहरुले स्वभाविक रुपमा पाल्ने आग्रहहरु समेटीएको समयको अभिलेखन हो । यसमा उनी कति ईमान्दार रहेका छन् भन्ने मुल्याँकन तत् तत् समय र सन्दर्भ बुझेका पात्रहरुले भन्न सक्लान, त्यहि समय उनको नीकट रहेका पाठकले ठम्याउलान । वामपन्थीहरुका बारेमा भने उनी अलीकति आग्रह पालेका र अलिकति कम सुचित रहेको देखिन्छ । उनले २०३८ सालको राष्ट्रिय पञ्चायतको निर्वाचनमा माले पार्टीले भाग लिएको र सुर्यवहादुर थापाको सहयोगमा केहि सिट जीतेको भन्ने उनको लेखाई (पेज २०९) तथ्य र ईतिहास दुवै हिसावले गलत छ । मालेले २०४३ मा राष्ट्रिय पञ्चायतको निर्वाचनमा आफ्ना उमेद्वार उठाएको हो तर त्यो कुनै अर्थमा पनि थापासंग साँठगाँठमा आधारित थिएन । उनी वामपन्थीप्रतिको आग्रह कत्ति लुकाउँदैनन् पनि । लेख्छन् “वामपन्थीहरुसंग बसेर रक्सी पिउन जति रमाईलो हुन्छ, बौद्धिक संसर्ग गर्न त्यति नै कठिन ।” (पेज २१४) हेर न कति हेपेका वामपन्थीहरुलाई । यति त दाविसाथ भन्न सकिन्छ कि समकालिन सन्दर्भमा वौद्धिक विमर्स वामपन्थीहरुले नै गरिरहेका छन् । कसले कति सुचना र विचारमा दखल राख्छ त्यो भने असमान हुनसक्छ ।
 “मस्र्याङ्दी भेगमा सक्रिय रहेका वामपन्थीहरु जनपक्षीय उमेद्वारको पक्षमा बुथ लुट्ने तरखरमा लागेका थिए ।” (पेज २५४) यो भनाई पनि ईतिहासको कुनै सन्दर्भसंग मेल खाँदैन कतैपनि । “मलाई वामपन्थीहरुको डबल स्ट्याण्डर्ड देखेर उदेक लाग्थ्यो । लेख्ने र बोल्ने एउटा गर्ने अर्कै । खास गरेर, लेखक साहित्यकार, कवि, कलाकार र पत्रकार जातिका वामपन्थीहरुको दरिद्र मासिकता निकै टिठलाग्दो देखिन्थ्यो । राम्रो लगाउने, राम्रो खाने, राम्रो हेर्ने कसैप्रति पनि उनीहरु राम्रो धारणा राख्नै नसक्ने ।” –पेज ३०३) । यो पनि अर्धसत्य मात्रै हो । त्यतिका धेरै मानिसको संगत गरेका किशोर नेपालले कस्ता वामपन्थी भेटेछन् कुन्नी ?

महाधिवेशन पछिको एमाले

कमरेड ओलीलाई बधाई
लामो राजनीतिक यात्रामा निस्केका कमरेड केपी शर्मा ओली जीवनकै अग्लो भञ्ज्याङ् छिचोलेर नेकपा एमालेको अध्यक्षमा नीर्वाचीत भएका छन् । एउटा सामान्य किसान परिवारमा जन्मेर, सानै उमेरमा राजनीतिमा संलग्न हुँदा पाएका अकल्पनीय दुःख र त्यसैले दिलाएको सम्मान र परिचय सहित ओलीले नेपाली राजनीतिमा आफ्नो अलग व्यक्तित्व विकास गरेका थिए । राष्ट्रिय राजनीतिमा आफ्नो दलीय या संसदीय स्थान भन्दा माथिको चर्चा पाउने तथा हैसीयत राख्ने ओली यसपाली पहिलो पटक पार्टीगत हिसावले शिर्ष स्थानमा पुगेका छन् । गत माघमा भएको संसदीय दलको अध्यक्ष पदका लागि भएको नीर्वाचनमा उनले पार्टी अध्यक्षलाई पराजीत गरेका थिए । यसपाली पार्टी अध्यक्षका लागि भएको नीर्वाचनमा वरिष्ठ नेताको सम्मान प्राप्त गरेका र पार्टीलाई १५ बर्ष नेतृत्व गरेका सहकर्मी माधव कुमार नेपाललाई पराजीत गरेर पार्टी अध्यक्ष भएका छन् । उनको सफलताले एमालेमा पार्टी स्थापनाकालीन नेताहरुकै निरन्तरता कायम गरेको छ । त्यसभन्दा बढी झापा आन्दोलनको लिगेसीलाई स्थापीत गरेको छ । ०३९ पछि लगातार नेपथ्यमा धकेलीएको झापाली नेतृत्व पुनस्र्थापित भएको मान्न सकिन्छ । एमालेमा झलनाथ खनाल र माधव नेपालले लामो समय चलाएको नेतृत्वको पुस्तान्तरण होईन हस्तान्तरण प्रक्रिया आरम्भ भएको छ । यससंगै पार्टी अध्यक्ष र संसदीय दलका नेताका रुपमा कमरेड केपी ओलीको जीम्मेवारी बढेको छ ।  उनको वास्तवीक नेतृत्व क्षमताको परिक्षण पनि शुरु भएको छ । झापा आन्दोलनको उग्रवामपन्थी रुझानबाट थालीएको उनको राजनीतिक यात्राले ०५२ भदौै १२ को सर्वोच्च अदालतको फैसलापछि उग्र व्यबहारवादी रुप धारण गरेको हो । महाकाली सन्धी र त्यसपछि ओलीको छवि सामान्यतया नेपाली राजनीतिको सापेक्षतामा मध्य दक्षिणपन्थी धारतिर धकेलीएको हो । उनको जोडबलले नै सिंगै एमालेको मध्यमार्गबाट दक्षिण ढल्काई सम्भव भएको हो । स्वास्थ्यको प्रतिकुलताका बाबजुद एमालेका नेता कार्यकर्ताको बहुमतले ओलीलाई जुन जीम्मेवारी सुम्पेका छन् त्यसप्रति ओली कतिको खरो उत्रनेछन् भन्ने कुराको परिक्षण पनि समयक्रममा हुने छ । उनको जीवनयात्राको यो नै सबैभन्दा अग्लो भञ्ज्याङ् किनपनि हो भने उनका सामु अब प्रधानमन्त्री बनेर राष्ट्रको नेतृत्व गर्ने या पार्टीलाई त्यस हैसियतमा पुर्याउने कामको नेतृत्व गर्ने नयाँ अवसर मिलेको छ । पार्टी अध्यक्षमा भएको ओलीको चयनले राष्ट्रि«य राजनीतिमा राख्ने अलग अर्थहरु छन् । राष्ट्रिय राजनीतिको जटिल मोडमा पार्टीको भुमिकालाई प्रभावकारी बनाउने अवसर सहित अध्यक्षमा निर्वाचीत भएकोमा कमरेड ओलीलाई हार्दिक बधाई ।
महाधिवेशनमा जे देखियो
एमालेको महाधिवेशनले उक्त पार्टी भित्र रहेका केहि संकक्रमणकालिन छटपटिहरु देखाउँछन् । पहिलो त यो एउटा कार्यकर्ता आधारित पार्टीबाट मास पार्टीमा तिव्र ढंगले रुपान्तरित भैरहेको छ । तर नेतृत्वमा रहेका अधिकाँश नेताहरु पञ्चायतकालमा राजनीति गरेर हुर्केकाहरु रहेको र तीनीहरुमा कार्यकर्ता आधारीत पार्टीको जस्तो मिलिट्यान्सी या अनुशासन खोज्ने धंगधङ्गी बाँकी रहेकाले पार्टीका कार्यक्रमहरुको व्यबस्थापन अत्यन्त भद्धा र अमिल्दा देखिए । पहिले पहिले आन्तरिक व्यबस्थापनमा कुशल रहेको भन्ने एमालेको छवि यो महाधविशेनले वर्खाको खहरेले लेउ पखाले झैं पखालेर बगाईदियो । अब एमालले कार्यक्रमहरुको सञ्चालन आफ्नो व्यबस्थापनमा होईन शहरमा ईभेन्ट्स म्यानेजमेण्टस्को काम गर्ने व्यावसायीक संस्थाहरुलाई दिने अवस्था आईसकेको जस्तो छ । उद्घाटन कार्यक्रमका वेला आफ्नै पार्टीका झण्डा र स्वागत तुलहरु जलाउने, अतिथिहरुलाई समेत वोतलले प्रहार गर्ने कार्यकर्ता समेलेर लाने काम कमसेकम क्याडर वेस्ड पार्टी मनोविज्ञानमा हुर्केका नेताले गर्न सक्दैनन् । उद्घाटन सत्रदेखि मतगणना सम्म, प्रविधिको प्रयोगमा देखिएको हिच्किचाहट देखि एक आपसमा लगाईएका निकृष्ट दर्जाका आरोपहरुसम्म हेर्दा यो पार्टी अव पार्टी हो कि भिड भनेर छुट्याउन समेत मुश्किल पारेका थिए ।
एमालेको अर्को संक्रमणकालीन छटपटि उसको विचारधारात्मक संक्रमण संग सम्वन्धीत छ । पार्टी भित्र आफ्नो स्थान पक्का गर्न र स्तरोन्नती गर्न कस्सिएर लागि परेका केहि युवाहरुले महाधिवेशन अगाडी पार्टीमा वैचारिक बहस सञ्चालन गर्ने गर्न लगाउने जवर्जस्त प्रयास गरेका थिए । घनश्याम भुसालहरुको यो प्रयास पार्टीको सहमतीय दस्तावेजसंगै कमजोर बन्यो । आएकै प्रस्तावमा फलानो ‘शब्द मेरै भनाई अनुसारको भएकोले दस्तावेजले मेरो विचार वोक्छ’ भन्ने दावि गर्न भुसाल र शंकर पोखरेलहरुलाई छाडेर पार्टीका मुख्य नेताहरु नेपाल र ओली पार्टी नेतृत्व कब्जा गर्ने अभियानमा लागे । ओली स्वास्थ्यका कारणले देशका विभिन्न भागमा डुल्न नसकेको भएपनि माधव नेपालले पुर्व पस्चिम हिमाल पहाड र तराई जताततै कुद्न भ्याए । महाधिवेशन उद्घाटन भैसके पछि त विचारका बारेमा एमालेहरुले उच्चारण सम्म गरेनन् । यसको एउटै कारण थियो ः एमाले परम्परागत साम्यवादी दलका रुपमा आफ्नो ईतिहास र नामबाट मुक्त हुन त चाहन्थ्यो तर नेतृत्वमा यस्तो प्रस्ताव अगाडी बढाउने सहास थिएन् । त्यस कुरालाई माक्र्स र लेनीनको तस्विर सजाउने कुरामा देखिएको छलकपट देखि प्रतिवेदनमा उल्लेखीत राजनीतिक क्रान्ती पुरा भएको भन्ने वाक्यासंले समेत जनाईसकेको थियो । तर त्यसलाई खुला रुपमा भन्न नसक्ने कमजोर नेतृत्वका कारण एमालेमा संक्रमणकालीन छट्पटी र हतासा छताछुल्ल मात्र भायो । यसले गर्दा एमाले पुँजीपतिवर्गको काम गर्ने तर नामले माक्र्सवादी लेनीनवादी जनाउने अचम्मको धर्मसंकट सहित यात्रारत रहन अभिशप्त भयो । महाधिवेशनको सबैभन्दा कमजोर कडि पनि यहि बन्यो ।
ओलीको सम्भावित भुमिका
कमरेड केपी ओली नेपालका समकालीन नेताहरुमा उच्च स्थान र मान प्राप्त गर्नेहरुको लाईनमा छन् । यस अगाडी उनले गृह मन्त्रालय र परराष्ट्र मन्त्रालयाका मन्त्रीका रुपमा अनुभव सम्हालेका छन् । पार्टी र सरकारको प्रमुखको रुपमा काम नगरेकाले उनले देशलाई नै नयाँ दिशा दिने गरि केहि विचार र योजना सोचेका छन् भन्ने प्रष्ट नभएपनि अहिले सम्मका उनका अभिव्यक्ति हेर्दा उनी कुनै जण्ड सुधारवादी या क्रान्तीकारी कार्यनीति लागु गर्ने खालका नेता होईनन् बरु भैरहेको स्थिती र चलिरहेको यात्रामा रमाउने नेता हुन भन्ने देखाउँछन् । अध्यक्षमा निर्वाचीत भएपछि प्रतिक्रिया दिने क्रममा उनको वोली अलि शिथिल र अनुहार चमक नभएको चित्र सार्वजनिक भएपछि मानिसहरुले उनका बारेमा केहि अड्कल अवस्य गरेका हुनसक्छन् । उनले रोगसंग प्रतिरोध गरे र आफ्नो टिमलाई सक्रिय बनाए भने नेतृत्वमा कमजोरी प्रदर्शन नगरीकनै भुमिका निर्वाह गर्न सक्नेछन् । तर उनका लागि स्वास्थ्य र आफ्नो प्रधानमन्त्री बन्ने आकाँक्षाविच तालमेल मिलाउन कठिन पर्ने देखिन्छ । अब उनको सबै लक्ष सिंहदरवार हुने कुरामा कुनै शंका छैन । वर्तमान प्रधानमन्त्रीको स्वास्थ्य स्थिती पनि खराव रहेको, अहिलेकै गठबन्धनले संविधान जारि गर्ने सम्भावना कमजोर रहेको अवस्थामा यो गठबन्धनलाई नै कायम राखेर आफु प्रधानमन्त्री बन्ने योजना ओलीले कसरी सफल पार्नेछन् भनि अनुमान लगाउन निकै कठिन छ । उनको परिक्षण हुन वाँकी नेतृत्व र खासगरि दक्षिणका क्षिमेकीको दृष्टिकोण यसमा सहायकसम्म हुनसक्छ । तर खेल उनैले खेल्नुपर्ने छ तथा आफ्ना लागि संसदीय समर्थनको जोहो आफैले गर्नुपर्ने छ । जे होस् उनको अध्यक्षमा चयन अहिलेको गठबन्धन या शुसिल कोईरालाको सरकारको दिनगन्तीका रुपमा लिनु अन्यथा हुने छैन ।
उनको अर्को परिक्षा भने अव एमालेले संविधान निर्माणको सन्दर्भमा उत्पन्न हुने सम्भावित विवादका सम्बन्धमा लिने अडानमा हुनेछ । खासगरि पहिचानको खोजी गरिरहेका समुहहरु, पहिचानले देशै डुब्छ भनि विश्वास गर्ने समुहहरु, संघियता र शासकीय स्वरुपमा रहेका विवादहरु र उठिरहेका समावेशी प्रतिनिधित्व र वर्गिय प्रश्नको हल खोज्ने सवालमा एमाले जुन कित्तामा उभिएको छ त्यसैलाई बोकि बसे र सम्झौताको प्रयास गरेनन् भने संविधान सभाबाट संविधान निर्माण हुन असम्भव देखिन्छ । सरकारमा बराबरीको साझेदार र दोस्रो ठुलो दलको हैसीयतले संविधान निर्माण नहुँदाको अपजस पनि एमालेले लिनुपर्ने छ । ओली कतिको लचकदार र जीम्मेवार बन्नेछन् भन्ने कुरा अब बल्ल खरोसंग परिक्षण हुनेछ ।
ओलीका लागि पार्टी संयन्त्रलाई आफ्ना अनुकुल हिँडाउन पनि अप्ठेरो पर्नेगरि माधव नेपाल समुह ससक्त रुपमा केन्द्रीय समितिमा उपस्थित भएको छ भने यस अगाडीको केन्द्रीय नेतृत्वलाई असहयोग गरेर या झलनाथ खनालको सरकार समेत गिराउन भुमिका खेलेको भनेर एउटा परम्परा कायम गरेको आरोप पनि छ । पदाधिकारीहरुको वैठकमा नै ओलीले समन्वयकारी भुमिका खेल्दै सहमती र सम्झौतामा निर्णयहरु गर्ने वाध्यता छ । झलनाथ खनाल समेत गन्दा गणितीय आधारमा पदाधिकारीमा ओली गुट बाहिरबाट बहुमत छ । उनले एक्लै लम्कने अवस्था छैन । सिंगो एमालेका लागि यो पक्ष निकै सकारात्मक भएपनि ओलीका लागि भने निकै जटिल सावित हुनेछ ।
युवा नेताहरुलाई बधाई
यो महाधिवेशनले एमालेका लागि सबैभन्दा सकारात्मक उपलब्धी दिएको उसको नेतृत्वको सोपान निर्माणमा हो । अहिलेको महाधिवेशनबाट भिन्न भिन्न गुटमा रहेका या पराजीत भएका भएपनि विष्णु पौडेल, सुरेन्द्र पाण्डे, घनश्याम भुसाल, योगेश भट्टराई, शंकर पोखरेल, पृथ्वि सुव्वा गुरुङ्, भिम रावल, गोकर्ण विष्ट, रविन्द्र अधिकारी, टंक कार्की, यामलाल कँडेल, राजन भट्टराई, भानुभक्त ढकाल, ठाकुर गैरे तथा अग्नि खरेल जस्ता केहि युवाहरुलाई पार्टीका भावि नेताका रुपमा स्थापित गरिदिएको छ । आगामी एक कार्यकाल नयाँ र पुराना पुस्ताका विच संक्रमणकालको एउटा अवधि रहेपनि त्यसपछि नेतृत्व गर्ने यीनिहरुनै हुन भन्नेमा शंका छैन । यो भावि चित्र देखा पर्नु पार्टीको भविष्यका लागि निकै महत्वको कुरा हो । विचारका दृष्टिले विस्तारै पुँजीवादी उदारवादको बाटोमा लम्किरहेको पार्टी विस्तारै विचारले होईन नेताहरुको व्यक्तित्व र अल्पकालीन दृष्टिकोणहरुको लोकप्रियता या अलोकप्रियताका कारणले स्थापित र विस्थापित हुनपुग्छ । एमालेका लागि अव विचार र नीति भन्दा नेतृत्व प्रधान बन्ने दिन निकट आएका छन् । यस्तो वेला आशालाग्दा अनुहारहरु लाममा देखा पर्नु पार्टीका लागि निकै राम्रो संकेत हो । अध्यक्षमा निर्वाचित कमरेड ओली, उपाध्यक्ष वामदेव गौतम, महासचिव कमरेड ईश्वर पोखरेल जस्ता पहिलो पुस्ताका नेताहरु र माथि नाम लिईएका युवा पुस्ताका उदियमान नेताहरु सबैलाई यस अवसरमा शुभकामना र बधाई ।