निर्यातमा आधारित विकासको पक्षमा

 

एक बिहान बाथरुम पस्दा विचार गरिहेरें, त्यहाँ प्रयोग हुने कमोड, स्प्रे, बेसिन, धाराको टुटी, सावर, टुथपेस्ट, टुथब्रस, ट्वाइलेट पेपर, साबुन, स्याम्पु, टावेल, अन्डर गार्मेन्ट्स सबैजसो आयातित रहेछन् । पानीचाहिँ  यहीँको । त्यसपछि किचनमा चिया बनाउन गएँ । पानी र चियापत्ती नेपाली रहेछ ।

चिनी नेपाली हुन पनि सक्छ, नहुन पनि । स्टिलको ताप्के विदेशी । इन्डक्सन चुलो या ग्यास चुलो विदेशी । ग्यास विदेशी । बिजुलीचाहिँ नेपाली । चियाको कप विदेशी नै रहेछ । तेल, प्याज, मसलाहरू धेरैजसो विदेशी । तरकारी घरकै । केरा, स्याउ विदेशी । फ्रिज विदेशी । नुन पनि विदेशी । धाराको टुटी र सिंक विदेशी । वासिङ मेसिन विदेशी ।

चिया पिउँदै बस्ने सोफा आयातित सामानले बनेको रहेछ । टीभी खोल्यो विदेशी, टीभीमा हेरिने ९० प्रतिशत च्यानल विदेशी उत्पादन । टीभी आउने इन्टरनेटको माउ स्रोत विदेशी । भुइँमा राखेको कार्पेट नेपाली भए पनि प्रयोग भएको ऊन विदेशी । घरको भित्तामा लगाएको रङ विदेशी । हरसमय हातमा साथमा हुने मोबाइल विदेशी । फेसबुक विदेशी, ट्वीटर, मेसेन्जर, वाट्सएप, भाइबर, विच्याट सबै एप विदेशी ।

घरबाहिर जाँदा लगाइने जुत्ता, मोजा, पाइन्ट र सर्ट विदेशी । बोकिने ल्यापटप विदेशी । पैसा राख्ने पर्स विदेशी । छोराले चढ्ने बाइक विदेशी । मैले यात्रा गर्ने बस विदेशी । बसमा लाग्ने इन्धन विदेशी । अफिसमा पुगेपछि पानी छान्ने र तातो, चिसो बनाउने फिल्टर विदेशी । कफी खाने ग्लास विदेशी । अफिसमा हुने नेस्क्याफे कफी पाउडर विदेशी । डेस्कटप विदेशी, माउस विदेशी, किबोर्ड विदेशी ।

साँझ घरमा फर्केर उही विदेशी च्यानलका क्रिकेट, समाचार, सिनेमा या अरू उत्पादनको उपभोग । सुत्नुअगाडि खानैपर्ने प्रेसरको दबाई बनेको नेपालमा तर त्यसमा प्रयोग हुने इन्ग्रेडियन्ट विदेशी । सुत्ने क्रममा ओढ्ने, ओछ्याउनेकपडाहरू विदेशी ।

तपाईंहरूको जीवनमा यी जस्ता के के अरू कुराहरू दैनिक उपभोगमा आउँछन्, थाहा भएन, तर मैले सामान्य नोट गरेको मेरो घरमा प्रयोग हुने चामल स्थानीय हुन्छ । अधिकांश बेला तरकारी बारीको हुन्छ । पछिल्लो समय तोरीको तेल प्रायः देशभित्रकै उत्पादन प्रयोग गरिन्छ । तर नेपालीले भात खान २५ अर्बभन्दा बढीको चामल आयात हुन्छ । अलि पैसा हुनेले प्रयोग गर्ने आयातित मदिरा विदेशी हुने नै भयो । मःम मा प्रयोग हुने राँगाको मासु विदेशी । बंगुरमा नेपाल आत्मनिर्भर छ कि जस्तो लाग्छ । ब्रोइलर नेपाली त्यसलाई प्रयोग गरिने दानाको कच्चापदार्थ, औषधि र भिटामिन विदेशी । चाउचाउ र मःम नेपाली, मैदा विदेशी । मसला विदेशी । तामा र बोडी सबै विदेशी ।

हामी हुर्कंदाको समय सम्झन्छु । घरभित्रका भाँडाकुँडा सबै स्वदेशमा बनेका हुन्थे । यद्यपि फलाम, तामा र ढलौटको कच्चापदार्थ विदेशी हुँदो हो । अन्यथा ओदान, ताउली, गाग्री, मकै भुट्ने हाँडी, गाग्रो, गुन्द्री, मान्द्रो, भकारी, डोको, डालो, कराई, भुजुंगो, आँसी, बाउसो, जोतारा, हलो, जुवा, डोरी, दाम्ला, खोटो, रातो माटो, कमेरो, दही, मही, दूध, घिउ, चामल, खुदो, च्युरा, गुन्द्रुक, बफाको गाभा, मस्यौरा, तोरीको तेल, मास, भटमास, गहत, मस्याङ, आलु, पिँडालु, हरियो परियो तरकारी, मासु, निउरो, केरा, चुत्रो, आगेरी, ऐंसेलु, काफल, स्कुलका बेन्च, छालाका जुत्ता जे जे प्रयोग गरियो, अधिकांश स्थानीय या घरेलु उत्पादन नै थियो । नुन र मट्टीतेल विदेशी हुन्थ्यो । घरबुनाका जे कपडा किनिन्थे, ती बन्दीपुरतिरबाट बुनेका ल्याइन्थे । केही नेपाली, अधिकांश भारतीय कपडा र एक समय हेटौंडा कपडा आउँथ्यो । बेसाहा खानेले पनि त्यही गाउँमै त हो बेसाउने । पैसा गाउँमै बस्थ्यो ।

त्यति हुँदाहुँदै पनि, हामीले थाहा पाउनु पहिले नै नेपालमा आन्तरिक उत्पादनले भन्दा आयातित वस्तुले अर्थतन्त्रलाई प्रभावित गरेको रहेछ । सन् १९२० तिर, पहिलो विश्वयुद्धबाट फर्केका लाहुरेहरूले ल्याएको १३ करोड जति नगदले त्यतिबेलाको नेपालमा जापानी आयातित सामानको माग बढेको र नेपाली घरेलु उद्योगको उत्पादन स्वाट्टै घटेकोबारे ‘त्यस बखतको नेपाल’ मा सरदार भीमबहादुर पाँडेले उल्लेख गरेका छन् । अहिले पनि हामी जे उपभोग गरिरहेका छौं, ती अधिकांश सामान आयातित रहेछन् । यसका लागि हामी विदेशी उद्योग र सेवा क्षेत्रका धनकुवेरहरूलाई पैसा तिरिरहेका छौं ।

हाम्रो कमाइको ठूलो हिस्सा विदेशतिर गइरहेको छ । गाउँमा उत्पादन हुने घरेलु वस्तुहरू ‘राई माइलाले छाडेको गाउँ’ मा जस्तो बजारमा प्राप्त आयातित कच्चापदार्थमा आधारित या बाहिरै बनेर आएका सामानले विस्थापित गरिसकेको छ । यस्ता आयातित सामान बिक्री गर्ने आयातकर्तादेखि थोक र खुद्रा विक्रेताले केही रोजगारी पाएका छन्, कमाएका छन् । भन्सार छल्ने र न्यून बीजकीकरण गरेर आयात गर्नेहरूले त देशलाई र उपभोक्तालाई समेत ठगेर मालामाल भएकै छन् । आयात सरकारका लागि कर उठाएर खर्च चलाउने सजिलो उपाय भएको छ । तर यसैले हाम्रो देशको अर्थतन्त्रलाई उकास्नबाट रोकिरहेको छ ।

गाउँमा भनिन्थ्यो, घरबाट बेच्नका लागि पाखुरा र सीपमात्र हुने र बेसाहा खाइरहनेले धन जोगाउन सक्दैन । देश पनि त आखिर त्यस्तै हो । बेच्न नसक्ने किनेर खाने भएपछि घरको ढुकुटी जहिले पनि रित्तो रहन्छ । जे जति रेमिट्यान्स भित्रिएको छ, त्यो सबैजसो वस्तु तथा सेवा आयातमा सकिएको छ । दुनियाँको जुनसुकै देश हेर्दा हुन्छ, जसले धेरै सामान या सेवा विदेशीलाई बिक्री गर्छ, त्यो धनी छ । परिवार होस् या देश, जो आयात गरेर उपभोग गर्छ तर आफू सामान बेच्दैन, त्यो गरिब छ ।

नेपालको अवस्था

चारवर्ष पहिलेको विश्व वैंकको रिपोर्टअनुसार नेपालले १२६ देशमा ७६४ प्रकारका वस्तु तथा सेवा बेच्छ । १७० देशबाट ४१३७ प्रकारका वस्तु तथा सेवा खरिद गर्दोरहेछ । आर्थिक वर्ष २०७९/८० को तथ्यांकअनुसार उक्त आर्थिक वर्षमा नेपालले कुल १७ खर्ब ६८ अर्बको व्यापार गरेको थियो । त्यसमा आयात १४ खर्ब ५४ अर्ब र निर्यात १ खर्ब ५७ अर्ब थियो । आयात र निर्यात अनुपातचाहिँ १०ः १ रहेको थियो । १ रुपैयाँको बेचेर १० रुपैयाँको बेसाहा किन्ने देशले कहिले गर्छ उन्नति ? आ

यातित वस्तुको सानो हिस्सा मात्र लक्जरी वस्तुको होला बाँकी सबै दैनिक रूपमा उपभोग गर्नुपर्ने वस्तुहरू, इन्धन, उत्पादनमूलक क्षेत्रमा प्रयोग हुने ठूला मेसिनरी या औद्योगिक कच्चापदार्थ हुन् । यस्तो आयात रोक्न सकिन्न, हुन्न पनि । यसरी आयात हुने वस्तु तथा सेवा कुनै नेपालमै उत्पादन गर्न सकिने खालका होलान्, त्यस्तोमा आफैं उत्पादन गर्दा आयात घटाउन सकिन्छ । तर विश्वलाई एकीकृत बजारले जोडेको युगमा सानो स्केलमा हुने उत्पादनभन्दा मास स्केलको उत्पादनको लागत कम हुन्छ ।

जसले गर्दा हेटौंडा कपडा उद्योगले चीन या भारतमा उत्पादन हुने उही गुणस्तरको कपडाको मूल्यसँग प्रतिस्पर्धा गर्न सक्दैन । त्यसैले आयात प्रतिस्थापन गर्ने वस्तु तथा सेवामा लगानी गर्नु घाटाकै व्यापार हो । जे कुरा सस्तोमा उत्पादन गर्न सकिन्छ, त्यही उत्पादन गरेर बेच्नु र कमाउनु मात्र उपाय हो । नेपालले त्यस्तो वस्तु तथा सेवा उत्पादन र निर्यातमा अहिले अत्यधिक शक्ति लगाउनुपर्छ, जसले हामीलाई निर्यात वृद्धिको बाटोमा लैजाओस् ।

निर्यातमुखी वृद्धि

सन् १९८० को वरपरका २० वर्षमा विकासोन्मुख देशबाट मध्यम आयस्तरका देशमा उक्लेका र एसियाली टाइगर भनिने देशहरू दक्षिण कोरिया, ताइवान, सिंगापुर र हङकङको विकासको मुख्य आधार पनि निर्यातमुखी उद्योगहरू नै थिए । सिंगापुर र हङकङले म्यानुफ्याक्चरिङभन्दा पनि सेवा उद्योग र वित्तीय केन्द्रका रूपमा पर्याप्त फाइदा उठाएका थिए । यसमा शीतयुद्धकालीन अमेरिकी विदेश नीतिको पनि अवश्य भूमिका छ । पछिल्लो समय उन्नति गरिरहेका भियतनाम, मलेसिया र बंगलादेशको विकास पनि निर्यातमा आधारित छ । खासगरी भियतनामले वस्तु निर्माण उद्योगहरूको व्यापक विस्तार गरेपछि अहिलेको उन्नति हासिल गरेको हो । ती सबै देशमा वैदेशिक लगानीको महत्त्वपूर्ण हात छ ।

सन् १९७८ यताका ४० वर्षमा ७० करोड जनसंख्यालाई गरिबीबाट मुक्त गरेको चीनको मुख्य औद्योगिक उन्नति पनि उसले सन् १९७८ पछि अपनाएको निर्यातमुखी विकासबाटै भएको हो । र यसमा वैदेशिक लगानीको महत्त्वपूर्ण हात छ । एउटा अध्ययनअनुसार सन् २०११ मा चीनको कुल निर्यातको ५२.४ प्रतिशत विदेशी स्वामित्वका उद्योगहरूको थियो, जुन उसको कुल व्यापार नाफाको ८४ प्रतिशत हुन आउँथ्यो ।

निर्यातमूलक नीति लिनेले पहिलो चरणमा सामान्य उपभोग्य वस्तुबाट सुरु गरेर उच्च प्रविधि आधारित वस्तु उत्पादन र निर्यात गर्ने आधार तयार पार्छन् । पुँजी निर्माणले गति लिन्छ । प्रविधि र ज्ञानमा पहुँच स्थापित हुँदै जान्छ । आवश्यकताअनुसार गुणस्तरयुक्त शिक्षाको विकाससँग जोड्न सक्दा यसले वृद्धिको चक्र निर्माण गर्छ । जस्तो चीनले कपडा, जुत्ता, मोजा या अरू उपभोगका एकदम सस्ता सामान उत्पादन र निर्यात गर्दै अहिले उच्च प्रविधियुक्त सवारीसाधन र उच्च मूल्यका इलेक्ट्रोनिक्स वस्तुहरू निर्यात गर्ने देश बनेको छ । ताइवान र दक्षिण कोरिया उच्चप्रविधिको निर्यातमा लागेका छन् । दुवै देशका कतिपय उद्योगहरू बहुराष्ट्रिय ब्रान्ड बनेका छन् । ताइवानको फक्सकनले सफ्टवेयर र हार्डवेयर दुवैमा विश्वव्यापी प्रभाव जमाएको छ । यी सबै विकास आरम्भमा निर्यातमुखी विकासका नीतिहरू र वैदेशिक लगानीका लागि ढोका खोलेपछि सम्भव भएका थिए ।

नेपालले पनि केही कारणले अहिले निर्यातमुखी वस्तु उत्पादन तथा सेवा उद्योगबाट प्रगति हासिल गर्न सक्छ । पहिलो, हामीकहाँ श्रमको पर्याप्त उपलब्धता छ । सामान्य व्यावसायिक तालिमको व्यवस्था गर्दा म्यानुफ्याक्चरिङ उद्योगका लागि आवश्यक पर्ने जनशक्ति पर्याप्त हुन सक्छ । हाम्रो श्रमको मूल्य अरूको तुलनामा सस्तो पनि छ । दोस्रो, हाम्रो मुद्राको मूल्य हामीभन्दा विकास गरिसकेका देशको तुलनामा सस्तो छ ।

यसले हामीकहाँ उत्पादित वस्तुको मूल्य सस्तो हुन्छ र प्रतिस्पर्धात्मक क्षमता बढी हुन्छ । अहिले नेपाली युवाहरूले आईटीका क्षेत्रमा गरिरहेको काम दक्ष श्रम हो तर नेपालको आईटी इन्जिनियर यहाँ बस्दा महिनाको दुई हजार डलर पाउँदा खुसीले काम गर्छ, उही व्यक्ति अमेरिका छिरेपछि मासिक कम्तीमा ५ हजार डलरको बन्छ । अर्थात् नेपालमा काम लगाउँदा आईटी उद्योगको उत्पादन सस्तो पर्छ । त्यही भएर हो, नेपालले गतवर्ष मात्र ६५ करोड डलर जतिको आईटी सेवा निर्यात गरेको ।

चीनले प्रारम्भिककालका उद्योगहरू सिफ्ट गर्ने विकल्प खोजेको छ जसको गन्तव्य नेपाल हुन सक्छ । चीनबाट भियतनाम, बंगलादेश, भारत र इन्डोनेसियामा उद्योगहरू स्थानान्तरण भइरहेका छन् । हामीले त्यसको केही हिस्सा आकर्षित गर्न सक्छौं । यसका लागि तिव्बतको उच्च गतिको रेल सेवासम्म जोड्न सडक यातायात भरपर्दो बनाउँदा मात्र हुन्छ ।

यता पछिल्लो समय जलविद्युत् नेपालबाट निर्यात हुने प्रमुख वस्तुमा परिणत हुँदै छ । भारतले मात्र नेपालबाट यसै वर्ष एक हजार मेगावाट विद्युत् खरिद गर्ने भएको छ भने १० हजार मेगावाट खरिद गर्नेसम्बन्धी सम्झौतामा हस्ताक्षर गरिसकेको छ । बंगलादेशसँग ४० मेगावाट विद्युत् निर्यातका लागि सम्झौता हुँदै छ । सिमेन्ट उद्योगहरूले पछिल्ला वर्षहरूमा निर्यात बढाउँदै लगेका छन् । गत आर्थिक वर्षको ११ महिनामा साढे तीन अर्बको सिमेन्ट र क्लिंकर भारत निर्यात भएको थियो । वायु सेवाबाट विदेशी कम्पनीले लिइरहेको फाइदाको सेयर नेपालले तानेर पनि पर्याप्त मुद्रा आर्जन गर्न सम्भव छ । सँगै पर्यटन उद्योगसँग सम्बन्धित सेवा क्षेत्र, हाइअल्टिच्युड खेलहरू, एडभेन्चर टुरिजम पनि नेपालले अरूसँग प्रतिस्पर्धा गरेर बेच्न सक्नेछ ।

कृषि उत्पादनबाट चिया, अलैंची, छुर्पी, अदुवा जस्ता केही उत्पादन निर्यात भएको छ । यस्तो प्राथमिक उत्पादनको निर्यातबाट आर्थिक वृद्धिमा खासै योगदान पुग्दैन । कृषि क्षेत्रमा प्रविधि र ज्ञान तथा पुँजीसहित वैदेशिक लगानी भित्र्याएर ठूला फर्म स्थापना गर्ने र उत्पादनको वृद्धिपछि प्रशोधन उद्योगमार्फत अन्तिम प्रडक्ट निर्यात गर्ने हो भने मात्र पर्याप्त आम्दानी लिन सकिने हो । नेपालले केही वर्ष पहल गर्ने हो भने स्याउ, सुन्तला जस्ता फलफूलजन्य उत्पादन विश्व बजारसम्म पुर्‍याउन सक्छ ।

निर्यातमुखी विकासको एउटा चुनौती भने विभिन्न देशहरूले अपनाउँदै गएको संरक्षणमुखी नीति हो । कर तथा गैरकर नीतिगत व्यवस्थाबाट आयात घटाउने, कोटा लगाउने र आफ्नो उद्योगको संरक्षण गर्ने नीतिले यस्तो अप्ठेरो पार्न सक्छ । हालै अमेरिका, क्यानडा र ईयूले चिनियाँ ईभीमाथि शतप्रतिशतसम्म कर लगाएर यस्तो अभ्यास गरेका छन् ।

एक चरण निर्यात आधारित भएर विदेशी मुद्रा आर्जन गर्ने चक्र तयार भएपछि त्यसले आफ्नै ‘इकोसिस्टम’ निर्माण गर्छ– जनशक्तिको उत्पादन, अन्तर्राष्ट्रिय श्रम विभाजनमा आफ्नो विशिष्टताको क्षेत्रको पहिचान र विस्तार । त्यसपछि मात्र हाम्रो आत्मविश्वास पनि बढ्छ र हामी औद्योगिकीकरणको दिशातिर जान सक्छौं । यसका लागि अहिले त सरकार र निजी क्षेत्रको पनि ध्यानचाहिँ विदेशी पुँजी र प्रविधि भित्र्याउनमा लाग्नुपर्छ । हाम्रो औद्योगिकीकरणको जग पनि यही हो ।

भाद्र २५, २०८१,कान्तिपुर 

भूमिहीनलाई जमिन, अर्थ र अनर्थ

 भूमि व्यवस्था, सहकारी तथा गरिबी निवारणमन्त्री बलराम अधिकारीले गत आइतबार झापा पुगेका बेला ६ महिनाभित्र जग्गा दर्तासम्बन्धी समस्या समाधान गर्ने घोषणा गरे । उनको भनाइअनुसार, सरकार लामो समयदेखि भोगचलन गरिरहेको, तर धनीपुर्जा नहुने सबैलाई जग्गाको मालिक बनाउने अभियानमा लागेको छ ।

यसले वर्तमान सरकारले भूमिको स्वामित्वका सम्बन्धमा किसान, अव्यवस्थित बसोबासी र सुकुम्बासीहरूसँग रहेको राज्यको द्वन्द्व हल गर्नेतिर अग्रसर हुन चाहेको संकेत गर्छ । मन्त्री तथा प्रधानमन्त्रीले गफ दिनु र व्यवहारमा उतार्नुका बीचको फरक त हामीले देखे जानेकै कुरा हो । तैपनि यहाँ सरकारको प्रयासलाई सकारात्मक रूपमा लिएर नेपालमा सुकुम्बासी समस्या समाधानको प्रयासका अर्थराजनीतिक चलखेलको चरित्र केलाउन प्रयास गरिनेछ ।

राजनीतिक शक्तिहरूका बीच, भूमिहीनहरूका बीचमा आफूलाई संरक्षकका रूपमा देखाउँदै गैरदलीय नागरिक या अरू दलप्रति झुकाव राख्नेलाई समेत आफ्नो पक्षमा पार्न सार्वजनिक जमिनको वितरणसम्बन्धी नीतिहरूको प्रयोग (दुरुपयोग) गर्न प्रतिस्पर्धा गर्ने पुरानै चलन हो । यसैगरी किसानहरूले जीविकाको खोजीमा सार्वजनिक पर्ती या ऐलानी अथवा वन क्षेत्रको जमिन ओगटेर जोतभोग गर्ने, त्यसलाई कानुनी रूपमा आफ्नो स्वामित्वमा लिन प्रयास गर्ने र राज्यसँग मोलतोल गर्न आवश्यक परे संगठित रूपमा विरोध र प्रतिरोध गर्ने अभ्यास पनि लामो समयदेखि चलिआएको छ ।

राजा महेन्द्रको समयमा मधेशमा पहाडियाहरूलाई बसोबासका लागि प्रोत्साहन गर्ने नीति लिइएसँगै सुकुम्बासी समस्या पनि आरम्भ भएको हो । आफ्नो परम्परागत थातथलोमा जमिनको सीमितता, पर्याप्त अन्न उत्पादन गरेर पेटभर खान पुग्ने अवस्था नहुनु या बाढीपहिरोले विस्थापित हुनुपरेका कारण खास गरी पहाडबाट मानिसहरू मधेशमा, राजमार्गहरूको वरपर बसाइँ सर्दै जमिन ओगटेर खेती गर्न थालेपछि नेपालमा भूमिको जोतभोग गरेका तर स्वामित्व नभएकाहरूको ठूलो संख्या बनेको हो ।

यसैगरी ग्रामीण क्षेत्रमा रोजगारीका अवसर साँघुरिँदै गएको र कृषिमा श्रमको उत्पादकत्व या प्रतिफल कम हुँदै गएकोले साना–ठूला सहर/बजार, औद्योगिक क्षेत्रहरू वरपर रोजगारीका लागि झर्नेहरूले पनि जमिन ओगटेर घरटहरा बनाउने र बस्ने गर्दै आए । त्यसदेखि यता नै जमिनमाथि स्वामित्वका विषयलाई लिएर उनीहरूको राज्यसँग द्वन्द्व रहेको छ । झोरा काण्डहरू, चितवन र नवलपरासीका सुकुम्बासी आन्दोलनहरू, भूमिहीनहरूले अहिले पनि गर्ने, वन प्रशासन र सरकारसँग गर्ने प्रतिरोधका कथा हाम्रो निकट इतिहासका पानामा सुरक्षित नै छन् । सम्भवतः भूमिमन्त्रीको पछिल्लो भनाइमा त्यो अन्तरविरोध र संघर्षलाई समाप्त गर्ने वर्तमान सरकारको चेष्टा व्यक्त भएको हो । राजनीतिक दृष्टिले पनि झन्डै १० लाख परिवारको भविष्यसँग जोडिएको यो प्रश्न हल गर्दा हुने लाभमा दलहरूले दाबी गर्ने नै भए ।

हरेक पटक सरकार बदलिएसँगै सुकुम्बासी या भूमि वितरणका क्षेत्रमा काम गर्न बनेका आयोगहरू बदलिन्छन् । २०७४ यता पनि पटक पटक यस्तो हुँदै आएको छ । पछिल्लो पटक सत्ताबाट बाहिरिएसँगै आफ्नो प्रतिनिधित्व नरहने भएपछि कांग्रेसले मुद्दा हालेकाले खाली रहेको आयोगलाई कांग्रेस–एमालेका बीच शक्ति बाँडफाँटमा सहमति भएपछि फेरि ब्युँताउने प्रयास भइरहेको छ । यसरी सुकुम्बासीका नाममा संस्थागत राजनीति गरेर दलहरूले राज्यको भूमिकालाई आफू अनुकूल प्रयोग गर्ने प्रयास गर्दा सुकुम्बासीहरू, अव्यवस्थित बसोबास गरेका जग्गाधनी या सार्वजनिक पर्ती जमिन जोतभोग गरेका किसानहरू मारमा परिरहेका छन् ।

यस्तो जोतभोग र बसोबास गरिरहेकाहरू सबै सुकुम्बासी र भूमिहीन हैनन् । कतिपय अर्धसहरी या साना बजार या सहरोन्मुख क्षेत्रमा पनि सार्वजनिक ऐलानी जमिनमा बसेकाहरूले ठूलाठूला घर बनाएका छन् । त्यस्तो जमिन र घर अनौपचारिक बजारमा किनबेच हुने गरेको छ । त्यस्तो लेनदेन मालपोतमा नजाने भएकोले सरकारी राजस्व गुमिरहेको छ । घरबहाल कर उठाउन पनि मिलेको छैन । तर राजनीतिक पहुँचका आधारमा उनीहरूले विद्युत्, खानेपानी, सडक, दूरसञ्चार, विद्यालय, स्वास्थ्य चौकी जस्ता सुविधा भने उपभोग गरिरहेका छन् । त्यस्तो बस्ती हटाउन सम्भव पनि छैन । यस्तो अवस्थाले भूमिसँग जोडिएको प्रश्नलाई जटिल बनाइदिएको छ ।

अर्कोतिर भूमि जोतभोग गरेर जीविकोपार्जन गर्नेहरू छन् । जसको आफूले जोतभोग गरेको पर्ती ऐलानी जमिनबाहेक अरू जमिनमा स्वामित्व पनि छैन । त्यसैगरी मुक्त कमैया र हलियाहरूको एउटा समूह छ, जसले सरकारले दिन्छु भनेको घरघडेरी पनि पाएका छैनन् । जोतिरहेको र बसोबास गरेको जमिनको स्वामित्व स्थायी प्रकृतिको नबन्दा उनीहरूले भोगचलन गरेको जमिन धितो राखेर कर्जा लिन र अरू पेसा व्यवसायमा प्रयोग गर्न पाएका छैनन् । थप अतिरिक्त कमाइ नहुनेहरू त्यही जमिन आफ्नो होला र त्यसलाई पुँजीमा बदलौंला भनेर पर्खिरहन्छन् । उनीहरूलाई सरकारले या वन विभागले लखेट्ने सम्भावना रहन्छ । राजनीतिक दल, भू–माफिया र बिचौलियाको खेलो फड्कोको सिकार पनि बन्छन् । तिनको जीवनको ‘इकोसिस्टम’ नै यसैगरी तयार हुन्छ ।

तेस्रो थरी छन्, जो ठूला सहरको आसपास, नदी किनार र भिरालो अप्ठेरो जमिन ओगटेर सानासाना घरटहरा बनाएर बसेका सुकुम्बासीहरू । उनीहरू वर्षौंदेखि यस्तो जमिनमा बसिरहेका छन् । उनीहरूको जीविका नजिकका सहरी या उपनगरीय क्षेत्रमा उपलब्ध हुने अनौपचारिक क्षेत्रको रोजगारीसँग जोडिएको छ । उनीहरूका बालबालिका प्रायः सहरी क्षेत्रकै सार्वजनिक विद्यालयमा अध्ययन गर्छन् । पुरानो गाउँ या थातथलोसँग नाता टुटिसकेको छ । तर उनीहरू जहाँ बसेका छन्, त्यहीँ जमिन उपलब्ध गराउनु वातावरणीय दृष्टिले, सुविस्तायुक्त बस्ती बनाउने दृष्टिले र सहरी विकासका दृष्टिले पनि असम्भव जस्तो हुन जान्छ । थापाथली नजिक वाग्मती किनारका सुकुम्बासीहरू त्यसका बिम्ब हुन् । पोखरा लगायतका अरू सहरमा पनि यस्ता बग्रेल्ती बस्तीहरू छन्, जो बसोबासका लागि अनुपयुक्त ठाउँमा छन् ।

यस क्षेत्रमा काम गरेकाहरूको अनुभव के छ भने सहरी क्षेत्रका सुकुम्बासीहरूलाई आवासको अधिकार सुनिश्चित गर्नुको अर्थ उनीहरूले ओगटेर बसेको जमिन दिनु भन्ने हुनु हुँदैन । उनीहरूलाई सरकारले सुविधायुक्त आवासको व्यवस्था गर्नु यसको एकमात्र विकल्प हो । सक्नेले किस्ताबन्दीमा खरिद गर्न सक्ने, नभए न्यूनतम भाडादरमा बस्ने व्यवस्था मिलाउने गरी आवासको सुनिश्चितता गर्नुपर्छ ताकि उनीहरू आत्मसम्मानपूर्वक जीवनयापन गर्न सकुन् । यो समस्याको समाधान खोज्न ढिलो भएको छ ।

पिछडिएको उत्पादन सम्बन्ध, निर्वाहमुखी कृषि, बाढीपहिरोका पीडाहरू, निरन्तरको शोषण र विभेद, दलितहरूमाथि शताब्दीयौंदेखि सम्पत्तिमाथि अधिकारबाट गरिएको वञ्चितीकरण र पुँजीवादको कट्मिरो विकास यो समस्याका कारण हुन् । प्रगतिशील या औद्योगिक पुँजीवादको विकासबिना सहरी सुकुम्बासीको मूल सुक्दैन । पुँजीवादी विकास पनि सीमित धनाढ्यहरूले फाइदा लिने खालको बन्यो भनेचाहिँ बम्बैका धरावी या जोहनेसबर्ग अथवा साओपाउलोका सुकुम्बासी बस्ती जस्ता सुकुम्बासी बस्तीको पुनर्उत्पादन भइ नै रहन्छ ।

तैपनि सुरक्षित आवास र स्थायी रूपमा घरबास बनाएर बस्न पाउने मानिसहरूको सामाजिक तथा संवैधानिक अधिकार हुन्छ । त्यसैले सबैलाई या त घरघडेरी या आवासको व्यवस्था राज्यले गनैपर्छ । चौधरी समूह, ज्योति समूह, उपेन्द्र महतो अथवा कर्ण शाक्यहरूले सरकारी या सार्वजनिक जमिन ओगटेर निजी बनाउने र आर्थिक उन्नति गरिरहने तर सुकुम्बासीहरूले चाहिँ पाउन हुन्न भन्ने तर्कको नैतिक शक्ति कति हुन्छ र ?

नकारात्मक अनुभवको चाङ

२०१२ सालदेखि नै सरकारले जमिन वितरण गर्दै आएको छ । यो प्रक्रिया पञ्चायत कालभरि पुनर्वास कम्पनी या बस्ती विकास कम्पनीका नाममा उसरी नै चलिरह्यो । २०४८ सालयता मात्र १८ वटा आयोग बनेका छन्, जसले धेरथोर जमिन वितरण गरिरहेका छन् । तर २०५१ मा जति सुकुम्बासी र अव्यवस्थित बसोबासी थिए, त्योभन्दा गत वर्षको आयोगमा दर्ता हुनेको संख्या चार गुनाले बढेको छ ।

सन् २०३७ सालसम्ममा मधेशका चितवनबाहेक ६ वटा जिल्लामा मात्र १० हजार ७ सय ३० परिवारलाई १८ हजार ५ सय ९३ हेक्टर जमिन वितरण गरिएको थियो । यसैगरी २०४८ देखि २०६६ सालसम्म बनेका आयोगहरूले ९३ हजार ९ सय २५ परिवारलाई कुल ५३ हजार ९ सय ५ पाँच बिघा जग्गा वितरण गरेका थिए । २०४८ मा शैलजा आचार्यको अध्यक्षतामा बनेको आयोगमा जग्गा दर्ताका लागि आवेदन दिनेको संख्या २ लाख ६३ हजार ७ सय ३८ रहेको थियो । त्यसको ३० वर्षपछि २०७८ मा गठित आयोगमा आवेदन दिनेको संख्या ९ लाख १८ हजार ४ सय पुगेको छ ।

यसैगरी एउटा अध्ययनअनुसार काठमाडौं उपत्यकामा सन् १९८५ मा १७ वटा सुकुम्बासी बस्ती रहेकामा २००८ मा ४ सय ५८ वटा रहेका थिए । त्यस्तो बस्तीमा बस्नेहरूको कुल परिवार संख्या नै २ हजार ८ सय ४४ रहेको थियो । तराईका १४ जिल्लामा २०७४ मा १ हजार १० वटा सुकुम्बासी बस्ती रहेका थिए ।

यसको अर्थ हो, जमिन वितरण गरेर मात्र समस्याको स्थायी समाधान हुन्न । आज एउटालाई दिएर सकियो भन्यो, भोलि अर्को आइरहन्छ । चैतमा निस्कने धमिराको हूल जस्तो । किनभने मूल सुकाउने जमिन वितरणले होइन, गुणस्तरीय शिक्षा, औद्योगिकीकरण र सेवा उद्योगमार्फत रोजगारीका अवसर विस्तार गरेर मात्र हो ।

अर्थ–अनर्थ

एक जना पेरुभियाली अति दक्षिणपन्थी राजनीतिज्ञ तथा नउवदारवादी अर्थशास्त्री छन्, हर्नान्डो डे सोतो । उनलाई वासिङ्टन सहमतिका एक जना उत्प्रेरक मानिन्छ । उनी फासिस्ट चरित्रका राष्ट्रपति फुजिमोरीका सल्लाहकार थिए । करिब २० वर्षपहिले उनको पुस्तक ‘दि मिस्ट्री अफ क्यापिटल, ह्वाइ क्यापिटालिजम ट्रिम्फ इन दि वेस्ट एन्ड फेल्स इभ्रिह्वेयर एल्स’ पढेको थिएँ । इन्डोनेसिया, इजिप्ट, घानालगायत केही देशको अनौपचारिक अर्थतन्त्रको अध्ययन गरेर लेखिएको उक्त पुस्तकमा उनले सुकुम्बासी या जग्गाजमिन ओगटेका, त्यस्तैमा घर बनाएका तर त्यसको कानुनी स्वामित्व नभएकाहरूलाई कानुनी अधिकार दिनुपर्ने बताएका छन् । उनको तर्क थियो, उनीहरूलाई जमिनको सानो टुक्रा र उनीहरूले बनाएको घरको स्वामित्व दियो भने त्यो घरजग्गा धितो राखेर ऋण लिन सक्छन् । त्यसरी लिएको ऋणले सानोतिनो व्यवसाय र सानो उद्योग खोल्न सक्छन् । यसरी उनीहरू स्वरोजगार बन्ने, अरूलाई काम दिन सक्ने हुन्छन् । पुँजीवाद किन असल हुन्छ भन्ने तर्क पनि उनले यो कोल्याटोरल र वित्तीय पुँजीको सम्बन्धबाट प्रस्ट पार्न खोजेका छन् । यो पुस्तक नवअनुदारवादीहरूका बीच खुब चर्चामा थियो ।

उनले फुजिमोरी सरकारसँग मिलेर पेरुमा यसको प्रयोग पनि गरेका थिए । नब्बेको दशकको आरम्भमा २ लाख पेरुभियनलाई जमिनको स्वामित्व दिइयो । पछि २००४ सम्ममा १४ लाख घर र ९ लाख २० हजार कित्ता जमिनको स्वामित्व लिमालगायतका सहर र गाउँमा रहेका भूमिहीन र सुकुम्बासीहरूलाई हस्तान्तरण गरियो । पछि गरिएको अध्ययनले के देखायो भने यसरी स्वामित्व हातमा आउँदा पनि संस्थागत ऋणमा उनीहरूको पहुँच बढेन । बालबालिकाको पढाइमा सुधार र त्यस्ता परिवारका सदस्यले गर्ने काममा केही भिन्नता भने आयो । त्यसपछि डे सोतोको संस्था आईएलडीले घरजग्गाको स्वामित्वले ऋणमाथि पहुँच बढ्छ भन्ने तर्क गर्न र लबिइङ गर्न छाड्यो ।

यतिबेला नेपालमा माइक्रो क्रेडिट र मिटरब्याजी ऋणको पासोमा परेकाहरू आन्दोलनमा छन् । आम गरिबहरू जसको धेरथोर जमिनको स्वामित्व पनि छ, तिनले पनि आत्मसम्मानपूर्ण जीवन बिताउन सक्ने गरी रोजगारी सिर्जना गर्न सकेका छैनन् । गाउँघरबाट भएको सानो आकारको जग्गाजमिन र बसिरहेको घर पनि छाडेर मानिस सहरतिर भागिरहेका छन् । यस्तो अवस्थामा सुकुम्बासी र अव्यवस्थित बसोबासी या संविधानको व्यवस्थाअनुसार भूमिहीन दलितलाई दिइने सानो टुक्राको घडेरी या सानो आकारको जमिनको स्वामित्वले वास्तवमा उनीहरूको जीवनमा के सुधार ल्याउला भन्ने प्रश्न भने अनुत्तरित नै छ ।

भाद्र २, २०८१, kantipur

ती एक दिनकी सहयात्री

 साउनको पहिलो साता । केही दिनको चर्को घामपछि त्यो रातभर पानी परेको थियो । म बिहानै पूर्व जाने बस समातेर चितवन जाने सोचाइमा थिएँ । झमझम पानी परिरहेकोले ट्याक्सी भेटिएला भन्दै अघि बढ्दाबढ्दै भद्रकाली चोक हुँदै अमरसिंह पुगियो । जुत्ता चप्लक्कै भिज्यो, मोजा समेत ढाडिइसकेका थिए ।

अमरसिंह पुगेपछि थाहा भयो राइड सेयरिङ गर्ने व्यवस्था नआओस् भनेर यातायात व्यवसायीहरू हड्तालमा उत्रेका रहेछन् । पोखराको बद्नाम ट्याक्सी सेवाले उपभोक्तालाई दिएको सास्तीमा राइड सेयरिङले राहत दिन सक्थ्यो ।

तर यहाँ पनि यातायात व्यवसायीहरूको संगठन ठग्न पाउने अधिकारका लागि आन्दोलन गरिरहे झैं देखिन्थ्यो । यो मामिला हेर्ने प्रदेश मन्त्रीले आफू दिनभर अलिअलि रक्सी खाएर सुत्छु तर माग पूरा गर्दिनँ भनेर अघिल्लै दिन जानकारी दिएका थिए ।

मैले चितवन जाने योजना स्थगित गरें । पोखरा बसिरहन पनि मन थिएन । बुझ्दै जाँदा काठमाडौं जाने पर्यटक बसहरू नरोकिने थाहा भयो । र, चितवनको यात्रा रद्द गरेर म काठमाडौंतिर हिंडें । यसरी मान्छेले आफ्नो गन्तव्य सजिलै किन र कसरी बदल्छ होला ? चितवनको यात्रा तय गरेर निस्केको मान्छे काठमाडौं कसरी मोडिन्छ ?

‘गोधूलिमा हिंड्ने एउटा जिउँदो मान्छे….’ आभासको रचना संगीत र स्वर रहेको एउटा गीत छ, ‘संसारलाई फेर्छु भन्थ्यो आफैं फेरिएछ ।’ अर्थात् आफ्ना आदर्शहरू समेत मान्छे मौसम अनुरूप कसरी बदलिरहन सक्छ ? न्यायपूर्ण र समतामूलक समाज बनाउन हिंडेका नेता कसरी आफैं सनातनदेखि चलिआएको शोषण र थिचोमिचो जोगाउने व्यवस्था र पात्र या चरित्रको शरणमा पुग्छन् ?बाटोमा अवरोध आउँछन्, बाटो मोडिन्छ तर गन्तव्य त नफेरिनुपर्ने नि ! गन्तव्य स्थायी र निश्चित प्रक्रिया हो कि जताबाट जता पनि मोडिन सक्ने कुरा हो ? सूक्ष्म र अरूका लागि महत्वहीन भए पनि छिनभरमा लिएको आफ्नै निर्णयले मलाई यस्ता केही प्रश्नमाथि एकछिन घोत्लिन लगायो ।

मनमा यस्ता कुरा खेल्दै गर्दा अर्को सन्दर्भले मेरो सोचाइको लय पनि त्यसरी नै मोडियो र अर्को धार समात्यो जसरी मेरो यात्रा मोडिएको थियो ।

****

म आफ्नो सिटतिर तन्किंदै बस्न पुग्दा झ्यालतिरको सिटमा एक जना स्कुले विद्यार्थी जस्तो लाग्ने मैले नातिनी भन्नुपर्ने उमेरकी नानी मोबाइल खेलाइरहेकी थिइन् । म सिटमा बसें र झोलाबाट निकालिराखेको प्लेटोको ‘गणराज्य’ पुस्तकको नेपाली अनुवाद पढ्न थालें ।

यो पुस्तकका अनुवादक कतिको भरपर्दा र विश्वसनीय हुन् भन्ने थाहा नभएर अघिल्लै दिन अंग्रेजी भर्सन डाउनलोड गरेर मोबाइलमा राखेको पनि थिएँ । बाटो कटाउन सहज होस् भनेर कुनै न कुनै पुस्तक झोलामा हालेर हिंड्ने बानीले यहाँ सहयोग गरेको थियो ।

पहिले लामो यात्रामा कहिले कहिले त उभिएरै या छतमा यात्रारत रहँदा पनि हातमा पुस्तक लिएर पढी हिंडिन्थ्यो । ‘अग्निदीक्षा’ लगायतका उपन्यास छतमा बसेर पढ्दै यात्रा गरेको अझै सम्झन्छु ।

प्लेटो २५०० वर्ष पहिले युनानी या ग्रिसेलीहरूले आफ्ना पुर्खाबाट सम्हालेर राखिएका ज्ञान परम्परामाथि प्रश्न गर्ने र त्यसलाई अझ समय सापेक्ष उजिल्याउने चिन्तक हुन् । मैले आरम्भमा समाजवादबारे पढ्दा प्लेटोलाई पनि एउटा समाजवादी धारणा भएका मानिसका रूपमा चिनेको थिएँ ।

उनको तर्क प्रणाली पूर्वीय दर्शनको भन्दा भिन्न आलोचनात्मक चिन्तनलाई प्रश्रय गर्ने खालको छ । उनको समयको सेरोफेरो र त्यसपछि लेखेर पूरा गरिएको ‘महाभारत’मा जीवन, समाज, राज्य र राजाहरूबारे जे लेखिएको छ त्यसको तुलनामा प्लेटो निकै आधुनिक र भौतिकवादी लाग्छन् । आदर्श शासक र राज्यको कल्पना भने उस्तै उस्तै लाग्ने तत्कालीन समयका ज्ञानको सीमाको सापेक्ष छ ।

उनले आदर्श शासक र युवाहरूलाई तालिम दिने सम्बन्धी जे परिकल्पना गरेका छन् त्यसलाई केही हदसम्म अट्टोमन साम्राज्य (चौधौंदेखि बीसौं शताब्दी)ले प्रयोगमा ल्याएको रहेछ । त्यसको लामो समय अनुसरण पनि गरेको रहेछ ।

फ्रान्सिस फुकुयामाका अनुसार अट्टोमन साम्राज्यले पूर्वी युरोपका उपनिवेश (बाल्कन क्षेत्रका देशहरू) बाट तीन–चार वर्षका खासगरी क्रिश्चियन परिवारका बालबालिकालाई उनीहरूको वाप्टिष्ट गरेको खाता समेत मेटाएर अपहरण गरेर टर्की पुर्‍याउँथ्यो । तिनको पालनपोषण र हुर्काइ, सैन्य तालिमको विशेष व्यवस्था हुन्थ्यो । बाबु, आमा, आफन्त, आफ्नो देश या समाज, धर्म या वंश परम्पराबारे शून्य जानकारी भएका नयाँ मान्छे तयार पारिन्थ्यो ।

यी युवाहरूबाट राज्यप्रति निष्ठा भएको सैन्य दस्ता तयार हुन्थ्यो । ल्याइएका बालिकालाई पनि विशिष्ट रूपमा हुर्काइन्थ्यो र ती युवाहरूसँग बिहे गराइन्थ्यो । त्यसो गर्दा कति आफ्नै दाजु बहिनीका बीच पनि बिहे हुनसक्थ्यो । अचम्म लाग्छ यस्तो परम्परा केही सय वर्ष पहिलेसम्म पनि कायम थियो ।

प्लेटोले चाहिं तीन पुस्ताका बीच विवाह र सन्तान उत्पादन गर्न अनुचित हुने बताएका रहेछन्, बाजे र नातिनी पुस्तासम्म । उनीहरूका बीच यौन समागम हुनसक्ने कुरालाई भने नकारेका रहेनछन् । यो क्रिश्चियानिटीको विकास हुनुभन्दा धेरै वर्ष अगाडि अर्थात् क्राइष्ट जन्मनुभन्दा पनि पाँच सय वर्ष अगाडिको कुरा थियो ।

त्यतिबेलासम्म युनानी र ग्रिसेलीहरू पनि बहुदेवतावादमा विश्वास गर्थे । हामी हिन्दु खस आर्यमा चाहिं हाडनातामा मात्र होइन सगोत्री बीचको सम्बन्धलाई पनि निषेध गर्ने उताको भन्दा भिन्न मान्यता छ । यस्तो परम्परा कति पहिले बन्यो भन्नेबारे चाहिं मलाई थाहा छैन ।

****

बसले अमर सिंह चोकमै केही अलमल गर्‍यो । आउँछु भनेको कसैलाई अलि लामो समय पर्खंदै पनि थियो । मेरो आजकी सहयात्री हुनलागेकी ती नानीको छटपटी बढ्दै थियो । मोबाइलमा कसैसँग कुरा पनि गरिरहेकी थिइन् । घरीघरी आफैंसँग बोल्दै पनि थिइन् । उनले कसैसँग भन्न मन लागे झैं गरी बसको ढिलाइबारे कुरा गरेको सुनेपछि मैले उनीतिर चासो दिएँ ।

चासोको अर्थ यहाँ सहज रूपमा अनुमान लगाउन सकिने विषयमा कुरा भयो । कहाँ जान लागेको, कहाँबाट आएको, घर कता हो यस्तै त हुन्छ । अलिकति कुन कक्षामा पढ्दै हुनुहुन्छ ? भनेर थपे भयो । मैले तीनवटा कुरा जानीजानी सोधिनँ– उनको नाम र उमेर अनि एक्लै छन् कि साथीसँग छन् । पछिल्लो प्रश्न सोध्न उचित लागेन ।

आज सोधेको नाम भोलि बिर्सनेले किन सोध्ने ? फेरि उनले आफ्नो सिट नजिकको यात्रीसँग सहज अनुभूति गरुन् भन्ने पनि मेरो आशय थियो । पराइसँग बोल्नु परेको नठानुन् र मबाट ‘प्याट्रोनाइज’ भएको अनुभव नगरुन् भन्नेमा म सतर्क थिएँ ।

नानी निकै फरासिली रहिछन् । छिनछिनमा बिसाएर गफ गर्दै जाँदा बाबु आमा के गर्नुहुन्छ, परिवारमा को–को छन्, विद्यालय कस्तो छ, पढाइ, शिक्षक यस्तै प्रसंग आइहालेका थिए । उनले आफ्नो विद्यालयको एउटा फोटो र भिडियो पनि देखाइन् ।

उनका दिदीहरूको स्कुले पढाइ पनि पूरा नगरी १५ वर्ष पुग्दा नपुग्दै बिहे भएको थियो । किन त्यति छिटो भयो होला त बिहे ? टिनएज प्रेममा पो परे कि ?

यिनी मैले सोचेको भन्दा धेरै अर्थात् कक्षा नौमा पढ्दै रहिछिन् । हेर्दा १२ वर्ष पुग्दै गरेकी जस्ती बच्चै देखिन्थिन् । उनको उमेर भन्दा उनका कुरामा पाकोपन थियो । बोलीमा आत्मविश्वास झल्किन्थ्यो ।

फोनमा उनले गरेका संवाद सुनेर थाहा पाएको थिएँ उनलाई बस चढाउन आएकी उनकी दिदी थिइन् । उनी काठमाडौंमा दाइकहाँ जान लागेकी थिइन् । ती उनका दाइ आफन्त थिए, आफ्नै दाइ थिएनन्, जो काठमाडौंमा बसेर सानो काम गर्दै विदेश जाने तयारी गरिरहेका थिए ।

उनलाई बस चढाउने दिदी पनि पारिवारिक आफन्त रहिछन् । यसरी हामीकहाँ कसै न कसैले कोही न कोही आफन्तहरूको सहयोगले जीवनलाई सहज बनाइरहेको हुन्छ । सामाजिक पूँजीबाट सबैजसोले जीवनका कठिन समयमा केही न केही राहत पाएका हुन्छन् ।

केहीलाई छाडेर सबैजसोले आफूलाई असहाय महसुस गर्नुपरेको छैन– राज्य र ऋण लागेको समयमा बाहेक । नानी यात्रा गर्न पाएकोमा खुशी थिइन् । एक्लै हुँदाको हिच्किचाहट थिएन । बालसुलभ चञ्चलता र उत्सकुता चाहिं छताछुल्ल थियो ।

****

जब सडक खाल्डाखुल्डीले बनेको हुन्छ तब बस यात्रामा पढ्न सहज हुँदैन । पहिले पहिले लामो यात्रामा कहिले कहिले त उभिएरै या छतमा यात्रारत रहँदा पनि हातमा पुस्तक लिएर पढी हिंडिन्थ्यो । ‘अग्निदीक्षा’ लगायतका उपन्यास छतमा बसेर पढ्दै यात्रा गरेको अझै सम्झन्छु ।

पछि चालीस लागेपछि लामो समय बसमा पढ्न नसकिने, चक्कर लाग्ने र वान्ता होेला जस्तो हुन थाल्यो । साठी कटेपछि फेरि बसमा पढ्न सक्ने भएको छु । अहिले पनि घरबाट शहरतिर जाँदा–आउँदा पढिबस्ने बानी छ र कतिपय पुस्तक यस्तै यात्रामा मात्र पढेर सकेको हुन्छु ।

पोखरा मुग्लिङ (अब यो बढी मुग्लिन भएको छ) राजमार्ग विस्तारको क्रम जारी छ र केही भाग अझै पिच हुन बाँकी छ । त्यस्ता भागमा रहेका खाल्डाखुल्डीले बस जोल्ठिङ खान थालेपछि केहीबेर पुस्तक थन्क्याएर यी नानीसँग संवाद जारी राख्थें ।

तिनलाई चाहिं मेरो सेतै फुलेको कपाल देखेर अलि अनौठो लागेको रहेछ । आफ्ना साथीहरूसँग घरीघरी मेसेन्जरमा गफ गर्दा ‘फुलेको कपाल भएको मान्छे नजिक छ’ भन्ने जनाउ दिएर हाँस्थिन् । सायद म पुस्तक पढिरहेको बेला भिडियो कुरा गर्दै आफ्ना साथी र आमालाई पनि मेरो टाउको देखाइदिएकी हुँदी हुन् ।

समग्रमा उनीसँग भएका संवादबाट थाहा भएका सीमित कुराले मलाई नेपाली समाजको विशिष्ट तर बासी बसेका चरित्रको केही ज्ञान प्राप्त भयो । यिनी आफ्ना पचास वर्ष पनि नपुगेका बाबा ममी (उनी त्यस्तै सम्बोधन गर्थिन्) का चार सन्तानमध्ये तेस्रो नम्बरमा थिइन् ।

सन्तानमध्ये सबैभन्दा कान्छो भाइ हो र उनीहरू एउटै विद्यालयमा अध्ययन गर्छन् । तीन जना छोरीपछि चौथो सन्तान छोरो हुनु र त्यसपछि सन्तान नथपिनुले हाम्रो पारिवारिक मूल्य प्रणालीमा रहेको सांस्कृतिक प्रभावको अवशेषतिर संकेत गर्छ ।

उनले बताए अनुसार गाउँको भए पनि उनको विद्यालय भौतिक सुविधासम्पन्न छ । फोटो हेर्दा पनि कुनै दाताले सहयोग गरेर बनाइदिएको जस्तो लाग्थ्यो । त्यहाँ कम्प्युटर ल्याब छ, फर्निचर राम्रै छन् । विद्यार्थी पनि धेरै नै छन् ।

उनको क्लासमा मात्र ४३ जना । बसाइँसराइले रित्तिंदै गएको हाम्रो गाउँघरमा अहिलेका लागि यो निकै ठूलो संख्या हो । अंग्रेजी शिक्षक पनि राम्रा छन् । उनका अनुसार पढाइ पनि राम्रो छ ।

बाबु कृषि काम गर्छन् । आमा दीर्घ रोगी छिन् । विद्यालय दश मिनेटको दूरीमा छ । विद्यालय आउनुअघि र फर्केपछि बाबुआमालाई घाँसपात गर्न या भान्सामा सघाउनुपर्छ । प्रायः भान्सा आफैंले सम्हाल्नुपर्छ । भन्दै थिइन्– ‘आमा कतिबेला बिरामी हुनुहुन्छ भन्ने नै थाहा हुन्न । तत्काल फत्रक्फत्रक् पर्नुहुन्छ । भान्साको काम त मैले नै गर्ने हो !’

मैले आफ्नै आमालाई सम्झें, आफ्नो बाल्यकाल र किशोरवयका दिन सम्झें । मलाई स्कुले जीवन र पछि पनि घरतिर गइरहँदा जहिले पनि मनमा कतै आज आमा बिरामी त हुनुुहुन्न भन्ने झस्कोले पछ्याइरहन्थ्यो । आमा बिरामी हुनु भयानक अत्यासलाग्दो कुरो हुन्थ्यो । चञ्चल उमेरमा बिहान–बेलुका भात भान्सामा पस्नु परेपछि खेल्नु कतिबेला, पढ्नु कतिबेला ?

मैले उनका हाततिर देखाएर ठट्टा गर्दै सोधें हात यति सफा हुनेले घाँसपात र भान्सामा काम गरेको हैन होला ? उनले सहज रूपमा लिइन् र भनिन्– ‘तीन चार दिन भयो पोखरामा आएर एउटा बिहेका लागि बसेको, त्यही भएर हात सफा भएको हो ।’

म अलि होचो र कलिलो भएको ठहर गरेर बिहे नगर्ने निर्णय भयो उहाँहरूकै बीचमा । केटीका लागि लोग्नेका रूपमा पुरुषोचित आवश्यकता पूरा गर्न अयोग्य ठहरिएर होला म त्यो जालबाट बचेको थिएँ ।

आफूले कति कक्षासम्म पढ्न पाउने हो भन्नेमा यिनी विश्वस्त छैनन् । किनभने उनका दिदीहरूको स्कुले पढाइ पनि पूरा नगरी १५ वर्ष पुग्दा नपुग्दै बिहे भएको थियो । किन त्यति छिटो भयो होला त बिहे ? टिनएज प्रेममा पो परे कि ? यस्तो स्कुले प्रेम गरेर भागी बिहे गर्ने र पछि दुःख पाउनेका कथा नेपालका केही भागमा बाक्लै सुनिने गरिएको छ ।

‘हैन, बाबाले नै सानोमा बिहे गरिदिनुभयो । नबुझ्ने बाबा भएपछि के गर्नु ?’

‘नबुझ्ने बाबा भएपछि के गर्नु’ यो उनको जीवनले अनुभव गरेको एउटा शक्तिशाली भाव थियो । यसो भन्दै गर्दा उनको शब्द, उच्चारणको लय, ध्वनि र अनुहारमा एकैपटक निराशा र असन्तोष, बाध्यता र जीवनमा गर्नुपर्ने सम्झौताका अनेक सुस्केरा व्यक्त भएका थिए ।

म खङ्ग्रङ्गै भएको थिएँ । लाग्यो¬– यिनी आफूलाई पनि अब छिटै, विद्यालय शिक्षा पनि पूरा नगर्दै बाबाले बिहे गरेर पठाउलान् र आफ्नो सबै सपना त्यतै चुँडिएला भनेर मानसिक दबाबमा छन् ।

यो आधुनिकतातिर लम्क्यो भनिएको, एक्काइसौं शताब्दीको भनिएको या आधुनिक आमसञ्चारका कारण चेतनास्तर र सूचनामा पहुँच निकै बढ्यो भनिएको हाम्रै समयको कुरा थियो, कुनै विगतको सम्झना मात्र थिएन । र यो पोखरा महानगरबाट आठ दश किमी दूरीमा रहेको गाउँको कुरा थियो ।

****

मलाई आफ्नै विगतको सम्झना भयो । म आठ कक्षाको पढाइ सकेर नौ कक्षामा पढ्न थालेको मात्र थिएँ । चौध वर्ष पुगिसकेको पनि थिइनँ । प्रेम र विवाहपछिको जीवनबारे किशोर वय सापेक्ष जिज्ञासा जाग्न थालेको थियो । उपन्यास पढ्दा त्यसतर्फ रुचि राख्ने भएको थिएँ ।

वैवाहिक जीवनमा प्रवेश गर्ने कल्पना पनि गरेको थिइनँ । मलाई स्वैरकल्पनामा समाजको जड र सनातन व्यवस्थाबाट बाहिर भाग्न मन लाग्थ्यो ।
कुरा २०३२ साल माघ महिनाको थियो । मावली गएको बेला हजुरआमाले बिहेको कुरा चलाएको सम्झन्छु । चिशंकुको डाँडाथोकतिरका एकजना पुरुष त्यहीं आएका थिए ।

करापुटार रामबजार भन्दा उत्तरतिर ठिक्क माथिको राम्चेमा हुस्सुले डम्मै ढाकेकोले बिहान निकै चिसो थियो । म बर्को ओढेर मावली भाइबहिनीहरूसँगै पिंढीमा बसेको थिएँ ।

उक्त पुरुषलाई मेरो शरीरको बनोट र उचाइ देखाउनकै लागि हजुरआमाले मलाई बसेको ठाउँबाट उठेर उभिन बाध्य पार्नुभएको थियो । म कुनै हालतमा अहिले बिहे गर्दिनँ आँवोइ भन्दा पनि उहाँले सुन्नुभएको थिएन ।

ती पुरुष (मैले मामा भन्ने गर्थें) की छोरी र मेरो उचाइ अनुमान गरियो । म अलि होचो कलिलो भएको ठहर गरेर बिहे नगर्ने निर्णय भयो उहाँहरूकै बीचमा । केटीका लागि लोग्नेका रूपमा पुरुषोचित आवश्यकता पूरा गर्न अयोग्य ठहरिएर होला म त्यो जालबाट बचेको थिएँ ।

अहो आधा शताब्दी ठ्याक्कै पछि, नेपालले आधुनिकताको यात्रा थालेको झण्डै शताब्दी नजिक पुग्दा पनि नेपाली समाजमा कलिला नानीहरूलाई बिहे गरेर पठाउने चलन गएको रहेनछ !

यता प्लेटो पढ्दै थिएँ । पच्चीस सय वर्ष पहिले प्लेटोले बिहेयोग्य उमेर र सन्तान जन्माउने उमेरका बारेमा उल्लेख गरेका कुरा र अहिलेको नेपाली गाउँमा भइरहेको अभ्यासका बीचको दूरी देखेर मलाई अचम्म लाग्दै थियो । प्लेटो केटीका लागि विवाहयोग्य उमेर २० वर्ष मान्छन् ।

सन्तान जन्माउने उमेर २० देखि ४० भित्र भन्छन् । पुरुषका लागि यस्तो उमेर महिलाको भन्दा ढिलो सुरु हुन्छ र ढिलोसम्म रहन्छ । शरीर विज्ञान र होमो सेपियन्सको पुनरुत्पादन प्रक्रियाको आधुनिक ज्ञान नहुँदैको कुरा थियो त्यो ।

यता नेपालको कानूनले २० वर्षलाई विवाहयोग्य उमेर मानेको छ तर गाउँमा अझै पनि कानून र स्वास्थ्य विज्ञान सम्बन्धी चेतना दुवैलाई संस्कार र परम्परागत मूल्यले उछिनिरहेको छ ।

****

किशोर अवस्थामै बिहे भएका उनका दिदीहरूको जीवन पनि सहज छैन । एक जनाका पतिमा स्वास्थ्य सम्बन्धी समस्या छ र सानोतिनो खेतीपाती गरेर बसेका छन् । काम गर्न गाह्रो हुन्छ ।

अर्का चाहिं खाडीमुलुक पुगेको महिना दिनमा नै स्वास्थ्य सम्बन्धी समस्या देखिएर फर्किनु परेको थियो । यताबाट जानु अगाडि स्वास्थ्य चेक गर्ने संस्थाले उनलाई स्वस्थ रहेको प्रमाणित गरेको थियो उता पुगेपछि परीक्षणमा फेल भए । अर्थात् लेवर माइग्रेसनको झुटमुटले उनलाई फँसायो । अहिले दुवै जना घरमा सानोतिनो कृषिकर्म गरेर बसेका छन् ।

किशोर वयमा भर्खर जीवनका सपनाहरू बुन्दै गरिएको बेला हुने विवाहका जीवनभर पर्ने आर्थिक, सामाजिक, मनोवैज्ञानिक र स्वास्थ्य सम्बन्धी समस्याका बलशाली प्रभावले उनीहरूको जीवन कति अप्ठेरोमा धकेलेको होला भन्ने कल्पेर पनि मलाई उराठ लाग्यो ।

यसमा ती नानीको बुझाइ जस्तो उनका बाबुको मात्र कमजोरी छैन । समाजले यस्तो संस्कृतिलाई प्रोत्साहन र संरक्षण गर्ने वातावरण दिएको छ । कमसेकम कक्षा १२ सम्म अनिवार्य शिक्षा र २० वर्ष नपुगी बिहे गर्न निषेध गरे यी जस्ता नानीहरूको जीवन छिट्टै श्रम र अभावको गोलचक्करमा धकेलिने थिएन ।

अवश्य हो यसमा वर्गको प्रभाव पनि छ । सम्पन्न परिवारकाहरू अहिले उमेर नपुगी हत्तपत्त सन्तानको बिहे गरिदिन्नन्, पढाउँछन् । सचेत परिवारकाहरू छोरी र छोरा दुवैलाई आत्मनिर्भरताको नयाँ परिभाषा अनुकूल हुर्काउँछन् ।

छोरी बिहे गरेर दिने जात मात्र मान्दैनन् । तर, गरिबी आफैंमा एउटा मनोसामाजिक रोगको कारण पनि हो जसले छोरीलाई छिट्टै अर्कोसँग ‘भिराइदिन पाए’ भन्ने मान्यता बोकाउँछ अभिभावकमा ।

****

बाटोमा उनी बस छुट्छ कि भनेर होला या अरू के सतर्कता अपनाउन खोजेकी थिइन् कुन्नि, खाजाचिया खान बसिनन् । बरु पछि मैले देखें उनको सिट अगाडिको ब्यागमा फ्रुटी र लेजको खोल कोचिएको थियो ।

बसबाट झर्नु अगाडि मैले सोधें– ‘तपाईंले पढेपछि के गर्ने विचार गर्नुभएको छ त ?’

उनी अनिश्चित थिइन्, खासगरी पढाइ पूरा गर्न पाइएला नपाइएला भन्ने अलमल थियो । मैले उनलाई कमसेकम १२ कक्षासम्मको पढाइ कसैगरी पूरा गर्नु किन राम्रो हुन्छ भन्ने बारे थोरै अर्ति दिएँ । नदिए पनि उनले अवश्य त्यति त बुझेकै थिइन् । यो आफ्नो कमजोरी हो बुज्रुक टोपलिने भन्ने पनि मलाई थाहा थियो ।

छुट्टिने बेला मैले ‘उनको विद्यालय हेर्न कुनै दिन आइपुग्छु’ भनेर विदा लिएँ । उनले खुशी व्यक्त गर्दै ‘पक्का आउनु है भनेर’ विदा गरिन् । थाहा छैन म उक्त विद्यालय हेर्न कहिल्यै पुगुँला नपुगुँला । तर मलाई यिनको भविष्य के भयो होला भन्ने कुराले भने पछिसम्म पछ्याउनेछ ।

२०८१ असोज १९ onlinekhabar.com

चिनियाँ गाउँ देजी : ह्वाङ्हो किनारको सान्या

 

ह्वाङ्हो (पित नदी या एल्लो रिभर) का बारेमा हामीले विद्यालयमा पढेको पाठको सारमा दुःखको कथा थियो । हजारौं वर्षको चिनियाँ सभ्यता निर्माणको मुख्य स्रोत रहेको यो नदीले सम्पन्नता त ल्याएको थियो तर, बेलाबखत आउने बाढीले किनारका बस्ती बगाउँथ्यो, डुबाउँथ्यो र खेत खलिहानमा लगाएको बाली सखाप पार्थ्यो । बाँचेका बासिन्दाले निकै दुःख पाउँथे । अनिकाल बेहोर्थे ।

यता नेपाल र भारतमा कोशी नदीलाई बिहारको दुःख भनेर बुझेजस्तै ह्वाङ्हो नदीलाई चीनको दुःख भनेर चिनाइन्थ्यो । पछि ह्वाङ्हो र त्यहाँका जनताको बारेमा लेखिएका अनेकन् कहानी र सन्दर्भ पढियो । बिस्तारै हाम्रो दिमागबाट ह्वाङ्होको पुरानो कहावत मेटिँदै गयो । यसरी मेटिनुमा पछिल्लो समय चिनियाँँ सरकारले अपनाएका नीति र नदीको स्रोत तथा जलाधार व्यवस्थापनमा भएका प्रयासले काम गरेको हुनसक्छ ।

अहिले हामी यही ह्वाङ्हो नदीको किनारमा छौँ र दुःख र गरिबी निवारणको उदाहरण बनेको देजी गाउँको अवलोकन गरिरहेका छौँ । यो गाउँ चीनको छिङहाइ प्रान्तअन्तर्गत हुआङनान तिब्बतीयन स्वायत्त प्रिफेक्चरको जियान्चा काउण्टीमा रहेको छ ।

प्रिफेक्चरमा ७० प्रतिशत जति तिब्बतीयन समुदायका मानिस बसोबास गर्ने भएकोले यसलाई तिब्बतीयन स्वायत्त इकाइका रूपमा मान्यता दिइएको रहेछ । यो प्रिफेक्चर ह्वाङ्होको पूर्व-उत्तरी किनारमा अग्ला नङ्गा पहाड र नदी किनारमा बनेका टार र बेसी मिलेर बनेको रहेछ । लेखाइ र पठनपाठन तथा सरकारी कामकाजमा तिब्बतीयन र चिनीयाँ भाषा प्रयोग गरिदो रहेछ । भाषा र संस्कृतिको संरक्षण नीतिअन्तर्गत गाउँ र घरको बनोटमा तिब्बतीयन संस्कृति झल्कने गरी बनाइएको । हरेक साइनबोर्ड र सङ्केत तिब्बतीयन र चिनियाँँ मण्डारीन भाषामा लेखिएको छ । ‘यलो नदी किनारमा बस तर, तिब्बतीयन जीवनशैली अनुभव गर’ भन्ने नीति अपनाइएको रहेछ ।

तिब्बतीयन मूलका आङ्वा मसँगै ग्रीन टीको चुस्की लिएर गफ गरिरहेका छन् । एकजना तिब्बतीयन मुलकी युवती, जो उक्त गाउँको स्थानीय सरकारकी कर्मचारी हुन्, आङ्वालाई हाम्रो प्रश्न र हामीलाई आङ्वाको उत्तर उल्था गर्दै सुनाइरहेकी छन् । मेरो नेपाली प्रश्नको उल्थाचाहिँ आफूलाई राजकुमार भन्ने सान्सी विश्वविद्यालयका नेपाली विभागका प्रमुखले गरेका छन् । वार्तामा हामी चारजना सामेल छौँ । म, आङ्वा, ती युवती (नाम त बिर्सें, तिब्बतीयन नाम नै थियो, उनले शहरबाट स्नातक तहको अध्ययन गरेर फर्केपछि समुदायमा जागिर गरिरहेकी रहिछिन्) र राजकुमार । यी राजकुमारचाहिँ त्रिविवि केन्द्रीय क्याम्पसबाट नेपाली भाषामा स्नातकोत्तर गरेर गएका रहेछन् ।

आङ्वा पहिले जियान्चा काउण्टीमै पर्ने १५ किमि जति परको कुनै पहाडको टुप्पोमा बस्ने तिब्बतीयन मूलका किसान परिवारका घरमूली रहेछन् । गाउँका किसानको आयस्ताले खान लाउन नपुग्ने ! पानी पँधेरो निकै टाढा । जागिर या काम पाउन मुस्किल नै हुने भयो । जमिन उब्जाउ थिएन । विकासका पूर्वाधार पुग्न सकेका थिएनन् । कच्ची सडक र टाढाबाट ल्याउनुपर्ने कुवाको पानी । जीवन कष्टकर थियो । वार्षिक औसत तापक्रम नै जम्मा ८.३ डिग्री सेल्सियस । वस्ती बसेका ठाउँको सरदर उचाइ २९ सय मिटर । पानी कम पर्ने सुख्खा लागिरहने । त्यसमध्ये ३० वटा गाउँका २५१ किसान र भेडा तथा याक पालक गोठालाको परिवारले वार्षिक २ हजार युआनभन्दा कम आयस्तामा जीविका चलाइरहेको थियो ।

यस्तैमा सरकारले उनीहरूलाई नयाँ ठाउँमा बसाइँ सर्न र सरकारी सहयोगमा जीवन परिवर्तन गर्न अनुरोध गर्‍यो । सुरुमा त उनीहरूलाई आफ्ना पुर्खाको थातथलो छाडेर हिँड्न मन लागेन । नयाँ ठाउँमा जान र त्यसमा घुलमिल हुन पो कसरी सकिएला भन्ने लाग्यो । तर, नयाँ पुस्तालाई त्यही पहाडमा रोक्नु पनि उचित लागेन । उनीहरू अन्ततः सरकारको अनुरोधमा यता बसाँइ सर्न तयार भए । यता आएपछि नै उनका दुई छोराले शहर गएर स्नातक तहसम्म अध्ययन गरे । अरु दुई सन्तान पनि पढ्दैछन् । जोठो छोरा शहरमा नै जागिर गर्छन् । उनीहरूको जीवन सहज रूपमा चलेको छ । आङ्वा नयाँ अवस्थाप्रति खुसी देखिन्छन् । भन्छन्, “अहो ! पहाडमै बसेको भए मैले अझै कति दुःख पाउँथेँ ।”

आङ्वाको जस्तै उक्त इलाकाका विभिन्न वस्तीबाट बसाइँ सरेका २५१ परिवारको जीवनमा अहिले अजङ्गको परिवर्तन आएको छ । सरकारी तथ्याङ्कअनुसार सरदर वार्षिक औसत आय ९ हजार ८ सय युआन पुगेको छ । उनीहरूले पर्यटनलाई मुख्य आयस्रोत बनाएका छन् । यता होमस्टे चलाउने पहिलो गाउँ पनि यही हो । पर्यटकले यसलाई लिटिल सान्या नाम दिएका छन् (सान्या चीनको हाइनान टापुमा रहेको समुद्र तटीय पर्यटन क्षेत्र हो )। देजीले चीनको सबैभन्दा सुन्दर आरामदायी गाउँ भन्ने नाम पाएको छ । यसैगरी सरकारले नै यसलाई राष्ट्रिय पर्यावरणीय सांस्कृतिक गाउँ भनेर २०१९ मा नामाकरण गरेको छ ।

यस अगाडि हामीलाई नमूना देजी गाउँको कायापलटबारे बनाइएको म्युजियममा लगेर एउटा डकुमेन्ट्री र तस्वीरहरू देखाइएको थियो । अभिलेखहरू सुरक्षित गरेर राखिएको थियो । ह्वाङ्हो नदी किनारैमा रहेको उक्त म्युजियम पनि गाउँ पर्यटनको मुख्य आकर्षण बनेको रहेछ । नदी किनारमा बाहिरबाट ल्याइएको बालुवाले समुद्री तटको झल्को दिन्थ्यो । कतै निकै तल बनाइएको बाँधका कारण यलो नदीको यो किनारदेखि अर्को किनारसम्मको विस्तार बेगनास तालको जस्तो देखिन्थ्यो । किनारमा खेल्न मिल्ने पिङ, नदीको अलिकति भित्र पुगेर सेल्फी लिन मिल्ने ठाउँहरू, बोटिङ, गार्डेन, व्यवस्थित थियो । मुख्य आयस्रोतका रूपमा पर्यटनको विकास गरिएको यो गाउँ नयाँ वस्ती विकास गर्नुअघि रुखो पाखो मात्र थियो ।

नदी किनारमा लेखक

चिनियाँँ कम्युनिष्ट पार्टीको महासचिवका रूपमा सी चिनफिङ आएपछि उनले केही महत्त्वपूर्ण नीतिगत डिपार्चर गरेका थिए । सन् १९७८ मा थालिएको सुधारले चीनको आर्थिक वृद्धिदर त उल्लेख्य रूपमा माथि पुगेको थियो । बीसौं वर्षसम्म डबल डिजिट ग्रोथ गरेर उसले गरिबी निवारण र आधुनिकीकरणमा चामत्कारिक फड्को मारेको थियो । त्यससँगै केही ठाउँ र समूह विकासको यो गतिबाट निकै पछि छुटेका थिए । अहिलेको द्रुत रेलले पुराना मालवाहक रेललाई पछि छाडेको जस्तो । सिमान्त क्षेत्र र वर्गका मानिसले ठूलो मूल्य चुकाइरहेका थिए । आर्थिक असमानता ह्वात्तै बढेको थियो । यद्यपि, अघिल्लो शताब्दीको आखिरितिरै विकसित प्रान्तले पछि परेका प्रान्तको आर्थिक अवस्था उकास्न लगानी गर्नैपर्ने व्यवस्था गरिएको थियो ।

असमान विकासको यो प्रक्रियामा हस्तक्षेप गर्न सीले केही नीतिहरू अगाडि सारे । भ्रष्टाचार नियन्त्रण उनको उच्च प्राथमिकतामा थियो । यसमध्ये सरकारी अधिकारीको तडकभडकपूर्ण जीवनशैलीमा तत्काल रोक लगाए । हामी सरकारी पाहुना भएर बसेका थियौँ । हरेक दिनजसो विभिन्न तहका सरकारी अधिकारीले रात्रिभोज पनि दिने गरेका थिए । तर, त्यस्तो रात्रिभोजमा मद्यपान निषेधित थियो । उनीहरूको महत्त्वपूर्ण मध्य-शरद चाडको समय थियो । उनीहरूले आफ्ना तर्फबाट डिनरमा मद्यपान नगराएका मात्र हैनन्, हाम्रो तर्फबाट उपहारका लागि लगेका बोतल खोल्नसमेत निषेध नै गरे ।

सीको अर्को महत्त्वपूर्ण कदमचाहिँ लक्षित क्षेत्रको गरिबी निवारणसम्बन्धी नीति थियो । यसैअन्तर्गत कतिपय दूरवर्ती उच्च पहाडका मानिसलाई सहज ठाउँमा स्थानान्तरण गराएर भएपनि उनीहरूलाई गरिब रहन नदिने नीति लिइयो । जियान्चा काउन्टीको यी २५१ परिवारको स्थानान्तरण पनि यही नीतिअन्तर्गत भएको थियो ।

यो स्थानान्तरण परियोजना २०१६ मा थालियो र २०१७ मा पूरा गरियो । चिनियाँँहरू काम थाल्नुअघि सबै पक्षबाट विस्तारमा अध्ययन गर्छन्, योजना बनाउँछन्, काम बाँडफाँट गर्छन् र तोकिएको समयमा काम फत्ते गरेर नतिजा निकाल्छन् भन्ने पनि यसले पुष्टि गर्छ । गाउँ नै सार्ने योजना १ वर्षमा पूरा हुनु सामान्य कुरा अवश्य होइन ।

यस क्रममा कति सदस्य भएको परिवारले कति जमिन पाउने, घर बनाउन कति अनुदान दिइने जस्ता कुरा तय गरिए । जस्तो, कुनैपनि परिवारलाई घर बनाउन ४० हजार युआनभन्दा बढी अनुदान नदिने नीति लिइयो ।

परिवार सङ्ख्या हेरेर जमिनको इकाइ तोकियो । एकजना मात्र सदस्य भएको परिवारले २५ स्क्वायर मिटर जमिन पाउने भयो र आठजना सदस्य हुनेले १२८ स्क्वायर मिटर पाउने तय भयो । घर र टोल बनाउँदा लोक संस्कृति, ह्वाङ्हो नदी संस्कृति, कृषि संस्कृति र तिब्बतीयन संस्कृतिका मुख्य पक्षलाई समेटेर योजना बनाइयो । ‘तिब्बतीयन घरमा बस, स्थानीय स्वादिष्ट भोजन खाउ र ह्वाङ्हो (यलो) नदीको दृश्यावलोकन गर’ भन्ने नारासहित ग्रामिण पर्या-पर्यटनको अवधारणा अघि सारियो ।

देजी (खुशहाल) गाउँमा २०१९ मा नै २ लाख ८० हजार पर्यटक घुम्न पुगे । समुदायको समग्र पर्यटन आयस्ता ७४ लाख युआन पुग्यो । कुल वितरणयोग्य आय ८ लाख युआन पुग्यो जुन प्रति परिवार ३ हजार १ सय ८७ युआन हुन आउँथ्यो । यसबाहेक परिवारले पर्यटनबाट गर्ने निजी आयस्ता अलग्गै थियो ।

शिक्षा, स्वास्थ्यलगायतका सार्वजनिक सेवाहरू सहज रूपमा उपलब्ध हुने सुनिश्चित गरियो । चीनमा ११ वर्षे अनिवार्य र नि:शुल्क शिक्षाको व्यवस्था छ । गाउँमा आवश्यक पर्ने सम्पूर्ण पूर्वाधार एकीकृत रूपमा उपलब्ध गराइयो ।

यसरी पूर्वाधार विकास र बासिन्दाको आर्थिक सामाजिक तथा सांस्कृतिक विकासलाई सहजीकरण गर्न गरिबी निवारणसँग सम्बन्धित विभिन्न कोष र विभागहरूलाई एकीकृत रूपमा परिचालन गरियो, जसमा जलाधार संरक्षण, यातायात, विद्युत्, शिक्षा, स्वास्थ्य, संस्कृति र पर्यटन जस्ता विभागहरू पर्थे । यी सबै विभागको गरेर यो स्थानान्तरण योजनामा सरकारले ८ करोड ३२ लाख युआन जति खर्च गरेको थियो । चीनको यो अनुभव उनीहरूका सयौं ठाउँमा सञ्चालित लक्षित गरिबी निवारण कार्यक्रमको एउटा नमूना मात्र हो ।

हामीकहाँ पनि गरिबी निवारणका नाममा दशकौंदेखि काम भइरहेको छ । दाताले सञ्चालन गर्ने, गैससले सञ्चालन गर्ने र सरकारी तहबाट सञ्चालन हुने यस्ता कार्यक्रमले लक्षित समूहलाई गरिबीबाट उकास्न खासै मद्दत गरेको पुष्टि हुने तथ्याङ्क छैनन् । युवालाई दक्ष/अदक्ष श्रमका लागि पासपोर्ट भिडाएर विदेश जान बाटो देखाउने सरकारका आम नीतिहरूको प्रभावले गरिबीको दर अवश्य घटाएको छ । तर, अहिले पनि निरपेक्ष गरिबी दर र बहुआयमिक गरिबीको दर हेर्दा हाम्रा नीतिहरूको उपलब्धि कमजोर देखिन्छ ।

कतै स्थानान्तरण गरेर होला, कतै वस्तीलाई एकीकृत गरेर हुनसक्ला तर, लक्षित समूहलाई उनीहरूको सहभागितामा गरिबीबाट मुक्त गर्न ठोस उपायहरू अपनाउन स्थानीय पालिकाहरूलाई तोकेरै जिम्मेवारी दिने र सङ्घ, प्रदेश तथा स्थानीय सरकारका स्रोतको एकीकृत परिचालन गर्ने व्यवस्थित योजना बनाउने हो भने मात्र हामीले पनि चीनको जस्तो उपलब्धि हासिल गर्न सक्छौँ ।

देजी गाउँ छाडेर निस्कँदा मेरा मनमा यस्तै कुरा खेलिरहेका थिए ।

हामीलाई चिया खुवाइएको रेष्टुराँ फराकिलो र तिब्बती शैलीको काठैकाठले बनेको थियो । त्यसका साहु हामीलाई तासी देलेक भन्दै अभिवादन गर्दै थिए । समुदायकै भवनमा उनले निजी लगानीमा यो रेष्टुराँ चलाएका रहेछन् । हामी तलामाथिबाट झरेर बाहिर निस्कँदा स्थानीय युवाहरू रक्सी पिइरहेका थिए ।

देजी सधैँ सुखी गाउँ बनिरहोस् ।

 ७ असोज २०८१, nepalviews.com

छिङहाइको छेउबाट चीनलाई चियाउँदा

भर्खर पन्ध्र पुगेर सोह्रौं वर्षमा हिँड्दै गरेको म २०३५/३६ सालको विद्यार्थी आन्दोलनमा उत्सुकतावश सामेल भएको थिएँ । आन्दोलन सकिँदा-नसकिँदै म झापाली समूह भनिने तत्कालीन नेकपा मालेको सम्पर्कमा पुगेँ । झापालीहरूको पहिलो साहित्य पढेको मुक्ति मोर्चा र वर्ग सङ्घर्षका अङ्कहरू हुन्, जसमा कमरेड रत्नकुमार बान्तवाको हत्या र त्यससँग जोडिएका कथा थिए, सँगै नेकपा माले स्थापनाका विवरण पनि ।

यो समूह चीनलाई विश्व क्रान्तिको केन्द्र मान्ने र माओ विचारधारालाई तत्कालीन समयको मार्क्सवादका रूपमा बुझ्ने मजस्तै अल्लारे विचारको प्रभावमा थियो । पक्का अल्लारे किशोर अवस्थामा साम्यवादी आन्दोलनसँग जोडिएर समाज र विश्वलाई परख गर्न र विश्वदृष्टि निर्माण गर्न थालियो ।

आरम्भमा हामीले जानेकोचाहिँ सोभियत सत्ता समाजवादका नाममा साम्राज्यवाद अभ्यास गरिरहेको मुलुक हो । अमेरिका विश्वको नम्बर एक दुश्मन हो । पुँजीवाद सबै खराबीहरूको मुहान हो । राजतन्त्र र सामन्तवाद कुहेर सड्न लागेको लास हो । र, चीनचाहिँ हाम्रो आशा भरोसाको केन्द्र ।

त्यही बुझाइको समयमा हो, २०३६ मंसिर (नोभेम्बर १९७९) मा चिनियाँ विदेशमन्त्री ह्वाङ हो पोखरा भ्रमणमा आएको बेला हामी वामपन्थी विद्यार्थी उनलाई स्वागत गर्न एयरपोर्ट पुगेका थियौँ । हामीलाई स्वागतमा सामेल नगराइएको रिसमा एयरपोर्टदेखि क्याम्पससम्म हामीले मार्क्सवाद, लेनिनवाद, माओ विचारधाराको समर्थन, नयाँ जनवादी क्रान्तिको पक्षमा र राजतन्त्रको विरोधमा अमेरिका, रुस र भारतका विरोधमा नाराबाजी गरेका थियौँ ।

त्यतिबेला सांस्कृतिक क्रान्तिको प्रभावले हाम्रो आन्दोलनलाई मज्जाले गाँजेको थियो । उता चीनमा हुवा क्वो फङ पार्टी अध्यक्ष र प्रधानमन्त्री भएपनि तङ स्याओ फङको उदय भइसकेको थियो, जसको दूरगामी राजनीतिक प्रभावको हामीलाई पटक्कै आकलन थिएन ।

हामी सांस्कृतिक क्रान्ति, माओका विचार र चीनलाई विश्व क्रान्तिको केन्द्र मान्ने विचारले लट्ठ भइरहेको बेला चीनमा भने अर्कै अर्थराजनीतिक अभ्यास सुरु भइसकेको थियो । चार वर्ष पहिले नै (सेप्टेम्बर १९७६) मा माओको निधन भइसकेको थियो । सांस्कृतिक क्रान्तिको कार्यदिशा खारेज भएको थियो, माओकी पत्नी चियाङ छिङसहित चारजनाको गुटका सबै पक्राउ परेर जेलमा थिए ।

तङको नेतृत्वमा चीनले आर्थिक सुधार र बजार समाजवादको बाटो समातेको थियो । विश्वका अरु देशमा क्रान्ति र विचारधारा निर्यात गर्ने माओकालीन विदेश नीति सच्याइएको थियो । निजी क्षेत्रको उल्लेख्य भूमिकासहित समाजवादको पहिलो चरण निर्माणमा लाग्ने बुझाइसहितको अर्थतन्त्र निर्माणमा उनीहरू सक्रिय भएका थिए ।

२०३७ (सन् १९८०) मा मालेका नेताहरू सिपी मैनाली र ईश्वर पोख्रेल चीन पुगेर फर्केपछि भने मालेले चीनको कम्युनिष्ट पार्टीले जे नीति लिन्छ, त्यसैलाई समर्थन गर्ने नीति अङ्गीकार गर्न थालेको थियो । चीन समाजवादी हो कि पुँजीवादी भइसक्यो भनेर यताका कम्युनिष्टबीच चर्को बहस र आरोप-प्रत्यारोप चलिरहेको थियो ।

खुलापन र वार्षिक हजारौं लाखौंको सङ्ख्यामा विद्यार्थी अमेरिका र युरोप पठाउने नीतिले चीन समाजवादमै अडिन्छ भन्नेमा मलाई पनि कहिले कहिले शङ्का लाग्थ्यो । मोहनविक्रम समूह र उनको स्कूल चीनलाई समाजवादी क्रान्तिप्रति गद्दारी गरेको भन्ने प्रचार गर्थ्यो । मालेनिकट सङ्कल्पका मञ्जुलहरू चीन समाजवादी नै हो, पुँजीवादी हैन भन्ने गीत गाउँथे । यसरी चीन हाम्रो वैचारिकता निर्माणको आरम्भिक कालमा सधैँ बहसको केन्द्रमा थियो ।

विद्यालय पढ्दाका सचित्र चीनका गातामा देखिने रङ्गीन चीन अब विस्तारै परखको विषय बन्दै गयो । थाहा भयो चीन त विकसित देश नभएर आधा अर्बभन्दा बढी गरिब मान्छे बस्ने हाम्रो जस्तै विकासोन्मुख देश रहेछ । त्यस क्रममा मैले चीनको आर्थिक, राजनीतिक तथा सामाजिक सांस्कृतिक विषयमा जानकारी दिने ‘साप्ताहिक बेइजिङ रिभ्यु’का सन् १९७९ अगस्टदेखि १९८९ मेसम्मका लगभग सबैजसो अङ्क पढेको थिएँ । चिनियाँ साहित्य पढियो । चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीका हरेक महाधिवेशनका डकुमेन्ट पढियो । माओका रचना, हुनान किसान आन्दोलनको जाँचपड्तालदेखि सैनिक रचनासम्म पढियो ।

सँगै चीनबारे लेखिएका सामग्री भएका न्यूजवीक, दि इकोनोमिष्ट, फार इष्टर्न इकोनोमिक रिभ्यू, एसियावीक र टाइम्सजस्ता पत्रपत्रिका पनि लगातार पढ्न थालियो । सुरुमा बनेको चीनको छवि परिवर्तन हुँदै गयो । सकेसम्म यथार्थवादी बन्ने प्रयास गरियो ।

यता नेपालमा सन् नब्बेको परिवर्तन भयो । नेकपा माले एमालेमा परिवर्तन भयो, गाउँले शहर घेर्दै नयाँ जनवादी क्रान्ति गर्न हिँडेको नेकपा माले जनताको बहुदलीय जनवादका नाममा उदारवादी राजनीतिक खेमाकै एउटा शक्तिमा बदलियो । उता चीनले सन् १९७८ को सुधार अभियानपछि आर्थिक, सामरिक, सामाजिक क्षेत्रमा तरक्की गर्दै गयो । पहिलो विश्वको कारखाना बन्यो । अनि प्रविधिमा गरेको उन्नतिसँगै उच्च प्रविधि आधारित वस्तु उत्पादन र व्यापारबाट नाफा लिँदै गयो । अब चीन विश्वको नम्बर दुई अर्थतन्त्र, नम्बर दुई सामरिक शक्ति र समग्रमा अमेरिकालाई टक्कर दिने विश्व शक्तिका रूपमा विकास भएको छ ।

उसको उन्नति र चर्चाले आफैँमा एउटा ‘सफ्टपावर’का रूपमा काम गरिरहेको छ । त्यसको अर्थराजनीतिक व्यवस्था कति समाजवादी हो या होइन भन्ने बहस पनि जारी छन् । मलाई भने कतै न कतै चिनियाँँ व्यवस्था र चिनियाँ समाजका प्रति एक प्रकारको आकर्षणले छाडेको छैन ।

चीनको स्थलगत अध्ययन गर्ने अवसर जुटेको थिएन । यसपाली हामी १० जना लेखक पत्रकारको समूह छिङहाई प्रदेश सरकारको विदेश मामिला विभागको निम्तोमा भ्रमणमा गयौँ । जम्मा जम्मी ९ दिन छिङहाई घुमेर फर्कँदा कम विकसित क्षेत्र मानिने तिब्बेतियन उच्च पठारको हिस्साबाट चीनलाई चियाउने अवसर मिल्यो ।

अर्थराजनीति र चिनियाँ साहित्यको पनि विद्यार्थी भएकोले मेरो घुमफिर चिनियाँ समाजलाई नजिकबाट चिन्न र त्यहाँको सरकार या राज्यका भुँइतहका आधार र संस्थाहरू बुझ्नमा केन्द्रित रह्यो । मेरो जिज्ञासा के चीनले अहिले अभ्यास गरिरहेको आर्थिक राजनीतिक प्रणाली लामो समय टिक्ला भन्नेमा पनि थियो ।

छिङहाईमा

सिमसिम पानी परिरहेको सेप्टेम्बर महिनाको साँझ हामी छिङहाईको राजधानी सिनइङ पुगेका थियौँ । यो मझौला खाले शहरमा पर्छ । सरदर २ हजार २५० मिटर उचाइमा पर्ने यो शहरमा जम्माजम्मी २४ लाख जति जनसङ्ख्या छ । हाइराइजिङ भवन र चिल्ला सडक । हामीलाई रात्रिकालीन भव्यता देखिने शहरको सम्भ्रान्त इलाकामा एउटा चहलपहलयुक्त रेष्टुराँमा पुर्‍याइयो, जहाँबाट हेर्दा यो कुनै ठूला शहरको उत्तरआधुनिक आर्किटेक्ट र जीवनशैलीयुक्त देखिन्थ्यो । आफ्नो आनुभवमा यो हङकङ या बैंककका कुनै भव्य केन्द्र जस्तो लाग्थ्यो ।

हामीले मिन्चु विश्वविद्यालय, तिब्बतियन औषधि विश्वविद्यालय र म्युजियम, संसारको सबैभन्दा ठूलो सौर्य प्यानल उत्पादन गर्ने तृना सोलार कम्पनी, वर्षको पचास हजार स्कायर मिटर तिब्बतियन हाते गलैँचा उत्पादन गर्ने शेङयुआन गलैँचा कारखाना, संसारको सबैभन्दा ठूलो सौर्य ऊर्जा उत्पादन गर्ने फोटोभोल्टाइक केन्द्र, त्यहाँका केही प्रसिद्ध बौद्ध गुम्बा, अल्पसङ्ख्यक सलार मुसलमान मस्जिद र वस्ती, अल्पसङ्ख्यक भाषामा श्रव्यदृश्य सामग्री उत्पादन र डबिङ गर्ने सांस्कृतिक केन्द्र, २०१० मा भूकम्पले ध्वस्त पारेर पुर्ननिर्माण भएको युसु जिल्लाका केही नगर र गाउँहरू, एलो नदी किनारको एउटा कृषि उपज फर्म, कृषि प्रशोधन केन्द्र, हस्तकला केन्द्रहरू, गरिबी निवारणको नमूना गाउँ र छिङहाई ताल वरपर जलाधार तथा वन्यजन्तु संरक्षण क्षेत्रको भ्रमण गरेका थियौँ ।

साथै केही ऐतिहासिक जीवित सङ्ग्रहालय र पाँचवटा धर्मावलम्बी मिलेर बसेको पाँच धर्म सडक, सलार जातिको मुस्लिम वस्ती र अरु धेरै ठाउँ अवलोकन गरेका थियौँ । तिब्बतीयन स्वायत्त जिल्ला युसुमा एउटा पर्यटकीय गाउँ र सिनइङमा नै एउटा वडास्तरको समुदायमा उनीहरूको कामबारे विस्तारमा बुझ्ने अवसर पनि पाएका थियौँ ।

यिनै अवलोकनका आधारमा मैले चीनको राजनीतिक तथा आर्थिक सामरिक केन्द्रभन्दा कैयन् किमि टाढाबाट चीनलाई बुझ्ने प्रयास गरेको थिएँ ।

कानून र प्रविधिको संयुक्त शासन

एक अर्ब ४४ करोड जनसङ्ख्या भएको चीनले मानिसलाई कसरी अनुशासनमा राख्न सकेको होला ? के राज्यका अङ्ग र प्रहरी या कानूनले मात्र यति विशाल जनसङ्ख्या नियन्त्रण गर्न सम्भव छ ? चीनको शासन प्रणाली एकदलीय प्रकारको छ । यताको उदारवादमा जस्तो खुलापन छैन । तर, कसैको आदेशले मात्रै त कुनै पनि समाज नियन्त्रणमा बसिरहँदैन ।

मैले छिङहाइको कम्युनिष्ट पार्टीका एकजना नेता तथा प्रदेश सरकारको विदेश विभाग प्रमुखसँग भेट हुँदा यस्तो जिज्ञासा राखेको थिएँ । यसैगरी चोरी, लागूऔषधको सेवनको अवस्था, घरबारविहीन मानिस र शान्ति सुरक्षाका बारेमा पनि प्रश्न गरेको थिएँ । यद्यपि, हामीले शहरमा कुनै बेघरबार या आवाराजस्तो मान्छे देखेका थिएनौँ ।

उनका अनुसार लागूऔषधको समस्या पहिले पहिले भएपनि अब नरहेको, महिला तथा केटाकेटीले रातको समयमा जहाँसुकै पनि जान सक्ने सुरक्षाको प्रत्याभूति रहेको र चोरीका समस्या नरहेको बताए । उनीसँगै रहेकी विदेश विभागकी एकजना अधिकृतले थपिन्, “तपाईंहरूको सामान बाटोमा खस्यो या छुट्यो भने पनि कसैले टिप्दैन । सार्वजनिक ठाउँ या सडकमा सिसिटिभी क्यामेरा जडान भएका छन्, जसले लियो, उसले बुझाएन भने तत्काल कारबाही हुन्छ ।

अपराध हेरेर कारबाही पनि निकै कडा छन् । जस्तो पासपार्ट बनाउन नदिने, हवाई जहाजमा यात्रा गर्न नपाउने, बैंकबाट ऋण लिन नसक्ने या सामाजिक सेवाबापत्‌का सुविधा नपाउने हुनसक्छ । जेल बस्नु या आर्थिक दण्डभन्दा यो निकै कष्टदायक हुँदो हो । बाटोमा प्रहरी एकाध पटक मात्र देखिए । छिटफुट मात्र ट्राफिक प्रहरी देखिए । ट्राफिक नियमन देखि व्यक्तिका सबै विवरणसम्म डिजिटलाइज भएपछि मनिटरिङ गर्न सहज हुँदो हो । ‘रुल अफ टेक्नोलोजी’भन्दा फरक नपर्ने !

पार्टी सदस्य र सरकारी कर्मचारीले पालना गर्नुपर्ने अनुशासन निकै कडा गरेको पाइयो । कर्मचारीले विदेशीसँग एक्लै भेट्न नपाउने नियम रहेछ । सरकारी भोज-भतेरमा रक्सी बर्जित छ । उपहार लिन प्रतिबन्ध छ । यसले पनि समाजलाई अनुशासनमा राख्न भूमिका खेलेको हुँदो हो ।

मान्छेमाथि नियन्त्रण प्रविधिले गर्दो रहेछ । म वाण्डाभिष्टा होटलको ४३औं तलामा बसेको थिएँ । त्यो तलामा जान लिफ्टमा आफ्नो कोठाको ढोका खोल्ने कार्डले छोएर मात्र तलाको नम्बर थिच्नुपर्ने । अर्थात् रिसेप्सनबाट विधिवत् दर्ता भएर कार्ड लिनेले मात्र कुनै पनि तलामा प्रवेश गर्न सम्भव छ ।

होटलको रेष्टुराँ या रिसेप्सनबाट कोठाहरूमा सामान या खानेकुरा लिएर स्वचालित रूपमा ‘रोबोटिक बक्स लिफ्ट’को प्रयोग गरेर आउजाउ गरिरहेको रमाइलो लाग्ने दृश्य सामान्य थियो । धेरै हदसम्म मानिसलाई प्रविधिले नियन्त्रण गरेको । अनुहारको फोटो पढेर कसैलाई पनि चिन्नसक्ने प्रविधिको प्रयोग त पहिले देखि नै थियो ।

सामाजिक अन्तरविरोध र समस्या तथा आर्थिक अवसरहरूको असमानताले सिर्जना गर्ने तनाव त यहाँ पनि अवश्य होलान् । केही वर्षयताको आर्थिक वृद्धिदर हेर्दा अवसर खुम्चिएको छ । तर, राज्य यस मामिलामा निकै सतर्क र चनाखो रहेको चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीका अधिवेशन र बैठकमा हुने बहस र लिइएका निर्णयमा देख्न सकिन्छ । समाजलाई तनावले जित्नु पहिले नै त्यसको समाधान खोज्न सरकार र कम्युनिष्ट पार्टीले सतर्कतापूर्वक कदम चाल्ने गरेका छन् ।

जस्तो २५ वर्षको लगातार वृद्धिपछि त्यसक्रममा उत्पन्न भएको आर्थिक विषमता र सामाजिक समस्या हल गर्न हु चीन्ताओको समयदेखि नै केही नीति बनाइएका थिए । सी चिनफिङ सत्तामा आउनासाथ नीतिगत हस्तक्षेप गरेका थिए ।

विश्वविद्यालयमा विद्यार्थी र प्राध्यापकलाई ड्रेसकोड नभएकोले स्वच्छन्दजस्ता देखिने युवायुवती निस्फिक्री कपडामा देखिन्थे । खाना खाने र आराम गर्ने समयको पनि लगभग समाजले एउटा नियमित अभ्यास गर्दोरहेछ । वैयक्तिक मामिलामा पूर्ण स्वतन्त्रता तर, सामाजिक राजनीतिक मामिलामा नियम पालना गर्न लगाएर समाजलाई सङ्गठित र अनुशासित गरेको जस्तो लाग्थ्यो ।

बलियो समुदाय

कोही घर बनाएर या किनेर बस्न नसक्ने अवस्था आयो भने त्यो समस्या समुदायले हेर्दोरहेछ । कसैले पनि सडकमा निस्कनु नपर्ने निश्चित गरिएको रहेछ । हामीलाई सिनिङ शहरकै चोङह्वा लेन समुदायमा लगिएको थियो । शासनको सबैभन्दा सानो इकाइका रूपमा रहेको ४ हजार ८१३ घर परिवारका ८ हजार ५०३ रजिस्टर्ड बासिन्दा रहेको समुदायको कार्यालयमा जाँदा स्वास्थ्य सेवा, शिक्षा, बालबालिकाको स्याहार र फरक क्षमताका बालबालिका र नागरिकका लागि आवश्यक सेवा, बिरामीलाई दिइने सेवा, ज्येष्ठ नागरिकले पाउने सेवा दिन तत्पर भएर बस्ने कर्मचारी र स्वयम्‌सेवकको व्यवस्थित उपस्थिति देखियो ।

ठूलो रोगमा बाहेक अरु उपचार स्थानीय क्लिनिकमा हुनेरहेछ । रिटायर्ड वृद्धवृद्धा नाचगान र शारीरिक अभ्याससहित आफूले जानेको सीप नयाँ पुस्तालाई सिकाउन र समुदायमा अरु सेवा गर्न तयार भएका ! हामी जाँदा मध्य शरद चाड नजिक आउँदै थियो । त्यसका लागि मुनकेक बनाउन सिकाउने, कागज काटेर विभिन्न कलात्मक सामान बनाउने र चिनियाँ लिपिको क्यालिग्राफी सिकाउने काम भइरहेको थियो ।

रिटायर्ड महिलाको एउटा समूह सङ्गीतको तालमा नाच र व्यायाम गरिरहेको ! कसैले पनि समुदायको ढोकाबाट छिरेर मात्र सामाजिक सेवा र सुविधा उपभोग गर्न पाउने मिल्ने बन्दोवस्त रहेछ । समुदायमा एक आपसमा परेको बेला सहयोग गर्ने स्वयम्‌सेवाको भावना राम्रो रहेको पाइयो । स्वयम्‌सेवक समूहमार्फत जतिबेला जहाँसुकै सेवा पुर्‍याउने भन्ने मान्यता रहेछ ।

यो स्थानीय सरकारसम्बन्धी अवधारणाले अत्यन्त व्यक्तिवादी बन्दै गएको पश्चिमा समाजभन्दा भिन्नै तरिकाले चिनियाँ समाजको सङ्गठन गरिएको देखाउँछ । सम्भवतः चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले सभ्यताहरूको पहल भनेर अगाडि सारेको नीतिको आधार यो हुँदो हो । किनभने यसले चीनमा पारिवारिक सम्बन्धहरूको जालोले संस्कृति र परम्पराको रक्षा गरेको छ र समुदायको जालोको आधारमा परिवार र राज्य व्यक्ति र समाजका बीच कानूनी र भावनात्मक सम्बन्ध स्थापित गरिरहेको देखिन्छ ।

थाङ्का पेण्टिङले हजारौंलाई राेजगारी दिएकाे छ

नेता वाङ हुनिङले चीनका जस्ता सभ्यताको जग बलियो रहेको भनेर आफ्नो पुस्तक ‘अमेरिकाविरुद्ध अमेरिका’मा उल्लेख गरेका पनि छन्, जसमा उनले अत्यन्त व्यक्तिवादी भएकैले अमेरिका आफैँ समाप्त हुन्छ भन्ने भविष्यवाणी पनि गरेका छन् । उनीहरूले आफ्नो सभ्यताको आधारका रूपमा बहुसंस्कृतिका बीच एकता र समुदाय आधारित सामाजिक सङ्गठनलाई लिएको हुनुपर्छ ।

परिवारहरू पहिलेजस्तो सामूहिक रूपमा बस्ने चलन अझै कायम छ । युवामा सम्बन्धविच्छेदको दर बढ्दो क्रममा छ, सन्तान जन्माउने दर घट्दो । लामो समयसम्म एक सन्तान नीति लिएको चीनमा शहरका पर्खालतिर दुई सन्तानको हात समातेर हिँडिरहेका जोडीको चित्र बनाइएको धेरै ठाउँमा देखियो । अर्थात् अब कम्तीमा दुई सन्तान जन्माऔँ भन्न थालिएको । अहिलेसम्म उद्योगमा कामदारको अभाव भइसकेको छैन तर, विस्तारै अर्धदक्ष श्रमिक आपूर्ति कम हुने सम्भावना देखिएको छ । यसलाई रोबोट र स्वचालित यन्त्रबाट पूर्ति गर्ने क्रम पनि विस्तार भएको छ ।

सरदर आठ हजार डलरजति प्रतिव्यक्ति आय भएको सिनइङ शहरका भव्य रेष्टुराँमा खानाका विशाल टेबल वरपर परिवारका सदस्य या साथीभाइ र आफन्त अथवा व्यापारिक पार्टनरको भीडभाड जता गएपनि देखिन्थ्यो । सडकमा लाग्ने खानेकुराका पसलमा सन्ध्याकालमा खानपिन गरिरहेकाहरूको उस्तै भीडभाड थियो ।

यसैपनि चिनियाँ खाना त्यसमाथि पुगिसरी हुनेहरू । यसले त्यहाँको जीवनशैली र सम्पन्नताको झल्को दिन्थ्यो । यो उपभोगमा उच्च आय हुनेहरू र मध्यमवर्गका बीचका भिन्नता पनि अनुभव गर्न सकिन्थ्यो ।

संस्कृति, इतिहास र संस्थाहरू

हाम्रो भ्रमणका क्रममा देखाइएका संस्था र भेटिएका मानिसबाट पाइने एउटा ज्ञान चिनियाँहरूले आफ्ना परम्परागत सांस्कृतिक धार्मिक मूल्य संरक्षणमा देखाएको चासो र राज्यले गरेको लगानीको पाटो पनि खुल्यो । हामीलाई छिङहाइ जनजातीय भाषा सिनेमा तथा टेलिभिजन डबिङ केन्द्र, होङ्जुए गुम्बा, दोङगुआन मस्जिद, छिङहाइ तिब्बती सांस्कृतिक म्युजियम, गुओमारी गाउँ, पाँच धर्म सडकजस्ता ठाउँहरू लगिएको थियो ।

यसैगरी तिब्बतीहरूले अत्यन्त श्रद्धा गर्ने चिनियाँ ताङ वंशकी राजकुमारी वेनच्याङ र २२ सय माइलको दुई वर्ष लगाएर गरिएको उनको बिहे यात्राका सम्झना कुँदिएका अनेकन् धार्मिक स्थल देखाइएको थियो । होङ्जुए गुम्बा पञ्चेन लामाहरूको धर्मबिहारका रूपमा रहेको छ ।

हरिततारा (भृकुटी) काे तिनमुखे मुर्ति अगाडि प्रार्थना गरिरहेका तिब्बती मूलका चिनियाँहरु

तिब्बती बौद्ध परम्परामा यी स्थानको संरक्षणमा राज्यले निकै ध्यान दिएको पाइयो । सँगै परम्परादेखि चिनियाँ राजवंश र पछि कम्युनिष्ट शासकहरू कसरी धर्म र गुम्बासँग जोडिएका छन् भन्ने छनक पनि यहाँ देख्न पाइन्थ्यो । यी स्थल डुल्दा चीनले अल्पसङ्ख्यकको भाषा, धर्म र संस्कृतिको संरक्षण गर्दै लगेको र त्यसका लागि राज्यले पर्याप्त लगानी पनि गरिरहेको देखिन्थ्यो । राजनीतिका संवेदनशील मामिलामा भने उनीहरू नियन्त्रित न्यारेटिभ निर्माण गरिरहेका देखिन्थे ।

धर्मनिरपेक्षताको पालनालाई पनि राज्यले ध्यान दिएको देखिन्छ । पाँच धर्म सडकमा तिब्बतियन बौद्ध मठ र गुम्बा, हान चिनियाँ बौद्ध मन्दिर, हान मुस्लिम, सलाह (अरबी) मुस्लिम, ताओ धर्मावलम्बी एककआपसमा मिलेर बसेको देखियो । हरेक स-सानो चिजको संरक्षण गरेर त्यसबाट पर्यटकीय लाभ पनि लिइरहेका रहेछन् ।

वोन धर्मावलम्बीहरूको जस्तो हामीले यता भोटे भनेर चिन्ने गरिएका अनुहार वेनच्याङ र तिनमुखे हरितताराको मूर्ति अगाडि लम्पसार परेर दर्शन गरिरहेका, हातमा रुद्राक्षको माला लिएर ‘ओम मनि पेम्हे ओम’ जपिरहेका र बेञ्चहरूमा बसेर भलाकुसारी गरिरहेका तिब्बतियन वृद्धवृद्धाको जमात देख्दा यो समाज आधुनिकता र परम्पराको मिश्रणसँगै अघि बढिरहेको जस्तो देखिन्थ्यो । धार्मिक स्वतन्त्रता सुनिश्चित गरिएको अनुभूति हुन्थ्यो ।

अहिले गाउँको नाम बिर्सेँ । सानो उपशहरी इलाका थियो । हामी बसेको होटल नजिक हान मुस्लिमको एउटा ठूलो टोल रहेछ । हामी साँझको डिनरपछि हावा खाँदै निस्केका थियौँ । सडकका दुवै किनारमा मासुका अनेकन् परिकार पाइने खुला पसल थिए, केहीमा ग्राहक आउन छाडिसकेका थिए डिनरको समय सकिएकोले । यसले अल्पसङ्ख्यक मुस्लिम समुदायले सहज रूपमा आफ्नो खाद्य संस्कृति र परम्पराको संरक्षण गरिरहेको देखाउँथ्यो ।

अल्पसंख्यक सलार मुस्लिम समुदायको संग्रहालय

युसुमा खम्पाको वस्ती छ । यो तिब्बतियन स्वायत्त क्षेत्र हो । भाषा र परम्परागत संस्कृतिको रक्षा र विकासमा राज्यको पर्याप्त सहयोग र ध्यान पुगेको देखिन्छ । साँझ गेसार स्क्वायरमा उनीहरू जम्मा भएर अलि आधुनिक पप जस्तो लाग्ने गीत र सङ्गीतको तालमा सयौंको सङ्ख्यामा एकैपटक नाचिरहेको देख्दा एक प्रकारको आनन्द लाग्ने । एकप्रकारले तिब्बती पहिचानको शक्तिशाली विम्बजस्तो छ यो स्क्वायर ।

दुई अर्ब साना तथा ठूला ढुङ्गामा कुँदिएका मनी पेम्हेले घेरिएको गुम्बा पनि यहीँ छ । राजकुमारी वेनचेङले १३ सय वर्ष पहिले छ महिना यहाँ बस्दा पहरामा कुँद्न लगाएका शाक्यमुनी बुद्ध र उनका प्रथम चेलाहरूको मूर्तिको संरक्षण गरिएको छ ।

यसैगरी अल्पसङ्ख्यक भाषाका खासगरी तिब्बती भाषाका सिनेमा र टेलिभिजन कार्यक्रमलाई अरु भाषामा डबिङ गर्ने र अरु भाषाका त्यस्तै कार्यक्रम तिब्बतीलगायत अल्पसङ्ख्यक भाषामा डबिङ गर्ने कार्य १९८० मा स्थापित संस्थाबाट निरन्तर जारी रहेको देखिन्छ ।

मैले जान्न चाहेको थिएँ के चिनियाँ अल्पसङ्ख्यक जाति समुदायका युवा मूल प्रवाहको साहित्य, कला, सङ्गीत जस्ता क्षेत्रमा जमेका छन् ? छिङहाइको विदेश मामिला विभागकी एकजना अधिकृत मा वेन चुआनले एकजना सुन्दर उइगुर अभिनेतृको नाम लिँदै त्यस्तो भूमिकामा अल्पसङ्ख्यक समुदायको उपस्थिति रहेको बताइन् । हाम्रा एकदिने गाइड रहेका तिब्बती मूलका तेन्जिन थिन्लेले पनि यसमा हँ मा हँ मिसाएका थिए ।

राजनीतिक क्षेत्रमा अल्पसङ्ख्यकको उपस्थितिबारे त्यती बहस गरिएन । तर, युसु जिल्लाको एउटा काउण्टीमा हामीलाई स्वागत गर्ने समूहमा स्थानीय तिब्बती खम्पा समूहका नेताको उपस्थिति थियो । त्यहाँको पाथाङ स्थानीय तहको सरकार प्रमुखचाहिँ तिब्बती मूलकी एकजना ३१ वर्षे महिला इस्याङ जोङ थिइन्, जसले बेइजिङको कुनै विश्वविद्यालयबाट कानूनमा एलएलएमको डिग्री लिएपछि यता (हाम्रो गाउँपालिका अध्यक्ष जस्तो) निर्वाचित भएकी रहिछन् ।

बहुपहिचानमा एकता

चिनियाँहरूले अल्पसङ्ख्यक समुदायको भाषा, धर्म र संस्कृतिको रक्षाका लागि महत्त्वपूर्ण काम गरेको पाइयो । परम्परागत कला र धार्मिक स्थाललाई पर्यटकीय आकर्षणको केन्द्र बनाएर, परम्परागत सीप र कलालाई आधुनिक उद्योग र व्यापारसँग जोडेर त्यसैबाट समुदायको आय आर्जनको बाटो पनि बनाइएको देखियो ।

तु जातिका मानिसको बसोबास रहेको र २ हजार वर्ष जतिको इतिहास रहेको तोङरेन गाउँलाई चाहिँ यिनीहरूले जीवित सङ्ग्रहालय नै बनाएका रहेछन् । माटाको अग्ला पर्खालले घेरिएको साँघुरा सफा र ढुङ्गाले छापेका गल्लीले एक आपसमा माकुरे जालोले झैँ जोडेको यो गाउँको विशेषताचाहिँ शत्रुहरूलाई यस्ता पर्खालबाट छेकेर आफ्नो रक्षा गरेको गढीको इतिहासको जानकारी जीवित राख्नु रहेछ ।

यो गाउँका अधिकांश मानिसचाहिँ थाङ्का बनाउने काम गर्दारहेछन् । परम्परागत ज्ञान नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरण गरिएको ! अलि नजिक यो काउन्टीमा रहेको थाङ्का स्कूल र म्युजियम पनि हेरियो, जसले परम्परागत थाङ्का बनाएर बजारीकरणमा सहयोग गर्दोरहेछ । यस वरपरका ५० हजार मानिस थाङ्का बनाउने काममा लागेका रहेछन्, जसको आयस्ता अरु प्रोफेसनमा भन्दा बढी छ ।

चीनमा ५६ जात जातिका मानिस बसोबास गर्छन् । हाम्रो जस्तो सानो देशमा चाहिँ १३० जात जाति या भाषिक समुदायका मानिस छौँ । चीनको सुनहुवा गाउँमा मात्र पनि ११ भन्दा बढी जाति जनजातिका मानिस बसोबास गर्दा रहेछन् । सलार (तुर्क अरेबिक मुस्लिम), तिब्बेतियन, हुइ, हान, तु, दोङसियाङ, मङ्गोल, छियाङ, बोनान, ब्लाङ, बुयी समेत । सलार ६१ प्रतिशत छन् भने ७ वटा जातिको जनसङ्ख्या प्रत्येकको १ प्रतिशतभन्दा कम छ । यसको अर्थ यो विविधतामा एकता भएको समाज हो । सबैको भाषा, संस्कृति र परम्परालाई रक्षा गर्दै मुल चिनियाँसँग प्रवाहीकरण गरिएको र विविधितामा एकता खोजेको जस्तो देखिन्छ ।

राजकुमारी वेनच्येङले पहरामा कुँद्न लगाएका शाक्यमुनी र चेलाका १३ सय वर्ष पुराना मुर्तिहरु

जातिअनुसारका स्वायत्त क्षेत्र या गाउँ व्यवस्था गरिएको छ । यहाँ अण्डरकरेन्ट तनावहरू छन् भने पनि त्यसको अवस्थाबारे हामीले अल्पसमयमा बुझ्न सक्ने कुरा भएन ।

भाषा प्रयोगमा द्विभाषिक नीति प्रयोग गरेको पाइयो । आफ्नो मातृभाषा र चिनियाँ मण्डारिन, विद्यालयमा हुने पढाइदेखि सरकारी कामकाजको भाषासम्म । अल्पसङ्ख्यक समुदायकाहरूले आफ्नो मातृभाषा र मण्डारिन दुवै सहज रूपमा बोल्ने तर, अर्को जातिले चाहिँ उक्त समुदायको भाषा नबुझ्ने र मण्डारिनमा सम्वाद गर्ने गरेको पाइयो । अलि पुरानो पुस्ताको अल्पसङ्ख्यक समुदायको सदस्यले भने आफ्नो मातृभाषामा मात्र कुरा गर्ने गरेको देखियो ।

हामीकहाँ पनि त्रैभाषिक या द्विभाषिक नीतिको बहस चलेको हो । अझै पनि त्यो सहज रूपमा कार्यान्वयनमा आएको छैन ।

नटिप्दै यो चाला, टिपे कुन चाल

छिङहाइ चीनका अरु समुद्र तटीय क्षेत्रसँग तुलना गर्दा कमजोर अर्थतन्त्र भएको प्रान्त हो । यो सिन्जियाङ र तिब्बतपछि क्षेत्रफलमा तेस्रो ठूलो प्रान्त हो, जसको क्षेत्रफल नेपालको भन्दा कम्तीमा पाँच गुणा ठूलो छ तर, जनसङ्ख्या ६५ लाख जति मात्र छ ।

यो चीनको पानीको मुहान भनिने ठूला नदी प्रणालीको स्रोत रहेछ । लाञ्चाउ, ह्वाङहो (यलो) र याङ्त्से नदीको मुहान त यो हो नै, सँगै ठूला नुनिला तालको भण्डार पनि रहेछ । जलवायु परिवर्तनका असर कम गर्न अनेक प्रयास गरिएको रहेछ । पठारको उपत्यकामा सयौं किमि यात्रा गर्दा वरपर देखिने हरिया घाँसे पाखा पर्वतमा समथर मैदानमा पनि भेडा र याकका सयौं बथान देखिए । पहिले मरुभूमि रहेको ठाउँमा लगाइएको संसारको सबैभन्दा ठुलो सोलार प्लान्ट, बीसभन्दा बढी जलविद्युत् आयोजना, वायु र जिओथर्मल ऊर्जासमेत उत्पादन गरेर अरु प्रान्तमा पठाउँदो रहेछ, जसले यताको अर्थतन्त्रलाई भरथेग गरेको छ ।

संसारकै ठुलाे साेलार विद्युत उत्पादन केन्द्र

यहाँ हामी दुईवटा ठूला कारखानामा गयौँ । तृन शोलार प्लान्ट (प्यानल उत्पादन) र शेङयुन कार्पेट कारखाना । यसैगरी ह्वाङ्हो नदी किनारमा रहेको २० हजार स्क्वायर मिटरमा फैलिएको एउटा कृषि फर्म, हाइदोङमा रहेको कृषि सामग्री प्रशोधन उद्योगलगायतको भ्रमण गरिएको थियो ।

सुपरमार्केटमा अधिकांशजसो स्थानीय उत्पादन बेच्न राखेको देखियो । कृषि, वस्तु उत्पादन उद्योग (म्यानुफ्याक्चरिङ) र सेवा उद्योग (पर्यटनसँग सम्बन्धित होटल, रेष्टुराँ, टुर्स एण्ड ट्राभल्स), र व्यापार यहाँको मुख्य आर्थिक क्षेत्र रहेछन् ।

उनीहरूले भनेअनुसार उद्योगले सिधै किसानसँग उपज खरिद गर्छ, उनीहरूको खेतबारीमा पुगेर । त्यसरी खरिद गर्दा उनीहरूले बजारमा बेच्दा पाउने मूल्यभन्दा केही प्रतिशत बढी दिइँदोरहेछ । यहाँको उत्पादनचाहिँ चीनका विभिन्न शहर र युरोपमा पनि बेचिँदोरहेछ ।

स-साना कृषि फर्म या मध्यम किसान आफैँले आफ्नो उत्पादन साँझपख सडकमा राखेर बेच्न बसेको देखिन्थ्यो, अलि ग्रामीण क्षेत्रतिर । ह्वाङदोङको एउटा उपसहरी इलाकामा रहेको रेल्वे स्टेशनको केही पर सडकको दुवैतिर तरकारी र फलफूल बिक्री गर्न बसेका किसान र व्यापारी देखिन्थे । तर, समय अभावका कारण ओर्लेर उनीहरूले गर्ने उत्पादन र व्यापारबारे बुझ्न पाइएन । शहरका केही स्थानमा एक्का दुक्का डोके किसान देखिए ।  त्यहाँको विमानस्थलभन्दा अलिकति दक्षिण पश्चिममा पर्ने एउटा उपनगरीय इलाकामा कृषि उपज प्रशोधन केन्द्रको भ्रमण गराइएको थियो ।

उनीहरूले भनेअनुसार उद्योगले सिधै किसानसँग उपज खरिद गर्छ, उनीहरूको खेतबारीमा पुगेर । त्यसरी खरिद गर्दा उनीहरूले बजारमा बेच्दा पाउने मूल्यभन्दा केही प्रतिशत बढी दिइँदोरहेछ । यहाँको उत्पादनचाहिँ चीनका विभिन्न शहर र युरोपमा पनि बेचिँदोरहेछ ।

कृषि फर्ममा काम गरिरहेका ज्यालादारी मजदुर

ज्यालादारी मजदुरले दैनिक कामको न्यूनतम १२० युआन पाउँदा रहेछन् । उद्योगमा न्यूनतम ३ हजार युआनप्रति महिनाको आम्दानी रहेछ । अर्थतन्त्रमा महिलाको सक्रिय सहभागिता देखिन्थ्यो, उद्योग, व्यापार, जागिर जताततै ।

यहाँको औसत आय वार्षिक प्रतिव्यक्ति ८ हजार डलर जति रहेको छ । जुन चीनको औसतमा ४ हजार डलरभन्दा कम हो । तर, यो प्रान्तले तीव्र रूपमा आर्थिक विकास गरिरहेको यहाँ बनेका पूर्वाधार र कनेक्टीभिटीले देखाउँछन् । शिक्षा, पूर्वाधार, वातावरण संरक्षण र प्रकृति संरक्षणमा चीनले गरिरहेको लगानी र विस्तारको दर हेर्दा यो विश्वको प्राचीन सभ्यता भएको समाजको भविष्य उज्ज्वल देखिन्छ । चिनियाँहरू जे बनाउँछन्, दिल खोलेर विशाल बनाउँछन् जस्तो देखिने ।

आर्थिक समृद्धि, उद्योगको विकास, सांस्कृतिक धार्मिकस्थल र मतहरूको संरक्षणमा चिनियाँ सरकारको प्राथमिकताको छनक भने हामीले भ्रमण गरेका चार/पाँचवटा ठाउँमा केही वर्ष पहिले चिनियाँ राष्ट्रपति सीले भ्रमण गरेका र त्यसरी भ्रमण गर्दा उनले भनेका भनेर लेखेर राखिएका कोटेसन या निर्देशनले पनि झल्काउँथेँ ।

चीन बनिसकेको होइन रहेछ, बन्दै रहेछ । बनिनसक्दै यो हल्लीखल्ली छ, उसको शक्ति बनिसकेपछि यसले एकपटक विश्वलाई उछिन्छ भन्ने विश्वास जस-कसैले गर्न सक्छ । मलाई त्यता घुम्दा देखेको दृश्यले एउटा गीतको लय सम्झना भयो— काँचो सुन्तला, नटिप्दै यो चाला, टिपे कुन चाल ।

होटलमा बिहान ब्रेकफास्ट गर्नेबेला देखिने अनुहारहरू ९० प्रतिशत चिनियाँको नै हुन्थ्यो । भन्नुको अर्थ घुमघाम र व्यापारलगायत काम गर्न यता आउने उच्च मध्यम वर्गको चिनियाँ सङ्ख्या निकै बाक्लो छ । र, यहाँ व्यवसाय विस्तारका सम्भावना पनि धेरै छन् ।

देखेको अर्थराजनीतिक प्रणाली

रह्यो कुरा समाजवादको । मैले आरम्भमा नै भनेको छु, चीनका प्रतिको हाम्रो आकर्षणको मुख्य पक्ष उसको समाजवादी व्यवस्थासँग जोडिन्छ । माओले स्थापित गरेको नौलो जनवाद लामो समय हाम्रो मार्गदर्शक रहेको थियो । अहिले पनि नेपालका कम्युनिष्टले जनवादका शाब्दिक बहस गर्न छाडेका छैनन् । यद्यपि, समाजवादको स्वर्णिम समयको रुमानी कल्पनाबाट म धेरै टाढा पुगेको छु, बढी यथार्थवादी भएको छु तर, चीनबारे म थोरै बायस्ड या देब्रे-ढल्कुवा हुनसक्ने जोखिम छ ।

नाङ्गो आँखाले हेर्दा समाजवादी चीन कस्तो देखिन्छ त भन्ने प्रश्न मेरो मनमा गढिरहेको थियो । त्यसलाई कसरी अर्थ्याउने भन्ने समस्या पनि छ । राम्ररी भित्रैसम्म नबुझी गरिने टिप्पणी हतारको र अनर्थको पनि हुनसक्छ । हाम्रो समूहमा सामेल वामपन्थी पत्रकार तथा लेखक नरेन्द्रजङ्ग पिटरसँग पनि मैले यसमा संवाद गर्न चाहेको थिएँ । उनले चाहिँ अली दार्शनिक पाराले उत्तर खोज्ने चेष्टा गरेपछि म पछि हटेँ । मेरै आँखाले देखेको र अनुमान गरेको समाजको कुरा गरौँ ।

तङको नेतृत्वमा विकास भएको समाजवादी बजार अर्थतन्त्र अहिले पनि चिनियाँ समाजलाई निर्देशित गरिरहेको कम्युनिष्ट पार्टीको मुख्य सिद्धान्त हो । उनीहरू आर्थिक रूपमा आफ्ना जनतालाई गरिबीबाट मुक्त गर्ने पहिलो कर्तव्य पूरा गरेर सबैलाई सापेक्षित सम्पन्नता दिलाउने योजनामा छन् । जीवनस्तर उकास्नु भनेको जीवनको गुणस्तर अथवा गुणस्तरीय जीवन बिताउने अवसरको सिर्जना गर्नु पनि हो । स्वच्छ हावा, विषादीरहित खाना, सम्मानजनक वृद्धावस्था ।

यसका लागि अर्थतन्त्रमा विद्यमान साधन तथा स्रोतको उपयोग र वितरणलाई उच्च प्रतिफलयुक्त बनाउन बजारलाई महत्त्वपूर्ण स्थान दिइएको छ । तर, बजारलाई निस्फिक्री गर्न छुट दिइएको छैन । उद्योग स्थापना, स्रोतको परिचालन, ज्यालादर, व्यापार र आयात निर्यात, मौद्रिक तथा वित्तीय नीतिहरू, कर प्रणाली, एकाधिकार सिर्जना हुनबाट रोक्ने कानून, टाट उल्टाइसम्बन्धी कानूनजस्ता अनेकन् टुल्समार्फत राज्यले बजारमाथि नियन्त्रण र नियमन गरिरहेको छ ।

सन् २०२१ देखि २०२४ सम्म लगाएर ज्याक माको अलिबाबा समूहमाथि अडिटिङ गरियो । बजार र राज्यका नियमलाई आफूअनुकूल बनाउने अलिबाबा समूहको प्रयास कमजोर भयो । कतिसम्म भने बाह्य पर्यटनमा जाने चिनियाँहरू कुन देशमा बढी सङ्ख्यामा जान्छन् भन्ने कुरासमेत सरकारको भूराजनीतिक चलखेलका आधारमा तय हुन्छ । समुद्र तटीय क्षेत्रका विकसित सहरले छिङहाइ, सिन्चियाङजस्ता प्रान्तमा लगानी गर्नुपर्ने बाध्यतासमेत छ । यो लेसेजफेयर पुँजीवाद होइन, राज्य नियन्त्रित बजार अर्थतन्त्र हो भन्ने स्थापित छ, जसलाई कसै-कसैले राज्य पुँजीवाद भन्ने गरेका छन् । चिनियाँले यसलाई चिनियाँ विशेषताअनुकूलको समाजवाद भनेर सैद्धान्तिकीकरण गरेका छन् ।

पहिले सीमित मानिसलाई धनी हुन देऊ र पछि सबैलाई धनी बनाउ भन्ने तङको बजार समाजवादको अवधारणाले एउटा चरण पार गरेको छ । तर, समाजवादको प्रारम्भिक चरणको आधारभूत अवधारणा भनेको योग्यताअनुसारको काम र कामअनुसारको दाम हो । योग्यता र क्षमता विकासमा राज्यले सबैलाई बराबर अवसर उपलब्ध गराउने भन्ने नै हो । यस पाटोबाट हेर्दा हामीले सहरका भव्य रेष्टुराँमा डकारेर खाना खाइरहेकाहरू र त्यस्ताले अर्डर गरेर पनि खाइनसकेको खाना प्याक गरेर आवस्यक पर्नेलाई पठाइने गरेको देख्यौँ ।

आठ हजार डलर सरदर आय भएको प्रदेशमा मासिक ३ हजार युआन न्यूनतम ज्याला तोकिएको थाहा पायौँ । त्यो पनि वार्षिक ६ हजार डलर जति हुन आउँछ । यस्तो सानो नापोबाट हेर्दा धनी र गरिबबीच अझै पनि निश्चित खाँडल त छ तर, कोही पनि सिमान्त हुनेगरी पछि छाडिएको पनि छैन भन्ने देखिन्छ । महिला हरेक क्षेत्रमा अगाडि छन्, देखिन्छन् ।

बालबालिका, फरक क्षमताका र वृद्धवृद्धालाई राज्यको सुरक्षा प्राप्त छ । शिक्षा र स्वास्थ्यमा न्यूनतम सुविधामाथिको पहुँच सबैका लागि उपलब्ध छ । सापेक्षित गरिबी छ । गरिबहरूले राज्यको बेवास्ताको शिकार हुनुपरेको छैन । आधारभूत तहको गरिबी समाप्त पार्ने योजनाबद्ध प्रयासबाट सबैप्रति राज्यले जिम्मेवारी लिएको देखिन्छ ।

यो हामीले सोचेको जस्तो पूर्ण समानतामा आधारित समाज व्यवस्थाचाहिँ हैन । तर, मार्क्सका सिद्धान्तहरूको आधारमा भन्दा समाजवादको प्रारम्भिक अवस्थाचाहिँ हो भन्न सकिन्छ । सहरको छेउछाउ र ग्रामीण भेगमा भिन्न-भिन्न वर्गको अवस्थिति प्रष्ट अनुभव हुन्छ । विकसित सहर र गाउँका बीच ठूलै खाँडल छ, जीवनस्तरका दृष्टिले । यद्यपि, नीतिगत हस्तक्षेपमार्फत सरकारले सामाजिक या वर्गीय खाँडलहरू घटाउने र समाजमा तानाव उत्पन्न नहोस् भनेर योजनाबद्ध प्रयास गरिरहेको बुझ्न सकिन्छ ।

हालै कम्युनिष्ट पार्टीको तेस्रो विस्तारित बैठकले गाउँबाट सहरमा बसाइँ सर्ने खासगरी माइग्रेट श्रमिकले लामो समयदेखि झेलिआएको विभेद हटाउन नीतिगत अवरोध हटाएको छ । अब सहरमा काम गर्न गएका गाउँलेले परिवारसहित बसाइँ सर्न र केटाकेटीको शिक्षा दीक्षा र सामाजिक सुरक्षामा सहरका रैथानेसरह अधिकार पाउनेछन् । त्यसो गर्दा पनि तिनले गाउँमा आफूले लिजमा लिएको जमिन छाड्नुपर्ने बाध्यता हुने छैन, बिक्री गर्न या अरुलाई लिजमा दिन सक्नेछन् ।

व्यक्ति र समाजको तहमा पुँजीवादी विकासले निम्त्याउने तनाव र दबाब यहाँ महसुस हुन थालेको छ । एकजना दोभाषेसँग मैले मानिसहरू गाउँबाट कतिको बसाइँ सर्छन् भनेर सोधेको थिएँ । उनले सहज रूपमा धेरैजसो मानिस सकेसम्म पढाइ सकेपछि गाउँमा फर्कन खोज्छन्, किनभने शहरको जीवनमा तनाव धेरै हुन्छ भनेर जवाफ दिएकी थिइन् । यो व्यक्तिको एलिनेशन प्रक्रियाको प्रभाव बढ्दै गएको सङ्केत हो ।

खोला किनारमा पाल टाँगेर एउटा सिङ्गो भेँडो काटेर खाँदै रात बिताउन जाने परिवारको ताँती पनि देखियो । युवाहरू बिदा र सप्ताहन्तमा प्राय: पहाडमा घुम्न निस्कने स्वतन्त्र जीवन बिताउने ‘जेन जेड’ पुस्ताको जीवनशैली र दृष्टिकोण विश्वका अरु देशमा जस्तै यता पनि प्रवृत्तिका रूपमा हुर्कँदै रहेछ । यसले चिनियाँ समाज अब दैनिक आवश्यकता पूरा गर्न मरिमेट्नुपर्ने दबाबबाट बाहिर निस्कँदै गएको र सम्पन्न विश्वसँग सांस्कृतिक रूपमा एकाकार हुँदै गएको हो कि जस्तो झल्को दिन्थ्यो ।

राजनीतिक सहभागितामा भने नियन्त्रणात्मक बन्देज छ, जसले उदारवादी राज्यव्यवस्था भएका देशको भन्दा भिन्न राज्य व्यवस्थाको सहीपना प्रमाणित गर्न प्रयास गरिरहेको छ । यो विश्व दृष्टिकोण र अरुसँग चीनको मुख्य प्रतिस्पर्धाको क्षेत्र हो ।

व्यक्तिले आफ्नो व्यक्तित्व निर्माण गर्न, शिक्षा हासिल गर्न, प्रतिभाको विकास र त्यसमार्फत समाजमा अलग पहिचान बनाउन प्रतिस्पर्धात्मक अवसर प्राप्त छ । साहित्य, सिनेमा, कला र वैज्ञानिक सोध-अनुसन्धानका क्षेत्रमा यस्तो अवसर सबैलाई छ । विचारधाराबीच समाज जीवन्त बहसमा छ । यही बहसले चिनियाँ सभ्यतालाई अगाडि बढाउन महत्त्वपूर्ण इन्जिनको काम गरिरहेको छ ।

राजनीतिक सहभागितामा भने नियन्त्रणात्मक बन्देज छ, जसले उदारवादी राज्यव्यवस्था भएका देशको भन्दा भिन्न राज्य व्यवस्थाको सहीपना प्रमाणित गर्न प्रयास गरिरहेको छ । यो विश्व दृष्टिकोण र अरुसँग चीनको मुख्य प्रतिस्पर्धाको क्षेत्र हो । चीनले निर्माण गर्न चाहेको वैकल्पिक व्यवस्था पनि हो ।

व्यक्तिको वैयक्तिक उन्नति, न्यूनतम जीविकाको स्रोतमा पहुँच, सांस्कृतिक तथा मनोरञ्जनात्मक साधन र समयमाथि पहुँच हुने अवस्थाले नै मानिसलाई समाजको दासत्व, पुँजीको दासत्व या आवश्यकताको दासत्वबाट मुक्त गर्दै लाने हो ।

अहिलेको नेतृत्वका नीति र लक्ष्य सफल भए भने चीनले समाजवाद हासिल गर्नेछ भनेर विश्वास गर्न सकिन्छ । यो छिङहाइको छेउबाट चियाउँदा देखिएको र अनुमान गरिएको चीनको चित्र हो । बेइजिङ या साङहाइजस्ता शक्ति, राजनीति र आर्थतन्त्रका केन्द्रबाट यसको चित्र के देखिन्छ त्यो भने गइएछ भने थाहा पाइएला ।

२५ असोज २०८१, nepalviews.com