Friday, June 14, 2024

डाक्टर जीवागो : युद्ध, क्रान्ति र सामान्यजनका भुक्तमान

 


पास्तरनाक

वोरिस पास्तरनाक रूसी क्लासिक साहित्यका एकजना विख्यात सर्जक हुन् । मूलतः कविका रूपमा स्थापित पास्तरनाक १८९० मा मस्कोको एउटा सम्भ्रान्त परिवारमा जन्मे-हुर्केका थिए । उनी किशोर अवस्थामा पुग्दै गर्दा रूसमा सन् १९०५ को क्रान्ति भएको थियो । उनको किशोर र युवावयमा रूस-जापान युद्ध, सन् १९०५ को रूसी क्रान्ति, दोस्रो विश्वयुद्ध, रूसका फेब्रुअरी र अक्टोबर क्रान्ति, त्यसपछिको चारवर्षे गृहयुद्ध भएका थिए ।

यी सबै घटनाले साधारण रसियालीहरूको जीवनमा उथलपुथल ल्याएको थियो । सम्भ्रान्त परिवारको परम्परागत उच्च वर्गीय जीवनशैली हठात् भताभुङ्ग भएको थियो । लेखक, कलाकार, चिकित्सक, प्रोफेसर सबै-सबैको जीवनमा क्रान्तिको एउटा आँधीले धक्का दिएको थियो । क्रान्ति र प्रतिक्रान्तिका शक्तिहरूका अनावश्यक दबाब, साइवेरिया निष्काशन, विदेश पलायन या दमनको सामना गर्नु परिरहेको थियो । पास्तरनाक भन्छन्- ‘जब तल्लो वर्ग जाग्यो उठ्यो अनि उच्च वर्गको अधिकार खत्तम भयो । कति छिटै सबै ओइलाए । अफसोस नगरिकनै सबै आफ्ना विचारबाट पछि हट्दै गए’ । (यहाँ उद्धृत गरिएका सबै पुस्तकांश हिन्दीमा अनूदित र प्रकाशित : डा. जीवागो, अनुवाद चारुमती रामदास, संवाद प्रकाशन मुम्बई, जनवरी २०२३ बाट लिइएका हुन् ।)

झलक सुवेदी ।

सन् १९२२ मा लेनिनले नयाँ आर्थिक नीति (नेप) लागू गरे । तर यसबाट व्यापारीहरूको सानो समूहलाई मात्र फाइदा भयो । उपन्यासमा यो काललाई सोभियत इतिहासको सबैभन्दा संदिग्ध र भ्रामक कालखण्ड भनिएको छ (पेज ५३६) । सन् १९२४ मा लेनिनको मृत्युपछि त स्टालिनको दमनकाल सुरु भइहाल्यो । उनले जबर्जस्ती रूपमा सामूहिकीकरण लागू गरे । सर्वसाधारण मानिसहरू मात्र हैन अक्टोबर क्रान्तिका हजारौं नायकहरू समेत यातना, दमन र हत्याको शिकार भए । यो उथलपुथलमा पनि क्रान्तिका समर्थक र सोभियत सत्ताका प्रशंसक रहेका पास्तरनाक आफ्नो परिवारसँग पेरिस निर्वासन जान अस्वीकार गरेका थिए । उनी लेनिनका प्रशंसक थिए । रूसी लेखक संघमा आवद्ध थिए र लेखककै रूपमा आजीविका चलाएका थिए ।उनैले आफ्नो प्रतिरूपको नायकका रूपमा डा. जीवागो उपन्यास लेखेका हुन् भनिन्छ । सम्भवतः स्टालिनकालीन दमनको काला दिनहरूपछि उनी निराशातिर धकेलिएका थिए । उनको उपन्यास उनले भोगेका समयको दुःख-सुख, उदात्त प्रेममा लुकेको मानवीय सौन्दर्य, राजनीतिले व्यक्तिको जीवनमा पारेको नकारात्मक प्रभावबाट उत्पन्न मनोवेगको उपज थियो । सन् १९५६ मा उनले लेखेर छाप्न पठाएको यो उपन्यास सेन्सरले पास गरेको थिएन । पछि इटालीबाट इटालियन भाषामा पहिलो पटक छापिएपछि सन् १९५८ को साहित्यतर्फको नोवल पुरस्कार पास्तरनाकलाई दिइएको थियो । यो पुरस्कार लिन उनलाई सोभियत सरकारले रोक लगायो । उनलाई लेखक संघले कारबाही गर्‍यो । जीविकाको स्रोत खोसियो । परित्यक्त र सत्ताबाट खेदिएका विलक्षण प्रतिभासम्पन्न सर्जक वोरिस पास्तरनाकको ७० वर्षको उमेरमा सन् १९६० मा मस्कोमा निधन भएको थियो ।

सन् १९८७ मा गोर्वाचोभले पास्तरनाकमाथिको कारबाही उल्ट्याएपछि १९८८ मा मात्र डा. जीवागो रूसमा प्रकाशित भएको थियो । त्यसअघि नै यसका दर्जनौं भाषामा संस्करणहरू निस्केका थिए । सन् १९६५ मा अमेरिकामा यो उपन्यासमा आधारित रहेर डा. जीवागो सिनेमा बनेको थियो ।

उपन्यास

हालैको एक दिन डा. जीवागो माथि बनेको सिनेमा हेर्न मन लाग्यो । रसियामा यसमाथि सिनेमा बनेको हुनुपर्छ भन्ने लागेर सर्च गरेको थिएँ भेटियो हलिउडमा बनेको सिनेमा । त्यो पनि सन् १९६५ मा । सिनेमा हेरेपछि उपन्यास फेरि पढ्न मन लाग्यो ।

यस उपन्यासको कथा सरल र जटिल दुवै छ । यस मानेमा कि यसको कथा र पात्रहरू बोधगम्य छन् । तर तिनले व्यहोरेको जीवनचाहिं असामान्य छ । उपन्यासले सन् १९०० देखि १९५० तिरसम्मको लामो कालखण्डको रसियाली समाजको कथा भन्छ । रूस-जापान युद्ध र त्यसमा रूसको पराजय, सन् १९०५ को क्रान्ति, ब्लडी सन्डेमा आन्दोलनकारीहरू माथि भएको दमन र सयौं महिला, केटाकेटी सहित मजदुरको हत्याको घटना, त्यसक्रमका बौद्धिक बहसहरू, पहिलो र दोस्रो विश्वयुद्धमा रूसको सहभागिता र त्यसले निम्त्याएको ध्वंस, सन् १९१७ को फेब्रुअरी क्रान्ति र अक्टोबर समाजवादी क्रान्ति, क्रान्तिले मस्कोको शान्त र समृद्ध बुर्जुवा वर्गको जीवनमा ल्याएको भयानक उथलपुथल, मजदुर सैनिकहरूको कष्टकर जीवन र विद्रोहमा उनीहरूको सहभागिता, क्रान्तिपछिको रूसमा भएको गृहयुद्धको भयानक विभीषिका, लेनिन र स्टालिनको समयमा भएका नीतिका प्रभावहरूको प्रतिबिम्व उतारेको छ । त्यसैले उपन्यास पढ्दा रसियाली इतिहासको त्यो समय नबुझेका पाठकका लागि यो जटिल र अबोधगम्य पनि हुनसक्छ ।

सयौं पात्रहरू मार्फत पास्तरनाकले उपन्यास कथेका छन् । यो उपन्यास दोस्तोब्स्की, चेखव, तोलस्तोय र गोर्कीकै परम्पराको एउटा शास्त्रीय रूसी साहित्य हो । यसले रूसको महानताको गीत गाएको छ सँगै क्रान्ति र युद्धले थोपर्ने ज्यादतीको विरोधमा आवाज उठाएको छ

डा. जीवागो अर्थात् युरी यसको मुख्य चरित्र हो । ऊ एक कवि हो र मस्कोमा मेडिसिन पढ्दै र कविता लेख्दै हुर्केको भावुक व्यक्तित्वको छ । उसको जीवन तीनवटा पक्षबाट अघि बढेको छ– पेशाले चिकित्सक, रुचिले कवि र भावनाले प्रेमी । ऊ कमजोर र उदार स्वभावको छ सामान्यतः साहित्यमा भेटिने रसियाली पुरुषको धीर-गम्भीर, चर्को राष्ट्रवादी र बहादुर चरित्र उसमा छैन ।

युरीको बाबु करोडपति व्यापारी थियो, युराल पर्वतको पूर्वतिर साइवेरियाली क्षेत्रमा उसको व्यापार छ । युरीकी आमा छँदाछँदै एकजना राजकुमारीसँग प्रेममा परेर उतै बस्न थालेको हुन्छ । विस्तारै व्यवसाय डुब्दै जान्छ । कमारोब्स्की नामको छट्टु वकिलले उसलाई परिबन्दमा पार्दै रेलबाट हाम फालेर मर्न बाध्य पार्छ । त्यसको केही समयपछि युरीकी आमाको पनि मृत्यु हुन्छ । आमाको मृत्युपछि सुरु भएको सारा कथा युरीकै वरपर रहेर सकिएको छ ।

आमाको शव सद्गतका लागि चर्चबाट हिमाच्छादित मैदानमा लिएर जाँदै गरेको, खाडलमा बाकस राखेर माटोले पुरेको र असह्य पीडामा रुँदै गरेको युरीबाट उपन्यास सुरु हुन्छ । त्यसपछि जीवागो परिवारमा उसलाई संरक्षण दिने कोही नभएर मामाले उसलाई लिएर जान्छ । केही समय मामासँग बिताएपछि उसलाई ग्रमिको परिवारमा राखेर पढ्न लगाइन्छ । कृषि वैज्ञानिक अलेसान्द्र ग्रमिकोको परिवारमा तीनजना मात्र छन् । युरीकै उमेरकी छोरी तोन्या, उसकी आमा या ग्रमिकोकी पत्नी र ग्रमिको । यो धनी र व्यवस्थित परिवार देखिन्छ । आफू व्यथाले मर्ने सम्भावना बढेपछि तोन्याकी आमाले युरी र तोन्याको बिहेको प्रस्ताव राख्छिन् र स्वीकृति लिन्छिन् ।

संगीत र कवितामा डुब्दै, विन्दास तरिकाले युरीले डाक्टरको पढाइ पूरा गर्छ । तोन्याले कानुन पढेर सक्छे । उनीहरूको पहिलो बच्चा जन्मेको भोलिपल्टै युरीलाई मेडिकल टिमका लागि युद्ध मोर्चामा पठाइन्छ । दुई वर्षपछि मात्र ऊ घर फर्किन पाउँछ ।

युद्धले जीवनको लय भत्काउँछ । जब क्रान्तिको उभार आउँछ अनि समाज नराम्ररी धु्रवीकृत हुन्छ : तपाईं या त क्रान्तिको पक्षमा लाग्नुस् या विपक्षमा । बीचमा बसेर रमिता हेर्ने सुविधा तपाईंले अचानक गुमाउनुहुन्छ । डा. जीवागो यस्तै घनचक्करमा फँसेको एउटा पात्र हो जो युद्धमा घाइते सैनिकहरूलाई उपचार गर्न मोर्चामा खटिन्छ । दुई वर्षपछि फर्केर सामान्य जीवन बिताउन नपाउँदै अक्टोबर क्रान्तिले ल्याएको उथलपुथलबाट जोगिन सम्पूर्ण परिवार सहित युराल पर्वत पारि, एशियायी भागतिर तोन्याकी आमाको माइतीतिरको पुरानो जमिनदारीमा जान्छ । तर, त्यहाँ पनि उसले लाल सेनाको सेवामा जबर्जस्ती जानुपर्छ । त्यसपछि त उसको जीवनको सबै लय कहिल्यै नजोडिने गरी फुस्किन्छ ।

क्रान्तिको लपेटामा परेर यो पात्र रूसका अनेक भागमा पुग्छ । युद्ध मोर्चाबाट मस्को फर्किंदाको रेलयात्राका अनुभूति, परिवार सहित मस्कोबाट विरिनिका पुग्दा झण्डै महिना दिन गरिएको रेलयात्राका अनेक प्रसंग, विरिनिकाबाट साइवेरिया, साइवेरियाबाट पैदल युर्यातिन फर्कंदाका सास्ती, बाटोमा भेटिएका अनेक मानिसहरू । युरी मार्फत लेखकले रूसको विशाल भूगोल र त्यहाँका महान् मानिसहरूको कथा भनेका छन् ।

कसरी मानिसले अकल्पनीय दुःख सहनुपर्छ, जिजीविषाले उसलाई कसरी बचाइरहन्छ, राम्ररी खाना नखाई, सुत्ने–बस्ने ठेगान नभई, लुक्दैछिप्दै महिनौं पैदल हिंड्दा, हिउँको विशाल मैदान छिचोल्दा, पाकेको अन्न स्याहार्ने कोही नभएर खेतमा सडिरहेको अन्न देख्दा, मान्छेले छाडेको बस्तीका कुकुरहरूको मनोदशा नियाल्दा, मान्छेकै मासु खान विवश भोकाहरूको अवस्थाको वर्णन गर्दा युद्ध र क्रान्तिले सिर्जना गर्ने बीभत्सताको हृदयविदारक तस्बिर उतारेका छन् ।

डा. जीवागोमा अक्टोबर क्रान्तिको महानताका बारेमा कुनै भ्रम छैन । ऊ क्रान्तिको अनिवार्यताको गीत गाइरहन्छ । त्यसले ल्याएको परिवर्तनलाई स्वीकार गर्छ । उपन्यासमा लेनिनको नयाँ आर्थिक नीतिका असफलताको चर्चा पनि छ ।

लेखकले स्टालिनकालमा लागू गरिएको सामूहिकीकरणको असफलताको मज्जाले आलोचना गरेका छन् । लेख्छन्, ‘मेरो विचारमा सामूहिकीकरण एउटा झुटो, असफल उपाय थियो र (शासकहरूबाट) गल्ती स्वीकार्न सम्भव थिएन । असफलता छोप्नका लागि मानिसहरूलाई डराउने, धम्क्याउने सबै साधन प्रयोग गरेर उसको सोच्ने प्रवृत्तिलाई नै उल्ट्याउनु जरूरी छ ताकि ऊ अस्तित्वहीन कुरा देख्न थालोस्, अप्रमाणित कुराहरूलाई विश्वास गर्न थालोस् (पृष्ठ ५८०, ५८१) ।’ अधिनायकवादी शासकको योभन्दा बढी आलोचना के हुनसक्छ र ?

यसरी हेर्दा उपन्यास क्रान्तिमाथिको विचारधारात्मक बहस जस्तो पनि देखिन्छ । तर, लेखकले बडो मिहिन पाराले, पात्रहरूलाई राजनीतिक प्राणीका रूपमा नदेखाएर, सामान्य मानिसहरूका मूल्याङ्कनका रूपमा यी कुरालाई घुसाएका छन् । मूलतः राजनीतिमाथि लेखिएको भए पनि एकाध ठाउँमा बाहेक उपन्यासमा कतै पनि राजनीतिक रूपमा सक्रिय पात्र र घटनासँग भेट गराउँदैनन् । बरु घटनाले लतारेर सेनामा र राजनीतिक जीवनमा तानेका साधारण मानिसका कथा छन् । यसले सामान्य रूसी नागरिकले क्रान्तिकालीन समयमा व्यहोरेका दुःख र सामना गरेका चुनौतीलाई साधारण पात्रहरू मार्फत दुनियाँलाई बताउने प्रयास गरेको छ ।

युरीको चरित्रको अर्को पाटो भनेको उसको साधु तरिकाको जीवन–दृष्टि हो । युरी आफ्नो बाबुको हत्याको कारण बनेको, आफ्नी प्रेमिका/पत्नीलाई आफूबाट खोस्न आएको कामारोब्स्कीप्रति तटस्थ भाव देखाउँछ । यो खालको तटस्थ पुरुषको उपस्थिति समाजले सामन्तवादबाट उदारवादी विचारतिर संक्रमण गरिरहेको संकेत पनि हो । सामान्यतया हामीले सिनेमा या उपन्यासमा देखिने प्रोटागोनिष्ट पुरुष चरित्र बाहुबल या पराक्रमको भरमा आफ्नो प्रेम जोगाउन कुदेका या बलिदान दिन तयार देखिन्छन् । युरी त्यसको ठिक विपरीत चरित्रको छ ।

घरमा गर्भवती पत्नी र सन्तानहरू हुँदाहुँदै प्रेमिका लारासँग रात बिताएपछि पछुताएर माफी माग्न फर्केकै बेला लालसेनाको टुकडीले युरीलाई अपहरण गर्छ । त्यसपछि उसको जीवनबाट तोन्या र सन्तानसँगको सम्बन्ध टुट्छ । साइवेरियाबाट फर्केपछि युर्यातिनमा प्रेमिका लारासँग केही समय गुजार्छ । कमजोर स्वभावकी लारा छोरी र आफ्नो पेटमा हुर्कंदै गरेको युरीको सन्तानको भविष्य रक्षाका लागि भनेर कामारोब्स्कीले थापेको जालमा फँस्छे र उसलाई छाडेर जान्छे । त्यसपछि एक्लिएको युरी मस्को फर्कन्छ ।

उपन्यासले व्यक्त गरेको राजनीति, दर्शन र इतिहासको उथलपुथलपूर्ण समयका ऐतिहासिकतालाई व्यक्त गर्न सिनेमालाई मौका थियो । कमसेकम सन् १९०५ र १९१७ का क्रान्तिहरूको राजनीतिक अर्थप्रति उपन्यासले जे व्यक्त गरेको छ त्यो सिनेमामा कलात्मक रूपमा प्रस्तुत गर्न सम्भव थियो । सिनेमाले त्यसलाई जस्टिफाई गरेको छैन

सन् १९२२ मा गृहयुद्ध सकिएर नयाँ आर्थिक नीति लागू गरिएपछिको शान्त मस्कोमा फर्कंदा पनि ऊ लुक्दैछिप्दै पश्चिम उत्तरतिरको विशाल रूसमा पैदल हिंड्छ । जहाँ युद्ध र क्रान्तिप्रति क्रान्तिका धक्काले उजाड बनाएका मानिस र गाउँ तथा खेत–खलिहानका कथा छन् ।

अब जीवागोसँग न पत्नी रहन्छे न प्रेमिका । न उसको सम्मानपूर्ण पेशा नै उसलाई नसिव हुन्छ । केही लाञ्छना, वियोग र कविताले भने उसलाई साथ दिइरहन्छन् । ऊ लामो समय अवसादमा फस्छ । त्यही क्रममा ऊसँग मरिना भन्ने युवती आकर्षित हुन्छे । उनीहरूले बिहे गर्छन् जसको कानुनी हैसियत हुँदैन । दुइटा सन्तान हुन्छन् । सौतेलो भाइ एब्ग्राफ जीवागोले उसलाई अव्यवस्थित र अवसादग्रस्त जीवनबाट बाहिर निकाल्न मद्दत गर्छ । अन्तिममा जब ऊ कामका लागि तयार हुन्छ र अस्पतालमा कामका लागि जान निस्कन्छ, त्यही पहिलो बिहान हार्ट अट्याकका कारण सडकमै उसको मृत्यु हुन्छ । यसरी सामान्य कुरा बुझ्ने हुनलाग्दा बाबु आमा मरेर टुहुरो भएको, शान्त र सहज किशोरावस्था पार गरेर डाक्टरी पढेको, उच्च घरानाकी युवतीसँग बिहे गरेर कविता मार्फत आफूलाई व्यक्त गरिरहेको युरीको जीवन युद्ध र क्रान्तिको हुरीमा परेपछि वियोगान्तमा टुंगिएको छ । उपन्यासको सार यही हो ।

उपन्यासको अर्को पात्र लारा पनि मानसिक विषादमा पुगेर आत्महत्याको प्रयास गर्छे । अस्पताल बस्छे र बाँच्छे । छोरो जन्मन्छ तर उसलाई छोराछोरीको मायाले तान्दैन । छोराछोरी रेलवे स्टेशनको सिग्नलको काम गर्ने महिलाको जिम्मामा हुन्छन् । छोरो कुपोषणग्रस्त हुन्छ । उसका दुवै खुट्टा सुकेका हुन्छन् । तीन वर्षको हुँदा ऊ डाँकुबाट मारिन्छ । छोरी लावारिस भएर हुर्कन्छे र अन्त्यमा दोस्रो विश्वयुद्धका समयमा सेनाको टुकडीमा तोन्या नामकी धोबिनी बनेकी हुन्छे । जहाँ युरीको भाइ मेजर जनरल एब्ग्राफ जीवागोले उसलाई भेटाउँछ र युद्धपछि उसलाई संरक्षण गर्ने आश्वासन दिन्छ ।

उपन्यासमा मलाई रोचक लागेको अर्को पात्र हो-अन्तिपव पाशा । ऊ मस्कोको साधारण मजदुर परिवारमा हुर्कन्छ । बाबु मजदुर नेता छ र निर्वासनमा गएको छ । प्रेममा चुर्लुम्म डुबेर पनि लारासँगको सम्बन्धमा ऊभित्र एउटा मनोवैज्ञानिक समस्या हुर्कंदैछ । लारा उसलाई पतिका रूपमा मात्र हैन आफ्नो छोराको जस्तो या आफूभन्दा जुनियर पुरुषलाई गरिने सहानुभूतिपूर्ण माया र स्याहार गर्छे । यसले पाशालाई एकप्रकारको हीनताबोेध गराउँछ । यसबाट उम्कने उपायको रूपमा ऊ पहिलो विश्वयुद्धमा सामेल हुन सेनामा भर्ती भएर जान्छ । जर्मनीहरूले युद्धबन्दी बनाउँछन् । छुटेपछि लालसेनामा भर्ती हुन्छ । आफ्नो नाम स्त्रेल्निकोव राख्छ । लालसेनाले उसलाई कोर्टमार्शल गर्ने भएपछि साइवेरियाबाट भाग्दै हिंडेर रिविकिनामा आएर लुकेर बस्छ । ऊ युरीलाई आफ्नो जीवन कहानी सुनाउँछ । लारासँगको प्रेमको कुरा गर्छ । लाराले उसलाई अझै प्रेम गर्छे भन्ने सुनेपछि ऊ आश्चर्यचकित बन्छ, एकप्रकारको प्रायश्चित्तको मूडमा पुग्छ । अन्तिममा, युरी सुतिसकेपछि पाशा आँगनमा निस्केर आफैंलाई गोलीले उडाउँछ ।

यी बाहेक पनि सयौं पात्रहरू मार्फत पास्तरनाकले उपन्यास कथेका छन् । यो उपन्यास दोस्तोब्स्की, चेखव, तोलस्तोय र गोर्कीकै परम्पराको एउटा शास्त्रीय रूसी साहित्य हो । यसले रूसको महानताको गीत गाएको छ सँगै क्रान्ति र युद्धले थोपर्ने ज्यादतीको विरोधमा आवाज उठाएको छ ।

लेखन आफैंमा काव्यात्मक छ र दार्शनिक अवधारणाहरू उत्तिकै बलशाली छन् जसमा पास्तरनाकले आफ्नो जीवन र रसियाका इतिहासका भोगाइहरूलाई विस्तारमा चर्चा गरेका छन् ।

कथा बिगारेको सिनेमालाई पाँच विधामा ओस्कार !

सन् १९६५ मा अमेरिकी निर्देशक डेभिड लिनले डा. जीवागो उपन्यासमा आधारित रहेर सिनेमा बनाएका थिए । रूसमा छायांकन गर्न अनुमति नपाएपछि उस्तै लाग्ने लोकेसन बनाएर स्पेनमा यसको छायांकन गरियो । केही भाग भने फिनल्याण्डमा छायांकन गरिएको थियो ।

सिनेमामा डा. जीवागोको भूमिका ओमर सरिफले, उनकी प्रेमिका लाराको भूमिका जुली क्रिष्टिले, पत्नी तोन्याको भूमिका जेराल्डिन च्याप्लिनले, कोमारोब्स्कीको भूमिका रोड स्टिगरले र पाशाको भूमिका टोम कुर्टेनेइले निर्वाह गरेका छन् ।

सिनेमा उपन्यासमा आधारित भए पनि यसमा निर्देशकले आफ्नो कल्पनाशीलताको भरपूर प्रयोग गरेका छन् ।

यो सिनेमाले १९६७ मा पाँचवटा विधामा एकेडेमी अवार्ड (अस्कर अवार्ड) जितेको थियो । उपन्यासको कथालाई सिनेमा र पुरस्कार मिलेर थप राजनीतिक बनाएका थिए ।

उपन्यासको कथा र सिनेमामा निर्देशकले उतारेको कथा अतुलनीय रूपमा भिन्न देखिन्छन् । मुख्य कथा उही हो । आन्दोलन, क्रान्ति, युद्ध र अभावका अनेक दृश्य सिनेमामा पनि छन् । सम्भ्रान्त वर्ग र मजदुरहरूका बस्तीका दृश्यहरू पनि छन् । तर, ती सबै युरीको जीवनलाई अथ्र्याउन आवश्यक भएको ठाउँमा मात्र समावेश गरिएका जस्ता लाग्छन् । निर्देशकले ३ घण्टा ४५ मिनेटको सिनेमामा युरी, लारा, तोन्या, कमारोब्स्कीका वरपर राखेर कथा तन्काएका छन् । प्लटहरू यसरी सिर्जना गरिएको छ जसले युरी अर्थात् डा. जीवागोको जीवन महिलाको पछि कुद्दैमा र कविता लेख्दैमा बितेको छ । लाराको जीवन पुरुषहरूको साथ खोज्दैमा र प्रेम गर्दैमा बितेको छ । तोन्याको जीवन एउटी निष्फिक्री बाल्यकाल विताएकी सम्भ्रान्त परिवारकी अनुशासित छोरी र पति र सन्तानको खुशी खोजीरहेकी गृहिणीको रूपमा देखाइएको छ । त्रिकोणात्मक सम्बन्ध (लाराका हकमा त ऊ तीन जना पुरुषका बीच डालोयमान छे) का जटिलताका केही पक्ष भने यसमा केलाइएको छ ।

तर, यी मानिसहरूका भित्र भइरहेको उथलपुथलका कारण र समाजमा घटिरहेका घटनाहरूका अन्तर्य केलाउनेतिर सिनेमाले ध्यान दिएको छैन । मूल कथामा रहेको प्रेम प्रसंगलाई लेखकले लामो दृश्यमा तन्काएर देखाउन खोज्दा कथाको मर्ममाथि खेलबाड भएको छ ।

सय वर्ष अगाडिको रूसको भए पनि कतिपय सन्दर्भहरू, हामीले भोगेको समयका दिक्दारीहरू र हाम्रा आकांक्षा र सपनाहरूको दर्दनाक मृत्युका हामी जसरी साक्षी भइरहेका छौं त्यसरी नै पास्तरनाक आफ्नो समयका साक्षी थिए । उनका र आफ्ना अनुभूतिहरू मिल्दा, उनका चरित्रहरूमा साधारण मानिसका जीवनदृष्टि र जिजीविषाका लागि गरेका संघर्षहरू पढ्दा आफैंले व्यहोरेको जीवनसँग तादात्म्य मिलेको जस्तो लाग्छ

उपन्यासले व्यक्त गरेको राजनीति, दर्शन र इतिहासको उथलपुथलपूर्ण समयका ऐतिहासिकतालाई व्यक्त गर्न सिनेमालाई मौका थियो । कमसेकम सन् १९०५ र १९१७ का क्रान्तिहरूको राजनीतिक अर्थप्रति उपन्यासले जे व्यक्त गरेको छ त्यो सिनेमामा कलात्मक रूपमा प्रस्तुत गर्न सम्भव थियो । सिनेमाले त्यसलाई जस्टिफाई गरेको छैन ।

बरु सिनेमा त एउटा रोमान्टिक प्रेम कहानी वरपर अघि बढाएर र परम्परागत समाजमा रूसी कुलीन वर्गले उपभोग गरेको सुविधा खोसिनुका रूपमा मात्र समग्र क्रान्ति र प्रतिक्रान्तिका घटनालाई न्यूनीकरण गर्दैमा सकिएको छ । रूसी अक्टोबर क्रान्ति विश्व राजनीतिको इतिहासलाई नयाँ मोड दिने फ्रेन्च क्रान्ति जत्तिकै महत्वको बीसौं शताब्दीको ऐतिहासिक घटना हो । सय वर्षपछि पनि विश्व राजनीतिका विचारधारात्मक बहसहरू अक्टोबर क्रान्ति र समाजवादका पक्ष या विपक्षमा बहस गर्दैछन् । एउटा स्कुल अफ थटका रूपमा त्यसको अध्ययन र चर्चा भइरहेको छ । त्यसको महत्व र अर्थलाई पनि उपन्यासले अर्थपूर्ण रूपमा अघि सारेको छ । तर सिनेमा त्यता प्रवेश गर्न चाहेको छैन ।

डेभिड लिनले यो सिनेमा बनाउन चासो दिनु र पास्तरनाकलाई पश्चिमाहरूले प्रशस्त सम्मान गर्नुका पछि कुनै साइनो छ कि छैन बुझ्न गाह्रो छ । यो सिनेमामा निर्देशकले पश्चिमाहरूलाई रसियाली क्रान्ति र त्यसले व्यक्तिको जीवनमा ल्याएको उथलपुथलको नितान्त वैयक्तिक भोगाइलाई देखाएका छन् । युद्धका बीभत्स दृश्यहरू, भग्नावशेष बनेका गाउँहरू, तत्कालीन समयको राजनीतिक दृश्य झल्काउने आन्दोलन र विद्रोहका झिल्काहरू र श्वेत सेनाको अन्तिम पराजयका अवस्था सहितका केही राजनीतिक सन्दर्भहरू सिनेमालाई अगाडि बढाउने उपक्रमलाई सहयोग गर्न मात्र आइपुगेका छन् ।

कमारोब्स्कीको चरित्रलाई भने सिनेमाले न्याय गरेको छ । छट्टु, सत्ताको चाल बुझेर चल्ने, हरदम महिलाहरूको शिकार गर्न हिंडे जस्तो, क्रान्ति अघि र पछि पनि आफूलाई सुविधायुक्त जीवनको बन्दोबस्त गर्न सक्ने दुष्ट प्रकृतिको व्यक्तित्व छ उसको । कमारोब्स्की मार्फत सिनेमाले शक्तिपूजक र अवसरवादीहरूले कसरी हरेक प्रतिकूलतामा पनि अनुकूल अवस्था सिर्जना गर्छन् भन्ने देखाउँछ ।

सिनेमाको अन्त्यलाई उपन्यासको अन्त्य भन्दा भिन्न अवस्थामा देखाइएको छ र नाटकीय मोडमा पुगेको छ ।

कुनै सहारा र पेशा नभएको, मुटु सम्बन्धी रोगले जीवनको अन्त्यतिर पुगेको तर लाराका नाममा आफ्नै लागि, प्रेम र दुनियाँका कविता लेखिबस्ने युरीको अवस्था दयनीय छ । एकदिन युरी मस्कोको एउटा सडकमा ट्राममा यात्रा गरिरहेको बेला झ्यालबाट लारालाई सडकमा हिंडिरहेको देख्छ । गाडीबाट ओर्लेर लारालाई बोलाउन निस्कन खोज्दै गरेको युरी हृदयघातका कारण भेट हुनु अगाडि नै मर्छ । लारा र छोराले उसको अन्तिम बिदाइ गर्छन् । युरीका कविताको पाण्डुलिपि कसैले लारालाई दिन्छ जहाँ लारालाई समर्पित कविताहरूको सँगालो हुन्छ । प्रहरी लाराको पिछा गरिरहेको छ । लारा छोराको खोकिलामा कविताको कपी थमाएर भाग्न खोज्छे तर प्रहरीले पक्राउ गर्छ । छोरो आफ्नो बाबुको कविता संग्रहको कपी हातमा लिएर अनिश्चित भविष्यतिर भागिरहेको छ । लारा प्रहरीको नियन्त्रणमा गाडीमा बसेर यो दृश्य हेरिरहेकी छ । यहींनेर गएर सिनेमा सकिएको छ ।

फिल्मको अन्तिम दृश्यले सोभियतकालीन समाजमा भएका अमानवीय दमन र स्वतन्त्रता हननको अवस्थातिर संकेत गरेको छ । बिम्वात्मक रूपमा यो मलाई सबैभन्दा मनपरेको दृश्य पनि हो ।

उपन्यासको अन्तिम दृश्य यस्तो छैन, त्यहाँ लाराकी छोरीका दुःखद् स्मृतिहरूको कथा छ ।

उपन्यासले एकजना साधारण मानिसको भुक्तमानको आँखाबाट तत्कालीन रसियाली समाजले व्यहोरेको राजनीतिक उथलपुथलका कथा भनेको छ । सिनेमाले चाहिं एउटा तटस्थ व्यक्तिले उसको इच्छा विपरितको घटनाक्रमका बीच परिवार र प्रेम सम्बन्धहरूको व्यवस्थापना कसरी गर्छ, दुःख सामना गर्ने विकल्पहरू कसरी खोज्छ भन्ने देखाउँछ । जमिनदारीको आधार नगुमाएको तर पूँजीवादी उत्पादन सम्बन्धमा प्रवेश गरेको तप्का र सरकारी सेवाले निर्माण गरेको रसियाली कुलीन वर्गको सदस्यका रूपमा डा. जीवागोको परिवारका दुःख-सुखका वरपर सिनेमाले यात्रा गर्छ ।

कथा भन्ने शैली, सिनेमाटोग्राफी, पात्रहरूको जीवन्त भूमिका, रसियाली हिउँद र कुलीनहरूको एरिष्टोक्रेटिक जीवनशैली देखाएको पक्षबाट हेर्दाचाहिं फिल्म गज्जबको छ ।

र, हामी

जीवन र समाज दुवै गतिशील छन् । आज भनेका सत्यहरू सधैं सत्य नहुन सक्छन् । तर यिनै क्रान्ति, घात-प्रतिघात, संघर्ष, पलायन, आलोचना र वैचारिक विमर्शहरूले समाजलाई अर्थपूर्ण बनाउन, मानिसको जीवनलाई सार्थक बनाउन सहयोग गरिरहन्छन् ।

म यहाँ उपन्यासमा पास्तरनाकले उभ्याएको पात्र डा. जीवागो र अरू पात्र मार्फत आफ्नो समयका सन्दर्भमा राखेका विचार र आफ्नो समयबीच केही तालमेल भेटाउँछु । हाम्रो समयको नापो पञ्चायत विरुद्ध गरिएको संघर्षदेखि गणतन्त्रको स्थापनासम्म हामीले गरेका प्रयास, साँचेका सपना, भूकम्प, नाकाबन्दी, कोरोना त्रासदीका कारण व्यहोरेका झञ्झावात र अहिले देखिएका परिणामका सन्दर्भ अनुसार तोक्न मिल्ने कालको कुरा हो । यसैमा पर्छन् कैयन्का जेल यात्रा, हत्या, सर्वस्वहरण, निर्वासन, भूमिगत जीवन र व्यहोरेका भुक्तमानहरू । सशस्त्र विद्रोहका समयमा भएका हत्या, अपहरण, दमन, घर–गाउँ निकाला, विस्थापन र गणतन्त्र प्राप्तिपछि विथोलिएका सपनाहरूको समुच्च सन्दर्भ पनि । सत्ता र विद्रोही पक्षका सशस्त्र फौजबाट भएका निर्दोष मानिसहरूको हत्या, टुहुरा भएका, घाइते र अपांगता भएका, बेपत्ता पारिएका, घर जलाइएका अनेक मानिसका पीडाको कोही एकजना भोक्ता राखेर लेख्न बस्यो भने हामीकहाँ डा. जीवागो जस्तै डा. चौधरी, डा. पुन, डा. विश्वकर्मा, डा. सुवेदी र त्यस्तै पात्रहरू बन्न सक्छन् ।

क्रान्ति, त्यसले स्थापित गर्ने नयाँ विचारधारात्मक वर्चस्व, त्यसलाई जस्टिफाई गर्न दिइने तर्कहरू र त्यसको नेतृत्वको सन्दर्भमा उनले व्यक्त गरेको विचार हाम्रो सन्दर्भमा पनि उतिकै मेल खान्छ । ‘तर अनुभवबाट थाहा हुन्छ कि विचार भन्नाले उनीहरूको तात्पर्य सिर्फ उनीहरूको प्रदर्शन, क्रान्ति र शासकहरूको गौरव गान मात्र बुझिन्छ जुन बहुत दुःखदायी लाग्छ । म यस मामिलामा त्यति चलाख छैन’ भनेर क्रान्तिका नाममा भएका घटना र त्यसको नेतृत्वको खोक्रोपनाका चित्र उतारेका छन् जुन हाम्रो सन्दर्भमा भनिएको हो कि जस्तो लाग्न सक्छ । म यस मामिलामा त्यति चलाख छैन भन्ने उनको भनाइमा म आफ्नो पनि उपस्थिति देख्छु ।

यसैगरी ‘मलाई यस्तो कुरा स्वीकार गर्न कठिन हुन्छ कि उनीहरू महान् हुन्, उज्ज्वल व्यक्तित्वहरू हुन् र म विचरा सामान्य मानिस हुँ’ (पृष्ठ ४७१) भनेर पास्तरनाकले साधारण नागरिकसँग टाढिंदै आफूलाई विशिष्ट भएको घमण्ड गर्ने नेतृत्वसँगको असहमति हाकाहाकी व्यक्त गरेका छन् । यी दुवै भनाइले नेपाली राजनीतिमा २०४६ र २०६३ पछि स्थापित भएको नेतृत्वको चरित्र निरुपण गरेको जस्तो लाग्छ ।

यदि केही नयाँ बनाउनु छ भने पुरानो नष्ट हुनैपर्छ (२३४) । हामी यही भनेर हिंडेको त हो । पुरानो नष्ट गरौं नयाँ बनाउँ । तर हाम्रा आन्दोलनहरू हरेक पटक अनेक सम्झौतामा गएर यसरी बिसाइए कि पुरानो पूरै नष्ट कहिल्यै भएन । नयाँले पुरानो व्यवस्थाको सड्दै गएको र मक्किएको संरचना र संस्थाहरूलाई मरम्मत गरेर नयाँ हो भन्दै हिंडिरह्यो । यसले गर्दा हरेक परिवर्तन पछि हामी भन्न बाध्य छौं कि व्यवस्था परिवर्तन त भयो अवस्था परिवर्तन भएन ।

उपन्यासका विभिन्न भागमा लेखकले आफ्नो दार्शनिक मत या विश्वदृष्टिलाई व्यक्त गरेका छन् । ‘तथ्यको त्यतिबेलासम्म अस्तित्व हुँदैन जबसम्म मानिस त्यसमा आफ्नो स्वतन्त्र विचार शक्तिको, प्रतिभाको थोरै अंश या कुनै परिकथा थप्दैन’ (पेज १५४, १५५) । जीवागोको यो भनाइले अस्तित्ववादको प्रतिनिधित्व गरेको छ ।

भयानक कष्ट र हण्डर सहेर पनि जीवनप्रति आशा जागिरहोस् भन्नेमा उनी सचेत छन् । आफैं अवसादपूर्ण जीवन विताइरहेको अवस्थामा युरी साथीहरूसँग भन्छ ‘जिउनुको अर्थ हो हमेसा अगाडि बढ्दै जानु, उँचाइतिर, परिपूर्णतातिर लम्कनु र त्यसलाई प्राप्त गर्नु ’(५५६) ।

‘…(क्रान्तिको) हरेक बिसौनी कैयन् अवस्थाबाट गुज्रन्छ, आरम्भमा त तर्कको जित, आलोचनात्मक प्रवृत्ति र पूर्वाग्रहहरूसँगको संघर्षको हो । …यसपछि दोस्रो अवस्था आउँछ, पिछलग्गुहरू, बनावटी सहानुभूति देखाउनेहरूको । कालो शक्तिको पल्ला भारी भएर आउँछ । सन्देह, षडयन्त्र, भत्र्सना, नफरतको बोलवाला हुन्छ’ (४७२) ।

जेलनेल भोगेको, सशस्त्र युद्ध गरेको साम्यवाद र उदारवादको राजनीति गर्न हिंडेको हाम्रै नेतृत्व आज के गर्दैछ, कसको सेवा गर्दैछ र कसले क्रान्तिको फाइदा लिइरहेको छ भनेर आजको नेपालको अवस्थाका बारेमा बुझाउन योभन्दा बढी के नै भन्नु आवश्यक छ र ?

हो, समय सय वर्ष अगाडिको रूसको भए पनि कतिपय सन्दर्भहरू, हामीले भोगेको समयका दिक्दारीहरू र हाम्रा आकांक्षा र सपनाहरूको दर्दनाक मृत्युका हामी जसरी साक्षी भइरहेका छौं त्यसरी नै पास्तरनाक आफ्नो समयका साक्षी थिए । उनका र आफ्ना अनुभूतिहरू मिल्दा, उनका चरित्रहरूमा साधारण मानिसका जीवनदृष्टि र जिजीविषाका लागि गरेका संघर्षहरू पढ्दा मलाई आफ्नो समयसँग आफैंले व्यहोरेको जीवनसँग तादात्म्य मिलेको जस्तो लाग्छ ।

जीवन र समाज दुवै गतिशील छन् । आज भनेका सत्यहरू सधैं सत्य नहुन सक्छन् । तर यिनै क्रान्ति, घात-प्रतिघात, संघर्ष, पलायन, आलोचना र वैचारिक विमर्शहरूले समाजलाई अर्थपूर्ण बनाउन, मानिसको जीवनलाई सार्थक बनाउन सहयोग गरिरहन्छन् ।

क्रान्ति जति सत्य र भ्रम हो जीवन त्योभन्दा बढी नै सत्य हो । समयले ल्याउने झञ्झावात र हान्ने झापडले नै त जीवन र समाजलाई परिपक्व बनाउँछन् ।

published in onlinekhabar.com

Saturday, June 1, 2024

गगनले गरिरहेको एउटा गल्ती !

 मैले गगन थापाका विषयमा लेख्नु र उनीप्रति सहानुभूति देखाउनुको अर्थ के हुनसक्छ भन्ने मलाई खासै अनुमान छैन । यसअघि पनि मैले उनका बारेमा सहानुभूति प्रकट गर्दै र राजनीतिक शक्ति हासिल गर्ने उनका प्रयासको समर्थन गर्दै लेखेको छु ।

तर, म उनको मतदाता हैन, उनको दलको पराजय र त्यसको साटो छिर्केमिर्के जस्ता वामपन्थी या कम्युनिष्ट पार्टीहरूले जितून् भन्ने चाहन्छु । उनी र म फरक डुंगामा यात्रारत छौँ र यो अविकास, लम्पट शासकीय शैली र मुलुकको दुरावस्था हटोस् भन्नेमा केही हाम्रा समान आकाङ्क्षा छन् ।

उनी नेपाली कांग्रेसको सभापति र देशको प्रधानमन्त्री हुने योजनासहित सक्रिय छन् र अहिले नै पार्टी महामन्त्री छन् । म अहिले पनि कुनै दलको नेतृत्वमा छैन । कमसेकम अहिले भन्न सकिन्छ कि भविष्यमा पनि कुनै दलको नेता हुने, प्रधानमन्त्री त के कुनै पनि तहको जनप्रतिनिधि बन्ने सम्भावनासमेत छैन । (गत निर्वाचनका समयमा मलाई प्रतिनिधिसभा सदस्यका रूपमा जान मन लागेको साँच्चै हो । आफ्नो किशोर र युवावय राजनीतिमा बिताएको र एमाले निर्माणमा भूमिका खेलेको हुनाले पनि म आग्रहवश त्यस्तो मनोदशामा पुगेको हुँदो हुँ । अहिले फर्केर हेर्दा एमालेमा आफ्ना लागि स्पेस खोज्न जाने मेरो बुझाइ नै गलत रहेछ, आफ्नै मूल्याङ्कन बढाइचढाइ गरेछु जस्तो लाग्छ । कमरेड केपी ओलीलाई मेरो उपस्थिती फिटिक्कै रुचिकर लागेन । सायद उनी मप्रति निकै पूर्वाग्रह राख्थे होला। मैले लेखनमार्फत उनका कतिपय राजनीतिक दृष्टिकोण र निर्णयहरूको आलोचना गरेकोमा प्रतिशोधको भावना पनि हुँदो हो । उनले टिकट नदिएका मात्र हैनन्, पार्टीको मैदानमा प्रवेश गर्न पनि दिएनन् । अहिलेचाहिँ नकारात्मक रूपमा भएपनि उनले मेरो हित नै गरेछन् भनेर मनमनै धन्यवाद दिने गर्छु । कमसेकम अहिलेको संसदमा भइरहेका गैरसंसदीय चलखेलको मूक साक्षी बस्नुपर्दा हुने हीनताबोधबाट म बचेको छु । दलको मर्यादाहीन स्वार्थी चलखेलको बचाउ गर्ने बाध्यताबाट बच्न पाएकोमा खुसी छु) ।

मेरो लेखनले गगनको राजनीतिक यात्रामा सहयोग या असहयोग गर्न सक्छ भन्ने कुरा पनि कुनै प्रमाणित सत्य हैन । तर, उदीयमान नेताका रूपमा उनले गरिरहेका प्रयासहरू सफल हुँदा कमसेकम अहिलेको जस्तो निराशा केही चिर्न सम्भव छ कि भन्ने आशा राख्छु । यसैगरी राजा ज्ञानेन्द्रको शासनको अन्त्य गर्न भएका आन्दोलनमा हामी सँगै थियौं भन्ने राजनीतिक साइनो पनि धमिलो धमिलो रूपमा कायमै छ । त्यसैले यो लेख लेख्न लागेको हुँ । यहाँ गगनले हालैका दिनमा देखाइरहेको सक्रियताका राजनीतिक प्रभाववारे चर्चा गरिने छ ।

गगनले कोर्न खोजेको रेखा

महामन्त्री बन्ने क्रममा र त्यसयता पनि गगनले नेपाली कांग्रेसको राजनीतिक कार्यदिशा तय गर्न केही हस्तक्षेप गरेका छन् । पार्टीको आन्तरिक साङ्गठानिक जीवनलाई गति दिन उनले गरेका प्रयासले कांग्रेसलाई अलिकति जीवन्त बनाएको देखिन्छ । पार्टीभित्र र बाहिरका अनेक तह र तप्कालाई पार्टीमा जोड्ने र त्यस्तो शक्तिमूलतः कांग्रेसप्रति भन्दा पनि आफूप्रति बढी बफादार रहोस् भन्ने उनको प्रयास रहेको देखिन्छ ।

आजको व्यक्तिवादी राजनीतिमा यो प्रयासलाई अन्यथा लिनुपर्ने हुँदैन् । यसमा नोटेबल कामचाहिँ बीपि साहित्य मेला र जनतासँग कांग्रेसका नाममा उनले गरेको अभियान पर्छन् । योचाहिँ आन्तरिक जीवनको कुरा हो, जसले प्रकारान्तरले समाजलाई पनि गतिशील बनाइरहेको हुन्छ ।

उनले राजनीतिक विचारधाराका क्षेत्रमा गरिरहेको देखिने काम भने २०४६ सालमा गणेशमान सिंह, मदन भण्डारी तथा मनमोहन अधिकारीहरूले थालेको कम्युनिष्ट पार्टी र नेपाली कांग्रेसबीचको सहकार्यको परम्परालाई तोड्न गरिरहेको प्रयास हो । यसका लागि पहिलो त उनले महाधिवेशनमा आफ्नो दललाई सामाजिक प्रजातन्त्रवादी पार्टीका रूपमा प्रस्तुत गर्न प्रयास गरेका थिए (यद्यपी त्यसमा महाधिवेशन हलमा चर्चा भएन)।

बीपिले कांग्रेसलाई २०१२ सालको वीरगञ्ज महाधिवेशनबाट प्रजातान्त्रिक समाजवादको अनुयायी दलका रूपमा उभ्याएका थिए । त्यस यता कांग्रेसले आफ्नो दस्तावेज र नेताहरूको भाषणमा जहिले पनि बिपिको त्यही परम्परालाई धानेको दाबी गर्दै आएको छ । उक्त कार्यक्रममा आर्थतन्त्रका क्षेत्रमा मार्क्सवादका प्रभावहरू थिए । राजनीतिक क्षेत्रमा उदारवादलाई सहि ठहर्‍याइएको थियो । यद्यपी कांग्रेसले २०४८ पछि उक्त कार्यक्रमलाई खोपामा थन्क्याएर नवउदारवादतिरको यात्रा तय गरेको थियो । गगनले अघि सारेको सामाजिक प्रजातन्त्रले अर्थतन्त्रका क्षेत्रमा नवउदारवादी दृष्टिकोण र सामाजिक सेवाका क्षेत्रमा लोककल्याणकारी राज्यको अवधारणा बोकेको छ।

अलिकति यूरोपेली लेबर पार्टीहरूको धारणाको नजिक भएपनि आर्थिक दृष्टिले यसले पच्छ्याउने भनेको मिल्टन फ्रायडम्यानहरूको नव–शास्त्रीय अर्थशास्त्रको अवधारणा हो । सारतः यो अहिलेको अमेरिकी बेलायती अर्थनीतिहरूकै प्रतिलिपि हो । कम्युनिष्ट पार्टीहरूले लिने आर्थिक नीतिहरू या त्यसको व्याकरण र गगनले अगाडी सारेका आर्थिक नीतिहरूमा अवधारणागत प्रभावका दृष्टिले फरक कोणहरू निर्माण हुनेछन् र यसले वैचारिक ध्रुवीकरणलाई गति दिने छ ।

गगन किन गठबन्धनका विपक्षमा छन् त ? प्रष्ट छ उनी देशमा तीव्र राजनीतिक ध्रवीकरण होस् र त्यस्तो ध्रुवीकरणले वामपन्थी भनिनेहरू एकातिर र दक्षिणपन्थी या मध्यदक्षिणपन्थी शक्तिहरू सबै कांग्रेसको वरपर जाने बाध्यता आओस् भन्ने चाहन्छन् । उनको निकटका सहयोगीहरूले सामाजिक सञ्जालमा कम्युनिष्टहरूविरुद्ध गर्ने निकृष्ट टिप्पणी हेर्दा पनि गगनको समूह कम्युनिष्टहरूप्रति घृणा फैलाएर आफ्नो राजनीतिक ‘स्पेस’ विस्तार गर्न चाहन्छ भन्ने देखाउँछ ।

व्यावहारिक राजनीतिका क्षेत्रमा गगनले पहिलो आक्रमण निर्वाचन पूर्वदलहरूका बीच सहकार्यको कांग्रेस संस्थापनको नीतिमाथि गरे । माओवादी र एकीकृत समाजवादीहरूसहितको गठबन्धनमा अघिल्लोपटक निर्वाचन लडेको कांग्रेसले त्यस्तो गठबन्धनकै कारण निर्वाचनमा पहिलो दल बन्ने अवसर पाएको थियो । माओवादी र नेकपा एकीकृतले ल्याएको समानुपातिक मत १५ प्रतिशत थियो । त्यो मतको ८० प्रतिशत प्रत्यक्षतर्फ कांग्रेसलाई गएको अनुमान गर्दा पनि कांग्रेसले जितेको ८९ सिटको महत्त्वपूर्ण हिस्सा गठवन्धनकै परिणाम थियो भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । अहिले गठवन्धन नगरि उपनिर्वाचनमा जाँदा इलाममा र बझाङमा कांग्रेसले ल्याएको मत हेर्दा पनि त्यो कुरा पुष्टि हुन्छ।

त्यति हुँदाहुँदै पनि गगन किन गठबन्धनका विपक्षमा छन् त ? प्रष्ट छ उनी देशमा तीव्र राजनीतिक ध्रवीकरण होस् र त्यस्तो ध्रुवीकरणले वामपन्थी भनिनेहरू एकातिर र दक्षिणपन्थी या मध्यदक्षिणपन्थी शक्तिहरू सबै कांग्रेसको वरपर जाने बाध्यता आओस् भन्ने चाहन्छन् । उनको निकटका सहयोगीहरूले सामाजिक सञ्जालमा कम्युनिष्टहरूविरुद्ध गर्ने निकृष्ट टिप्पणी हेर्दा पनि गगनको समूह कम्युनिष्टहरूप्रति घृणा फैलाएर आफ्नो राजनीतिक ‘स्पेस’ विस्तार गर्न चाहन्छ भन्ने देखाउँछ । उनी वामपन्थीहरूसँग सहकार्य गर्नबाट तर्किरहेको अनूभव व्यक्तिगत रुपमा मसँग पनि छ ।

निर्वाचनहरूमा खसेको मतको प्रवृर्ति हेर्दा २०६४ र २०७४ को निर्वाचनमा बाहेक वामपन्थीहरूको कुल मतभन्दा गैरवामपन्थीले प्राप्त गरेको कुल मत संख्या बढी छ । यो मतको ठुलो हिस्सा आफूतिर तान्ने वातावरण बनेपछि मात्रै कांग्रेसले मुख्य दलका रूपमा विकास गर्न र सत्ता चलाउन सक्छ भन्ने उनको निष्कर्ष हुनसक्छ । यद्यपी नेपालको क्षेत्रीय तथा जातीय विविधतामा आधारित जनमतको एउटा हिस्सा सबैलाई यस्तो ध्रवीकरणमा सामेल गर्न सहज छैन ।

हाम्रो राजनीतिमा यस्तो ध्रुवीकरणको प्रयास केपी ओलीले पनि गरिरहेका छन् । केपी ओली र उनका महासचिव शंकर पोखरेलले राष्ट्रिय एकता र विकासका लागि बलियो शक्ति चाहिन्छ भन्दै गरिरहेको वकालत, वामपन्थी ध्रवीकरण हैन वामपन्थीहरूको एमालेमा सम्मिलनका लागि गरिएका प्रयासले यस्तो ध्रवीकरणलाई प्रोत्साहन दिन खोजेको प्रष्ट हुन्छ ।

योचाहिँ निश्चित हो कि अहिले कांग्रेस र कम्युनिष्टकाबीचका सहकार्य या जुनसुकै दल अर्को जुनसुकै दलसँग मिल्न सक्ने दिक्कलाग्दो राजनीतिक दाउपेच केवल सत्तामा पुग्न र त्यसमार्फत आफ्नाहरूले लुटखसोट गर्न पाउन भन्नेमा बढी लक्षित देखिन्छ । यस्तो स्वार्थको एकता र मोर्चाबन्दीको साटो विचारधाराका आधारमा प्रष्टाप्रष्टी रूपमा ध्रुवीकृत हुनु नराम्रो चैं होइन ।

यी दुवै पक्ष नेपाली राजनीतिमा राजतन्त्रका विपक्षमा मोर्चावन्दी गर्ने क्रममा स्थापित भएको कम्युनिष्ट कांग्रेस सहकार्यको परम्परा भत्काउने दाउमा छन् । देशभित्र बढ्दो निराशा र राजनीतिक दलहरूकाप्रति बढ्दो वितृष्णको शिकार हुनबाट बच्न यी दुवै पक्षले साना राजनीतिक दलहरूलाई दोष दिने र आफुलाई बलियो बनाउन अपिल गर्ने एकप्रकारको कपटी खेल पनि यही नारामा भेटेका छन् ।

योचाहिँ निश्चित हो कि अहिले कांग्रेस र कम्युनिष्टकाबीचका सहकार्य या जुनसुकै दल अर्को जुनसुकै दलसँग मिल्न सक्ने दिक्कलाग्दो राजनीतिक दाउपेच केवल सत्तामा पुग्न र त्यसमार्फत आफ्नाहरूले लुटखसोट गर्न पाउन भन्नेमा बढी लक्षित देखिन्छ । यस्तो स्वार्थको एकता र मोर्चाबन्दीको साटो विचारधाराका आधारमा प्रष्टाप्रष्टी रूपमा ध्रुवीकृत हुनु नराम्रो चैं होइन ।

गगनले गरिरहेको गल्ती

पछिल्लो समय सत्ताबाट बाहिरिएपछि कांग्रेस एकपटक बञ्चरो लागेर नढलेको राँगोझैँ रन्थनिएर यता र उता भागिरहेको जस्तो देखिन्छ । संसदमा आफू अल्पमतमा परिसकेपछि प्रतिपक्षको भूमिकामा रहनु र जनताका दैनिक सरोकारका विषयहरू तथा सत्ताका अनुचित निर्णयहरू उठाएर जनमत आफ्नो पक्षमा पार्नु स्वाभाविक हुन्थ्यो ।

तर, कांग्रेस संसदीय प्रक्रियालाई अवरुद्ध पारेर सरकार असफल बनाउने दाउमा लागेको छ । उसले यसबारेमा एमालेका गल्तीबाट राम्रो शिक्षा लिन नसकेको जस्तो लाग्छ । राष्ट्रपतिलाई दिइने धन्यवादलाई समेत संसदीय अल्पमत पक्षले बार्गेनिङको विषय बनाउनु संसदीय प्रणालीको नैतिक मापदण्डअनुरूप हैन भन्ने कांग्रेसलाई थाहा नभएको होइन ।

र, यो विवादको केन्द्रमा गगनले व्यवस्थित रुपमा गृहमन्त्री तथा रास्वपाका सभापति रवि लामिछानेलाई पारिरहेका छन् । संसदमा उनी जुरुक्क उठेर चर्को स्वरमा बोलिरहेका, पत्रकार सम्मेलन गरिरहेका र सामाजिक सञ्जालमा रविकै विरुद्ध लेखिरहेका देखिन्छन् । जेठ ९ गतेको कांग्रेस केन्द्रीय समिति र संसदीय दलको संयुक्त बैठकले रवि लामिछानेको राजीनामा माग गर्दैै सडकमा ओर्लने निर्णयसमेत गरेको छ । तत्कालीन राजनीतिक दाउपेचका दृष्टिले यसलाई अन्यथा नमाने पनि गगनका लागि यो एउटा प्रत्युत्पादक कदम सावित हुने देखिन्छ ।

रवि लामिछाने गृह तथा उपप्रधानमन्त्रीका रुपमा प्रधानमन्त्री, संसद र जनताप्रति उत्तरदायी छन् । उनले सहकारीको ब्रम्हलुटमा सामेल भएको भनेर आफूमाथि उठेका प्रश्नको जवाफ दिनुपर्छ । आवस्यक परे कानूनी रूपमा सफाइ पनि लिनुपर्छ ।

उनलाई उत्तरदायी बनाउने काममा प्रतिपक्षका रूपमा कांग्रेसले र त्यसको एकजना नेताका रूपमा गगनले आवाज उठाउनु अस्वाभाविक हैन । तर, गगन रविका विपक्षमा यसरी लागिरहेका छन्, मानौं- रवि नै आगामी निर्वाचनमा गगन र कांग्रेसको प्रतिस्पर्धी हुन् । पहिलो त रविको दल रास्वपाको भविष्य त्यति उज्यालो छैन, जति एकवर्ष पहिले उपनिर्वाचनका समयमा थियो । दोस्रो रविको दलले मत बढाउँदा कांग्रेसलाई मात्र नोक्सान पर्ने हैन ।

रविको दल कमजोर हुँदा पनि या रवि नै कमजोर हुँदा पनि त्यसको प्रत्यक्ष लाभ सबै सोहोरिएर गगनको पोल्टामा जाने हैन । उदाहरणका लागि चितवनमा रवि हार्दा त्यसको लाभ नेकपा एमालेलाई जान्छ कांग्रेसलाई हैन । व्यक्तिका रूपमा पनि रवि गगनको प्रतिस्पर्धी हैनन् । कहाँ ८९ सिटको कांग्रेस, कहाँ २१ सिटको रास्वपा ।

तेस्रो रविको दल कमजोर हुँदा पनि या रवि नै कमजोर हुँदा पनि त्यसको प्रत्यक्ष लाभ सबै सोहोरिएर गगनको पोल्टामा जाने हैन । उदाहरणका लागि चितवनमा रवि हार्दा त्यसको लाभ नेकपा एमालेलाई जान्छ कांग्रेसलाई हैन । व्यक्तिका रूपमा पनि रवि गगनको प्रतिस्पर्धी हैनन् । कहाँ ८९ सिटको कांग्रेस, कहाँ २१ सिटको रास्वपा । उसले जति मत र सिट बढाएपनि अर्को निर्वाचनमा पहिलो दल बन्ने सम्भावना छैन । कांग्रेसले ढंग पुर्‍याउँदा त्यस्तो सम्भावना अझै राख्छ ।

अर्को कुरा नेपाली राजनीतिमा व्यक्तिका दृष्टिले गगनको प्रतिस्पर्धामा आउनुपर्ने एमालेका महासचिव शंकर पोखरेल, एकीकृत समाजवादीका महासचिव घनश्याम भुसाल र माओवादी केन्द्रका उपमहासचिव वर्षमान पुन हुन्। घनश्याम भुसाल र वर्षमान पुन तत्काल यस्तो प्रतिपस्पर्धामा आउन उनीहरूको दलको मताधारले दिँदैन । शंकर पोखरेल अहिले पनि एमालेका निर्णायक नेता हैनन् र निकट भविष्यमा अर्थात् आउने ८ वर्षसम्म ओलीबाट शंकरमा नेतृत्व आउने सम्भावना पनि छैन । एमालेको साङ्गठनिक तागतको भरबाहेक शंकरलाई गगनको जस्तो गैरपार्टी जनमतको लोकप्रिय समर्थन पनि हासिल भएको देखिँदैन ।

प्रचण्डको राजनीतिक तागत उनले अरु दलहरूसँग खेल्ने दाउपेचको खेलमा छ । जनमतलाई प्रभावित गर्ने साँगठनिक आधार माओवादीले गुमाइसकेको छ ।

शेरबहादुर देउवाको राजनीतिक आधार उनको उदारवादी विचार र काठमाडौंको सत्तारुढ वर्गसँगको उनको सम्बन्धमा आधारित छ । तर, उमेरका कारण उनी पनि आउने दिनमा नेपाली राजनीतिमा आफ्नो सान्दर्भिकता गुमाउने अवस्थाको सन्निकट छन् ।

यसरी हेर्दा आउने निर्वाचनमा गगनले, यदि उनी कांग्रेस सभापति बन्नसके भने  प्रतिस्पर्धा गर्ने भनेको एमाले अध्यक्ष केपी ओलीसँग नै हो । ओलीसँग गगनको भन्दा राजनीतिक पुँजी निकै धेरै छ । पार्टीभित्र अहिले कसैले पनि ओलीको राजनीतिक ‘अथोरिटी’लाई चुनौती दिन सक्दैन, दिने व्यक्तित्व तयार भएको छैन । इतिहासले पनि र वर्तमानमा जनमतको दृष्टिले (०७९को निर्वाचनमा प्राप्त मत) सबैभन्दा बढी मताधार भएको दलका नेताका हैसियतले पनि ओली नै समकालीन राजनीतिका बलशाली नेता हुन् । यसर्थ, गगनले आगामी निर्वाचनमा, प्रधानमन्त्रीको उम्मेदवारका रूपमा कांग्रेसबाट अनुमोदन पाए भने पनि उनको चुनौती हुन् केपी ओली ।

तर, गगन अहिले जे गरिरहेका छन्, जो ओलीप्रति कतै लक्षित छैन् । आफूभन्दा धेरै जुनीयर र राजनीतिक पुँजी नभएका एकजना पपुलिष्ट रवि लामिछानेको पछि सुरुवाल खैंचेर दौडिरहेका देखिन्छन् । उनको प्रयासले रवि लामिछानेको पद तत्कालका लागि धरापमा परेछ नै भने पनि या रास्वपाको प्रभाव विस्तार स्थिर भएछ भने पनि त्यसको राजनीतिक लाभ गगनलाई मात्र हात लाग्ने होइन । कांग्रेस, एमाले र माओवादीबाट आजित भएर रविका पछि लागेको जनमतले जति कांग्रेसको मताधार भत्केको छ, त्यति नै एमालेको पनि भत्केको छ । यसरी बाहिरिएको जनमत आफ्ना घरतिर फर्क्यो भने त्यसको लाभ कांग्रेसलाई जति एमालेलाई पनि हुन्छ ।

तत्काल हेर्दा रवि र ओलीको स्वार्थ एकै ठाउँमा गाँसिएको देखिएपनि यो दुवैको राजनीतिक दाउपेचको विषय मात्र हो । दिर्घकालीन सहयात्राको गठबन्धन होइन । अन्तिममा रवि र प्रतिपक्षमध्ये एउटा रोज्नुपर्ने भयो या रविको छविको भारी बोक्न गाह्रो भयो भने ओलीले कुनैपनि बेला उनलाई काखबाट हुत्याइदिन सक्छन् ।

तत्काल हेर्दा रवि र ओलीको स्वार्थ एकै ठाउँमा गाँसिएको देखिएपनि यो दुवैको राजनीतिक दाउपेचको विषय मात्र हो । दिर्घकालीन सहयात्राको गठबन्धन होइन । अन्तिममा रवि र प्रतिपक्षमध्ये एउटा रोज्नुपर्ने भयो या रविको छविको भारी बोक्न गाह्रो भयो भने ओलीले कुनैपनि बेला उनलाई काखबाट हुत्याइदिन सक्छन् । आफ्नै सहकर्मी माधव नेपालहरूसँग पनि मिल्न नसक्ने ओलीले रविलाई अर्को निर्वाचनमा साथ लिएर जाने सम्भावना पनि छैन । त्यस्तो भयो भने पनि त्यो कमल थापा या राजेन्द्र लिङ्देनसँगको सहकार्यको हैसियतभन्दा माथि जाने सम्भावना झनै छैन । उनका लागि रवि लामिछानेसँग भन्दा प्रचण्डसँगको सहकार्य सहज हुनेछ ।

यस्तो अवस्थामा ओलीलाई छाडेर रविमाथि बर्साइरहेको लाठीले गगनलाई नै कमजोर हैसियतको देखाउने छ । यो मैले यसै भनेको पनि हैन । केहीदिन पहिले एकजना गगनका शुभचिन्तक पत्रकारले सोधेका थिए कि रवि र गगनजस्ता युवाका बीच प्रतिस्पर्धा देखिनुलाई कसरी लिनुहुन्छ ? यसको अर्थ कांग्रेसकै तल्लो तहमा पनि गगनले रविलाई देखाइदियो कमजोर बनायो भन्ने सन्देश जाला । तर, गगनको प्रतिस्पर्धा आफूभन्दा कमजोर व्यक्तिसँग भएको स्वीकार गर्दा उनको हैसियत पनि एक तह तल झरेको सन्देश जानेछ । उनले गरिरहेको गल्ती यही हो ।

रवि साथमा नभएपनि ओलीको शक्ति घट्ने हैन । ओली सत्ता र शक्तिका पुराना खेलाडी हुन् र उनी हारलाई कानूनी रुपमा बाहेक स्वीकार्ने मानसिकताका छोटो दूरीका यात्रु हैनन् । आउने माहाधिवेशनबाट पनि ओली अध्यक्ष हुने निश्चितजस्तो देखिएको छ । एमालेले आउने निर्वाचन ओलीकै नेतृत्वमा या उनलाई प्रधानमन्त्री मानेर लड्ने पनि पक्का छ । त्यतिबेला गगनले ओलीलाई इतिहासमा गरेका काम र व्यवहारका लागि आलोचना गर्न त पाउलान् तर, कांग्रेसले इतिहासमा गरेको गल्तीहरूको भारी पनि गगनको थाप्लोमा बोझ बनेर बसिरहने छ ।

यस्तो अवस्थामा अहिले नै गगनले आफूलाई रविको स्तरमा राखेर प्रतिस्पर्धा गरेको देखिनुले उनलाई कमजोर बनाएको छ । उनले त अब आफ्नो सम्पूर्ण ध्यान ओलीसँगको प्रतिस्पर्धाका लागि लगाउनुपर्ने हो । एकजना पर्यवेक्षकका रूपमा म गगनको ध्यान यतातिर आकर्षित गर्न चाहन्छु ।

 १० जेठ २०८१ १८:५०

Nepalviews.com

Wednesday, August 30, 2023

मैले चिनेका प्रदिप गिरी

 पहिल्यै भन्नु उपयुक्त होला म प्रदिप गिरीका विषयमा लेख्ने सामर्थ्य राख्दिनँ, न संगतले न त अध्ययनले। तर, मलाई उनका सम्मानमा केही नलेख्नु उनीप्रति सम्मान नगरेको ठहर्ला र लेखक हुनुको धर्म विपरित होला भन्ने लागिरहेको थियो। गतवर्ष देखि यो प्रयास पनि गर्दै थिएँ। तर म आफूलाई उनका विषयमा लेख्न अपूर्ण हुँ भन्ने संकोचले लखेटिरहेको थियो। अहिले यता आदरणीय प्रदिप गिरीको अस्तु विसर्जनको विषयलाई लिएर परिवार र अनुयायीका बिच विवाद र बहस जारी छ। उनको मृत्युको वार्षिकीमा अनेक कार्यक्रमहरु आयोजना भए। विभिन्न माध्यमबाट उनलाई सम्झने र श्रद्धा व्यक्त गर्ने काम भए। यसै मेसोमा म उनीप्रति श्रद्धा व्यक्त गर्ने उद्देश्यले लेख्ने जमर्कोमा छु।

क्यान्सरले शिथिल बनाएर र चुँड्नु अघिसम्म हामी धेरैका दाई प्रिय प्रदिप गिरी नेपाली समाजलाई खासगरी युवाहरुलाई भविष्य देखाउने एउटा दियालो जस्ता थिए। र, सबैभन्दा चिन्ताको विषय यो छ कि उनको बौद्धिक उचाइको क्षतिपूर्ति गर्ने चिन्तक समकालिन राजनीतिमा दुर्लभ छन, न हाम्रा प्राज्ञहरुले नै उनको अभाव पूर्ति गर्न सक्छन्। एकप्रकारको शुन्यता र अभाव यो वर्षभरी खट्किरहेको छ। झन् हालसालै हाम्रो राजनीतिका खेलाडीहरुले संसद, सरकार र संविधानलाई जसरी अश्लिल ढंगले गिजोलेका छन्, त्यस्तो बेला हाम्रो भविष्य सकिएको हैन है भनिदिने र सत्ता सञ्चालकहरुलाई उच्च नैतिक बलसहित प्रश्न गर्ने मान्छेको अभाव भयानक लाग्दोरहेछ।

२०३६ सालको विद्यार्थी आन्दोलनभन्दा पहिले नै पञ्चायती जगजगी भएको बेला स्कुले विद्यार्थी छँदा बनारसबाट निस्कने कुनै काँग्रेसी पत्रिका, तरुण हुनुपर्छ, मार्फत्  मैले उनको नामसम्म थाहा पाएको थिएँ। पछि जनमतसंग्रहकालीन खुला परिवेशमा छापिने पत्रपत्रिकामा उनका विचार लगातार पढ्न र सुन्न पाइन्थ्यो। उनका बारेमा काँग्रेसवृत्तमा मात्र हैन, वामपन्थी वृत्तका कार्यकर्तामा पनि चासो रहन्थ्यो। त्यतिबेलाका हामी उग्रकाँग्रेस विरोधीहरू पनि उनका लेख अन्तवार्ता खोजीखोजी पढ्ने गर्थ्यौं।

मलाई उनको तार्किक क्षमता र बहुविधागत ज्ञान र त्यसलाई समय सापेक्ष प्रयोग गर्ने क्षमताले आकर्षित गर्थ्यो। उनको बोली र लेखाइ दुवैमा एकप्रकारको लय उत्पन्न हुन्थ्यो जसले हामीलाई लोभ्याउँथ्यो। धेरैपछि भने उनका केही दोहोरिइरहने शब्द र भाषाले कहिले कहिले झर्को पनि लाग्थ्यो। केही शब्दहरु निरन्तर पुनरोक्त्ति ‘क्लिशे’जस्ता पनि भएका थिए।

गिरीसँगको पहिलो भेटको संयोग भने निकैपछि २०५७ सालतिर मार्टिन चौतारीमा भएको थियो। भारतीय समाजवादी आन्दोलनका एकजना चिन्तक विजयप्रताप पनि सहभागी रहेको चौतारी बहसमा नेपाल भारत सम्बन्धका विषयमा कुरा भएको थियो। काठमाडौंबाट उडेको भारतीय वायुसेवाको जहाज अपहरण काण्डको धेरै समय भएको थिएन र दिल्ली काठमाडौं सम्बन्धमा केही आशंकाहरु देखिएको समय थियो। प्रदिप गिरी पनि उपस्थित थिए। त्यतिबेलासम्म नेपाली काँग्रेसप्रति मेरो दृष्टिकोणमा केही तटस्थभाव आइसकेको थियो। कार्यक्रममा मैले विपीको जेल जर्नल र आत्मवृत्तान्तबाट आफू प्रभावित भएको र उनीप्रतिको धारणा बदलिएको बताएको थिएँ, यो प्रसंग पनि नेपाल भारत सम्बन्धका विषयमा नै लक्षित थियो।

कार्यक्रम सकेर निस्कँदै गर्दा ढोकैमा भेट भएकाबेला उनले भनेका थिए, ‘झलक जी, कसैको पनि आत्मवृत्तान्तमा भनिएका सबै कुरा सही हुन्छन् भन्ने भ्रममा नपर्नुहोला।” कतिपय निजी सवालमा पनि खुलेर कुरा गरेको पाइएका विपीको आत्मवृत्तान्तमा उनले इतिहास र आफैप्रति न्याय गरे होलान् भन्ने मेरो धारणा गिरीको भनाइले खण्डित गरेको थियो। मनमा जिज्ञासाहरु भरिएका थिए।

त्यसदेखि यता ‘प्रदिप दाइ’ सँग सम्वाद हुने अनेक अवसर जुरे। थोरैमात्र अन्तरंग भेट भए धेरै त सार्वजनिक भेला गोष्ठीहरुमा नै भेटिएका हुन्। आफ्नो ज्ञान बाँड्न सँधै तत्पर उनको व्यक्तित्व जहिले पनि हाम्रा लागि आकर्षणको विषय बनिरह्यो। उनको व्यक्तित्व समग्रमा उनको बौद्धिकता र निस्पृह झैं लाग्ने आलोचनात्मक अभिव्यक्तिबाट बनेको थियो। मैले उनलाई जसरी बुझें त्यसरी अरुले पनि बुझ्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्दैन। तैपनि २०५० यता उनले हाम्रो समाजमा खेलेका केही अर्थपूर्ण भूमिकाका पाटाबारे मलाई लागेका कुरा यहाँ चर्चा गर्नेछु।

माओवादी जनयुद्ध
प्रदिप गिरी साँच्चै के हुन् भन्ने अलमल जहिले पनि उत्पन्न भइरहन्थ्यो। व्यक्तिगत सम्बन्धमा उनी उदारवादी थिए। पारिवारिक जीवन जे जस्तो बिताए, त्यसबाट उनी रागविरागको मिश्रण देखिन्थ्यो। कुनै अनुशासनबद्ध जीवन नदेखिने र बेलाबखत खोजी गर्दा पनि भेट्न नसकिने उनी सन्यासी जस्ता पनि लाग्थे। उनको जीवन दर्शनमा तीनवटा गजबको मिश्रण थियो। उनी समाजवादी पनि थिए र सँगै व्यक्तिगत स्वतन्त्रताका हिमायती पनि। ‘एक्काइसौं शताब्दीको कुनैपनि समाजवादले नागरिक स्वतन्त्रतालाई नवनिर्माणको अनिवार्य सर्तका रुपमा राख्नुपर्नेछ। तर अर्को हेक्का राख्नैपर्छ यो अनिवार्य सर्त हो, पर्याप्त सर्त होइन’ (कान्तिपुर, मंसिर ७, २०७७) । यसरी उनले व्यक्तिगत स्वतन्त्रता समाजवादको अनिवार्य हिस्सा हो भन्दै आफूलाई व्यक्तिगत स्वतन्त्रतासहितको समाजवादी पक्षधर भनेर वकालत गरेका छन्।

उनी पार्टीमा बसिरहे तर कहिल्यै पार्टीको अनुशासनमा बसेनन्। उनले आफ्ना कुनै नेताको आलोचना गर्न पनि छाडेनन् सम्मान पनि गरिरहे। कहिल्यै मन्त्री पनि बनेनन्। बहसका क्रममा विपी र उनको विचार तथा निर्णयहरुमा प्रश्न उठाइरहे। संसदको निर्वाचन लड्न र संसदमा पुग्ने अवसर पनि गुमाएनन्। संविधान जारी हुने बखत त्यसमा हस्ताक्षर पनि गरेनन्।

उनको विचार मूलतः मार्क्सवाद प्रेरित समाजवादमा आधारित थियो। उनी मार्क्सवादी दर्शन बुझेका र जीवन दृष्टिमा मार्क्सवादसँग तादात्म्य राख्दै हिँडेका तर कहिल्यै मार्क्सवादी नभएका व्यक्ति लाग्थे। युवा उमेरमैं उनले लेनिन र लोहियाबारे लेखेका निबन्धहरु पढ्दा उनमा सुदूर समयका लागि साम्यवादप्रति विश्वास र आकर्षण थियो जस्तो देखिन्छ।

उनको विश्लेषण पद्धति ऐतिहासिक भौतिकवादको नजिक थियो भने पूर्वीय दर्शनप्रति मोह पनि देखिन्थ्यो। गान्धीका आदर्शलाई जीवन शैलीका रुपमा पच्छ्याउने प्रयास गरेका थिए उनले। यसबाट उनलाई बुझ्न चाहनेहरूका लागि समेत एउटा गोलमाल उत्पन्न हुन्थ्यो। उनी गान्धीका प्रशंसक त थिए तर माओको ऐतिहासिक भूमिकालाई कहिल्यै अवमूल्यन पनि गरेनन्। एकप्रकारको विरोधाभाष देखा परिरहन्थ्यो। कतै न कतै गान्धी र माओले पूर्वीया ज्ञान दर्शन र सभ्यताका आधारमा पश्चिमा आधुनिक विचारलाई टक्कर दिएको खुशी उनमा थियो कि जस्तो पनि लाग्थ्यो। वैश्विक विचार र अनुभवलाई स्थानीय चिन्तन र दर्शन परम्परासहित अँगाल्न खोजेजस्ता लाग्थे।

नेपालमा माओवादीहरुले जनयुद्ध सुरु गरेर एकस्तरमा पुगेपछि त्यसले समाजमा तरङ्ग सिर्जना गर्न थाल्यो। समाजमा भय पनि थियो। तल्लोस्तरमा काँग्रेस कार्यकर्ताहरू माओवादीको तारो बनिरहेका थिए। प्रदिपले माओवादी हिंसाप्रति निरन्तर असहमति जनाइरहे तर जनयुद्धको भर्त्सना कहिल्यै गरेनन्, बरू दमन गरेर माओवादी सकिन्नन् भन्ने भाष्य निर्माण गर्न प्रयास गरिरहे, सत्तालाई चेतावनी दिइरहे। उनको एउटा भनाइ चर्चित थियो: नालीमा हिलो राखिरहने र लामखुट्टे मात्र मार्ने उपायले लामखुट्टेबाट मुक्त हुन सकिन्न। अर्थात् समाजमा विद्यमान गरिबी र विभेदका कहालिलाग्दो अवस्था रहुञ्जेल विद्रोह यो वा त्यो रुपमा भइरहन्छ भन्ने उनको मान्यता थियो।

उनले माओवादीहरुले अघि सारेका धेरै कार्यसूचिलाई समर्थन गरिरहे र निष्कर्षमा पुर्‍याउन सहयोग पनि गरिरहे। प्रचण्डले खेलेको भूमिकाको प्रशंसा पनि गरे र पछिल्ला प्रचण्डको प्रखर आलोचना पनि गरे। उनले लेखेका छन्- ‘सत्तामुखी राजनीतिमा आकंठ डुबेका दल र नेताहरु यथास्थितिवादी राजनीतिभन्दा अगाडि हत्तपत्त कहिल्यै सोच्दैनन्। यसैकारण आज माओवादीहरु पराभूत र पराजित मासिकताबाट ग्रस्त छन्। होइन भने एउटा कुरा भन्नैपर्छ, ऐतिहासिक निर्णयको त्यस घडीमा आज जनताको तिब्र र व्यापक असन्तोषलाई प्रतिनिधित्व गर्ने श्रेय त्यस समय भूमिगत अवस्थामा रहेको माओवादीलाई नै जान्छ।’ (कान्तिपुर, २४ मंसीर २०७८) यहाँ उनले माओवादी आन्दोलनले उठाएका कार्यसूचिको समर्थन गरेका छन्। तर, त्यस यताका वर्षमा माओवादीहरुले गुमाएको नैतिक बललाई पनि छेड हानेका छन्।

यहाँनिर उनले प्रयोग गरेको पराभूत शब्दको अर्थ बडो महत्वको छ। यो शब्दले पराजित मात्र बताउँदैन, नष्ट भ्रष्ट भएको भन्ने पनि अर्थ दिन्छ। यसरी कुनै विद्रोही शक्तिप्रति, संस्थापनले आतंककारी भनेकै समयमा पनि उच्च नैतिक समर्थन गर्ने र उसैलाई कमजोरी देखेपछि भद्र तर कडा बिरोध गर्ने नैतिक बल थोरैमा मात्र हुन्छ। समाजमा विद्यमान संकटहरुको समाधान एउटा क्रान्तिकारी परिवर्तनबाट मात्र सम्भव छ भन्ने हेक्का उनले राखिरहे। तर, यसको साधनका रुपमा भने उनी जहिल्यै शान्तिपूर्ण बाटोको पक्षमा उभिए। गान्धी, लोहिया र जयप्रकाश नारायणप्रति अगाध श्रद्धा राख्ने गिरीका तर्फबाट माओवादीको हिंसात्मक विद्रोहको बारेमा व्यक्त विचार क्रान्तिप्रति उनको आकर्षण र समय चेतको गजब अभिव्यक्ति थियो। माओवादीले कसरी गति छाडे भन्ने विषय चैं उनको नियन्त्रण बाहिरको कुरा थियो।

उनको व्यक्तित्वको अरु राजनीतिज्ञको भन्दा फरक पाटो थियो यो।

उत्पीडित समुदायका साथी
प्रदिप गिरी काँग्रेसको केन्द्रीय समितिमा थिए। धेरै समय साँसद पनि भए तर कहिल्यै कार्यकारी पदमा बसेनन्। एउटा काँग्रेसका रुपमा दलका आधिकारीक धारणामा बाँधिएर पनि बसेनन्। जस्तो काँग्रेसका महामन्त्री विमलेन्द्र निधी, काँग्रेस नेतृ लिला कोइरालाहरू मधेश आन्दोलनको तारो भइरहँदा पनि प्रदिप गिरी चैं मधेश आन्दोलनको समर्थनमा लागिरहे। बोलिरहे। आन्दोलनलाई धाप दिइरहे। उनी दलित, महिला, जनजाती या उत्पीडितहरुका पक्षमा बोलिरहन्थे। उनीहरूका अधिकारका कुरा गरिरहन्थे।

मधेशमा आगो बलिरहेकै बेला संविधान जारी भए यसको स्वामित्व विभाजित हुन्छ र समग्र राष्ट्रिय एकतामा खलल पर्छ भन्ने उनको दृष्टिकोण थियो। उनले संविधान सभा सदस्य भएर पनि र नेपाली काँग्रेसले ह्विप लगाउँदा पनि संविधानमा हस्ताक्षर नगरेर आफ्नो अडान पुष्टि गरेका थिए। यसले राजनीतिमा उदारवादी सिद्धान्तहरू र परम्परागत मार्क्सवादीभन्दा भिन्न उनको समय चेत निर्माण हुँदै गएको सङ्केत गर्छ। नेपाली समाजको विविधताको प्रतिनिधित्व संविधानले गरोस् भन्ने उनको यो मत महिला, जनजाती र दलित सिमान्तकृतहरुका पक्षमा पनि देखा पर्थ्यो।

एउटा अचम्म के थियो भने पार्टीको केन्द्रीय सदस्य र संसदको सदस्यका रुपमा आफ्ना मतहरू पारित गराउन उनी धेरै बल गर्दैनथे। आफ्ना मत राख्ने, वक्तव्यहरुबाट ‘कन्भिन्स’ गराउन खोजेको देखिने, मत दर्ज गर्ने तर सबैलाई विश्वासमा लिएर आफ्ना मतका पक्षमा निर्णय गराउन बल नगर्ने एकप्रकारको तटस्थभाव उनको व्यक्तित्वको अर्को विरोधाभाष थियो।

मार्क्सका प्रचारक
यसैपनि उनी आफ्ना लेखहरुमा मार्क्सका विचारहरुको सन्दर्भ ल्याइरहन्थे। सन् २०१८ मा मार्क्सको जन्मको दोस्रो शतवार्षिकीका सन्दर्भमा उनले लेखहरू लेखेर र प्रवचन दिएर मार्क्सको जीवन र उनका कार्यहरुको विषद व्याख्या गरेका थिए। मार्क्सको जन्मको दोस्रो शतवार्षिकी कार्यक्रम आयोजना गर्न घनश्याम भूसाल, राम कार्की र सुनिल मानन्धर समेतको एउटा समिति सक्रिय थियो। उनी त्यसको सल्लाहकार समितिमा बस्न राजी भएका थिए। एकजना समाजवादी उदारवादी नेता थिए तर मार्क्सका विचारबाट प्रभावित थिए। उक्त समिति मार्फत र कतिपय बेला नेपाल अध्ययन केन्द्र मार्फत हुने प्रशिक्षण कार्यक्रममा उनी मार्क्सका बारेमा प्रवचन दिन पुग्थे।

एकजना काँग्रेसी नेताले मार्क्स र उनका विचारका बारेमा दिने व्याख्यानले यता कम्युनिष्ट पार्टीमा धेरै भोटो फटालेका नेता या कार्यकर्ताहरू पनि ट्वाँ…पर्थे। मार्क्सबारे आधिकारीक व्याख्या गर्नसक्ने एकजना कुशल वक्ता थिए गिरी, जसले नेपालमा मार्क्सवादी ज्ञान परम्परालाई अघि बढाउन सहयोग पुर्‍याएका थिए। सायद मार्क्सकै बारेमा यति विस्तारमा विशद व्याख्या र आधिकारीक प्रवचनहरु नेपालका कम्युनिष्ट नेताहरुले गरेका छैनन्। मार्क्सलाई उनीजत्तिको कुनैपनि कम्युनिष्ट नेताले पढेको नहुन पनि सक्छ। एकपटक उनले मलाई मार्क्सका बारेमा लेख भनेर आह्वान गरेका थिए, सायद आफ्नो कुनै लेखमा। तर मैले उक्त वर्षभरी मार्क्सतिर फर्केर उनीबारे लेख लेख्ने मनस्थिति नै बनाउन सकिनँ। आफ्ना अनुज पुस्तालाई प्रेरित गर्ने उनको आफ्नै शैली थियो।

युवाहरूसँग गिरी
उनको अर्को विशेषता युवासँगको सङ्गत थियो। उनका लागि भर्खरको उमेरका तर समाजप्रति चासोभाव राख्ने जागरुक युवासँगको सम्वाद निकै महत्वको थियो। उनी सबैलाई आदरभावका साथ सम्बोधन गर्थे। कसैलाई हेय दृष्टिले हेर्ने, आफ्नो ज्ञान र प्रौढतालाई घमण्डको स्रोत बनाउने ढस्सा उनमा कहिल्यै देखिन्नथ्यो। निरन्तरको अध्ययन र परिस्कार, नयाँ कुराहरू सिकिरहने जानिरहने, चाहे त्यो साहित्य र दर्शन होस् चाहे सिनेमा र राजनीति जे विषयमा पनि उनी आफुलाई अपडेट गरिरहन्थे। सिनेमा, पछिल्ला पश्चिमा दर्शन, गीत र संगीतप्रति लगाव पनि उत्तिकै थियो। महाभारतका पात्रहरुका विषयमा व्याखान दिनसक्थे। मार्क्सदेखि गीतासम्म, गुल्जारदेखि कविरसम्मका उद्धरणहरु प्रयोग गरिरहन्थे। यी यस्ता विषय थिए, जसले युवाहरुलाई उनीतिर आकर्षित गरिरहन्थ्यो।

पछिल्ला वर्षहरुमा समयबोधले कुत्कुत्याएका जागरुक युवाहरुले आयोजना गर्ने भेला र साहित्यीक गोष्ठीमा उनी प्रवचन दिन झापादेखि पोखरासम्म पुगिरहन्थे। दलित, जनजाति, मधेसी, पहिचानवादी अभियन्ताले पनि उनलाई आफ्नो अभिभावक जस्तो मानेका थिए। उनी युवाहरूलाई अर्ति दिने र आफ्ना कुरा सुनाउने मात्र हैन, उनीहरुका कुरा पनि धैर्यतापूर्वक सुन्थे। पढ्न र चिन्तन गर्न प्रेरित गर्थे। यो उनले समाज रुपान्तरणमा लाग्न युवाहरुमाथि गरेको भरोसा पनि थियो।

उनले यस बिचमा अर्को राम्रो काम गरेका छन्। विपीका छरिएका रचना र वार्ताहरु संकलन गर्ने काममा पनि योगदान गरे र सँगै काँग्रेसको युवापुस्ताका चिन्तनमा विचारधारात्मक तेल हालेर छाडे। उनीसँग सङ्गत र सम्वादका केही निजी प्रसंगहरु र सम्झनाहरु पनि छन्। जहिले पनि पढ्न र लेख्न प्रेरणा दिइरहने, हौस्याउने र उक्साउने गरिरहन्थे। उनको उपस्थिति र सामिप्यताले हामीलाई एउटा भरोसाको आभास हुन्थ्यो।

उनको व्यक्तित्वमा विरोधाभाष थियो, आफ्नै मतहरुपनि उनी अरुलाई परिक्षण गर्न छाडेर बस्थे। तर कुनै कार्यकारी पदमा नबसेरै नेपाली राजनीतिक तथा बौद्धिक क्षेत्रमा उनको उपस्थिति टड्कारै अनुभूत हुन्थ्यो। उनको अनुपस्थितिले उत्पन्न अभाव शायद पुरा हुनेछैन।

Sunday, August 28, 2022

राजनीतिमा पुस्ताका कुरा


पछिल्लो समय सामाजिक सञ्जालमा विभिन्न तप्काका नेपालीहरुले अहिले देशको नेतृत्व गरिरहेका नेताहरुलाई लक्षित गरेर तिनलाई आगामी निर्वाचनबाट विदा दिनुपर्ने कुरा जोडतोडले उठाउँदै आएका छन् । उनीहरुको माग अब ७० कटेका या आसपासका नेताहरुले देशलाई नेतृत्व गर्न नसक्ने भएकाले नयाँ पुस्ताका युवाहरुले देश हाँकुन भन्ने रहेको छ । वर्तमान नेतृत्वमा रहेका सबैभन्दा बृद्ध शेरबहादुर देउवा र रामचन्द्र पौडेल, झलनाथ खनाल, केपी शर्मा ओली र ७० पनि नपुगेका माधव नेपाल, प्रचण्ड र बाबुराम विदा हुनुपर्ने माग यो पंक्तिको छ । यसमा उमेर लक्षित आक्रोस भन्दा पनि लामो सयम देशको नेतृत्व गरेर पनि समाजलाई गतिशिलता तिर लान नसकेका पुराना अनुहार तारोमा परेको देखिन्छ । यद्यपी बहस भने बुढाहरुलाई विदा गर भन्ने आवाजले निम्त्याएको छ । यहाँ असी पुग्न लागेका देउवा र ७० आसपासका नेताहरु सामेल छन् ।

नेपाली राजनीतिका लागि यो नयाँ नौलो विषय भने होइन । नेकपा एमालेले आफ्नो विधानमा नै ७० वर्ष पछि नेताहरुलाई दलभित्र कार्यकारी भूमिका नदिने व्यवस्था गरेको छ । 

युवा को हो र कसलाई मान्ने भन्ने विषय राजनीतिमा लामो सयम देखि चलिरहेको एउटा नसुल्झिएको मुद्धा हो । युवा हुनुका जैविक र सामाजिक दुवै अर्थहरु हुन्छन् । स्वास्थ्य विज्ञानले कुनै पनि मानिस ३० वर्षको होउञ्जेल उसको सम्पूर्ण शाररिक तथा मानसिक विकास भइसक्ने र त्यसपछिको उमेरमा नयाँ विकास नहुने बरु क्रमशः सेलहरु बुढो हुन्छ भनेको छ । बुद्धी बंगारो आउने समयलाई यस्तो अवस्था मान्ने हो भने पनि त्यो ३० वर्ष भित्रै आउँछ । एउटा अध्ययनले २५ वर्षमा मात्र मानिसको दिमाग पुर्ण विकसित हुन्छ भनेर मानेको छ ।  यता आर्य वैदिक परम्परामा २५ वर्ष सम्म अध्ययन, बाँकी वर्ष सम्म घर गृहस्थी र ६० पछि तिर्थ व्रत र दान धर्म सहित वानप्रस्थको व्यवस्था थियो । अर्थात २५ वर्षमा मात्र मानिस पारिवारिक जिम्मेवारी पुरा गर्न सक्ने हुन्छ भनेर मानिन्थ्यो । महिलाहरुको प्रजनन क्षमता ४५ वर्ष वरपर पुगेपछि रोकिन्छ । यसले उनको प्रकृतिले निर्धारण गरेको युवापन ५० वर्ष पुग्दा नपुग्दा सकिन्छ भन्ने संकेत गर्छ ।  

यी जैविक तथा सामाजिक अवस्थालाई ध्यान दियो भने कोही पनि मानिस ३० वर्षको हुँदा उ पूर्ण रुपमा परिपक्व हुन्छ भन्ने मान्नुपर्छ । सामाजिक रुपमा युवाको परिभाषा वंश वृद्धि या पुनरुत्पादनको काम गर्न आवस्यक पारिवारिक जीम्मेवारी निर्वाह गर्न सक्ने अवस्थाको, सामाजिक क्षेत्रमा नेतृत्व गर्ने क्षमता भएको भनेर मानिन्छ । पछिल्लो समय धेरैजसो विद्यार्थीहरु ३० वर्षको नहुँदै पिएचडि सकेर आफ्नो कार्यक्षेत्रमा लागेका हुन्छन् । करियर थालेका हुन्छन् । 

विश्वमा धेरै देशहरुले चैं १८ वर्ष पुगेकाले मतदाता बन्न सक्ने, १६ वर्षमा नै नागरिकता लिन  सक्ने, १८ वर्षमा सावारी साधन चलाउने अनुमती पत्र पाउन सक्ने, १८ वर्षमा विहे गर्न र सन्तान उत्पादनको कामका लागि योग्य हुने, १८ वर्ष पुगेपछि सेना र प्रहरीमा भर्ना हुन पाउने, विभिन्न सार्वजनिक सेवामा प्रवेश पाउने जस्ता प्रावधान ऐनमा समेटेका हुन्छन् । यसरी सामाजिक र जैविक रुपमा युवा हुनु एउटा प्रक्रिया हुन्छ । अर्कोतिर नेपालले ६० वर्ष पुगेकालाई ज्येष्ठ नागरिक मानेको छ । सार्वजनिक सेवामा ५८, ६०, ६३ र ६५ वर्षको उमेरसम्म काम गर्न पाउने गरि विभिन्न सेवामा उमेर हद तोकिएको छ । हालै ६८ वर्ष पुगेकाले सामाजिक सुरक्षा भत्ता पाउने व्यवस्था गरिएको छ । यो अवकास उमेरका सम्बन्धमा पनि विश्वमा नयाँ नयाँ बहस आरम्भ भएका छन् । सरदर आयुमा भएको बृद्धि र घट्दो जन्मदरका कारण काम गर्ने उमेर समुहको जनसंख्या घट्न थालेपछि खासगरि युरोपमा ६५ देखि ६७ वर्षसम्म मानिसले काम गर्न सक्ने नयाँ प्रावधान राख्न बहस थालिएको छ । यसरी युवा हुनु या वयस्क र बृद्ध हुनु आफैमा प्रकृति र समाजबाट निर्धारित मानकबाट निर्देशित हुन्छ । 

राजनीति एकल कर्म होइन । यो सामुहिकतामा आधारित हुन्छ । कुनै नेताले निर्वाचिन जित्ने कुरा उसको लहडले होइन बरु उसले नेतृत्व गरिरहेको दलको ठुलो पंक्तिले उसलाई विश्वास गरेर, मतदाताको बहुमतले जिताएर मात्र उ चयन हुन्छ र राज्य सञ्चालन गर्ने ठाउँमा पुग्छ । राज्य सञ्चालन आफैमा एकल नेतृत्वको विषय होइन । कुनैपनि नेताले राज्यको स्रोत र सामथ्र्य केलाएर त्यसका आधारमा समाजलाई अघि बढाउन निर्णय गर्छ भने त्यसको कार्यान्वयन गर्ने एउटा राज्य संयन्त्र हुन्छ । यस्तो संयन्त्रमा टेक्नोक्र्याटहरु, कर्मचारीहरु र तिनको तह हुन्छ जस मार्फत नेताले गरेको निर्णय कार्यान्वयनमा जान्छ । यसरी नेताको काम सहि नीति बनाउने र यस्तो संयन्त्रको सही परिचालन मार्फत त्यसलाई कार्यान्वयनमा लाने हो । यसका लागि नेताको उमेर कतिसम्म हुनु योग्य हो भन्ने विषय उसको स्वास्थ्यको अवस्था, उसले आफ्नो दलको र मतदाताको विश्वास जित्न सक्ने आधार र जनताको विश्वास नै हो । शक्तिको अभ्यास मार्फत प्राप्त गरेको शक्ति सम्भ्रान्तको सुविधा, त्यस मार्फत दल र समाजमा स्थापित गरिने विचार सत्ता, अनुभव र ज्ञान त्यस्ता तत्व हुन जसले कसैलाई बृद्ध होउञ्जेल समाजको नेतृत्वकर्ता बनाउने सामथ्र्य दिन्छ ।

अमेरिकाका पूर्व विदेशमन्त्री हेनरी किसिञ्जरले आफ्नो ९९ वर्षको आयुमा पछिल्लो पुस्तक प्रकाशित गरेका छन् । यी उमेरले बृद्ध भएपनि सम्पूर्ण चेतना सहित कुनै पनि युवासंग वर्तमान विश्व मामिलामा प्रभावशाली र प्रामाणिक विचार दिन सक्षम छन् । एकप्रकारले उनी विश्व कुटनीतिक स्कुलका प्राधिकार जस्ता देखिन्छन् ।

कुनै मानिस सक्षम छ कि छैन भन्ने बारे कसरी निर्णय गर्ने ? एकजना रसियाली प्रधानमन्त्री थिए अलेक्सेइ कोसिगिन । उनी ७० वर्षका आसपासमा रहेकै समयमा एकपटक उत्तर भियतनामको भ्रमणमा आएका थिए । त्यहाँबाट उनी भारतीय आकासको प्रयोग गरेर मस्को फर्कदै थिए । तर भारतीय आकास आउनु अघि उनलाई तत्काल पेकिङ भ्रमण नजाँदा भियतनामी युद्धमा आफ्नो देशको कुटनीति असफल होला जस्तो लागेछ । उनी आकासबाटै जहाज मोड्न लगाएर पेकिङतिर लागेछन् । भियतनाम युद्धमा अमेरिकी योजना असफल बनाउन यो भ्रमणको अर्थपूर्ण भूमिका रहेको मानिन्छ । यसैले को कुन उमेरमा बुढो हुन्छ र को कुन उमेरमा तन्नेरी रहन्छ भन्ने विषय उसको निर्णय क्षमतामा भर पर्ने कुरा हो । यसको सामाजिक राजनीतिक परिवेश र मापदण्डहरुबाट पनि निर्णय हुन्छ । बाराक ओबामा ५५ नपुग्दै राजनीतिक भूमिकाबाट पछि हटे तर उनकै दलबाट जो वाइडेन ७९ वर्षमा राष्ट्रपति भए । महाथिर मोहमदले ९२ वर्षमा निर्वाचन लडेर जिते र मलेसीयाको प्रधानमन्त्री बने । दुवै जनताको विश्वासमा आधारित छन् । 

अब हाम्रो सन्दर्भमा जाउँ । हाम्रो आधुनिक राजनीतिको इतिहास त युवाहरुले अघि बढाएका आन्दोलनबाटै बनेको हो । विपि कोइराला र पुष्पालाल श्रेष्ठ, सिपी मैनाली र केपी ओली, मदन भण्डारी या मोदनाथ प्रश्रीत, प्रचण्ड या बाबुराम जसलाई हेरे पनि हाम्रो आधुनिक कालको सम्पूर्ण राजनीतिको थालनी र नेतृत्व युवाहरुले नै गरेका छन् । यता ०४६ को आन्दोलनको नेतृत्व गर्दै गर्दा गणेशमान सिंह, ०४७ को संविधान निर्माणको कालखण्डको नेता कृष्णप्रसाद भट्टराई, ०५१ मा प्रधानमन्त्री बनेका मनमोहन अधिकारी, ०६३ मा शान्ती प्रक्रिया र गणतन्त्र स्थापनाको नेतृत्वकर्ता गिरीजाप्रसाद कोइराला आफ्नो जीवनको उत्तरार्धमा नै थिए । यसैले हाम्रो निकट विगतको इतिहासले राजनीतिक नेतृत्वका लागि उमेर होइन उसको शाररिक मानसिक स्वास्थ्य महत्वपूर्ण हो भन्नेतिर संकेत गर्छ । 

अहिलेको हाम्रो देशको राजनीतिक नेतृत्व उमेरका कारणले असक्षम भएको या नेतृत्व गर्न नसक्ने भएको कत्तिपनि होइन । यो नेतृत्व पंक्तिको दोष चैं २०७२ पछि देशको नेतृत्व गर्दा राज्यबाट गरिने निर्णयहरुमा रहेको अपरिपक्वता, दल या व्यक्तिगत हितहरुलाई प्राथमिकतामा राख्ने तिनको नीयत र सेवा प्रवाहमा राज्य संयन्त्रलाई परिचालन गर्न नसक्दा बढेको भ्रष्टाचार हो । यहि पंक्तिबाट नेपाली जनताले आसा गरेको जस्तो विकास र सुधारको सम्भावना क्षिण हुँदै गएको साँचो हो । सबै एउटै क्षमताका, सबै उस्तै असक्षम र असफल पनि होइनन् । यता हाम्रो युवा मानिएको ६० मुनिको पुस्ता अहिलेको वेथिती र अविकासका लागि कम जिम्मेवार छैन । राजनीतिक नेतृत्वको एउटा सिंढीमा यो पनि बसेको छ । मुख्यमन्त्री र मन्त्री भएको छ, साँसद भएको छ, पार्टीको नीति निर्णय गर्ने तहका विभिन्न  आसनमा विराजमान छ, उच्च तहको प्रशासक भएको छ, ठुलो व्यापारिक घरानाको छ, विकासे परामर्शदाता छ तर उसले काम गरिरहेको ठाउँमा पनि नतिजा सन्तोषजनक छैन । औंलामा गन्न सकिने सिमित युवाहरुका सकारात्मक प्रयासलाई छाड्ने हो भने युवाबाटै पनि आसा गर्न सकिने कमै ठाउँ छ । यसरी हेर्दा उमेर भन्दा पनि उसको नीयत र क्षमता हेरेर हरेकका अलग अलग मुल्याँकन प्रोफाइल बनाएर कसलाई राख्ने र कसलाई विदा गर्ने भन्ने निर्णयमा पुग्न सके मात्र समयलाई न्याय गर्न सकिन्छ ।

Published in Dhorpatan daaily pokhara

Saturday, August 6, 2022

मेरी उनीलाई .......!




“ग्लोबल आइएमई बैंकको मेरी उनीलाई मुद्धती खातामा आफ्नी श्रीमतिका नाममा रकम जम्मा गरिदिनुस र उनको अनुहारमा कहिल्यै नदेखिएको खुशी अनुभव गर्नुहोस् ।” ग्लोबल आइएमई बैंकको बचत खातामा डिपोजिट जम्मा गर्न महिलाहरुलाई आकर्षित गर्ने योजनाबारेको विज्ञापनको मोटो सन्देश यस्तै छ । त्यसका लागि बनाइएको विज्ञापन टेलिभिजन, एफएम र रेडियोहरु, अनलाइनहरु, युट्युव फेसबुक जताततै बज्छ, देखिन्छ । विज्ञापनमा एउटा युवा लोग्ने घरमा प्रवेश गर्छ, पत्नी यसै ठुस्सिएको जस्ती देखिन्छे, (मलाई यी दुवै मोडल या कलाकारको नाम चैं थाहा भएन)  । पुरुष गीत गाउँदै प्रेमप्रस्ताव गर्ने सिनेम्याटिक शैलीमा घुँडा मार्छ, आशिकले आफुले मन पाराएकी तरुनीको हातमा चुम्बन गरेर प्रेमप्रस्तावका रुपमा गुलावको फुल टक्र्याएको जस्तो गरेर रु पाँच लाखको बचत जम्मा गरिदिएको प्रमाणपत्र दिन्छ । भरखर ठुस्सिएकी पत्नी बेहद खुशी देखिन्छे र पतिको छातीमा टाँसिन पुग्छे । विज्ञापनमा त्यसपछि पत्नीहरुलाई आर्थिक रुपले समृद्ध बनाउन सबैका लोग्नेहरुले यस्तो खाता खोलीदेउन भन्ने सन्देश दिने प्रयास गरिएको छ । यता हिमालयन टेलिभिजनमा कालकार माल्विका  सुब्बाले चलाउने जीवन साथी कार्यक्रमलाई पनि बैंकको उक्त खाताका नाममा प्रायोजन गरिएको छ । जीवन साथी कस्तो ? बैंकको विज्ञापनमा आउने पुरुष जस्तो कमाउने र स्त्रि जस्तो पैसा पाएपछि रमाउने जीवन साथी । 

बैंकका लागि यस्तो विज्ञापनका माध्यमबाट आफुप्रति ग्राहकलाई आकर्षित गर्नु, मानिसहरुमा बचत गर्ने बानी बसाल्नु राम्रै हो, व्यवसायीक दृष्टिले । यस्सो हेर्दा कुरा त राम्रो हो, पति पत्नी खुशी हुनु, आर्थिक भविष्य पनि सुरक्षित पार्दै जानु । तर यो विज्ञापन हेर्दा मेरो मनमा भने केही जिज्ञासाहरु उब्जीरहन्छन् । विज्ञापनमा पुरुषले कमाउने, महिला घरमा बस्ने, महिलाका लागि पनि पुरुषले बचत गरिदने र यसो गर्दा परिवार खुशी हुने सन्देश दिइएको छ । हाम्रो समाजको मनोविज्ञान निर्माण गर्ने यस्ता विज्ञापनहरुले कस्तो पुरुष र नारीलाई आदर्श मान्छ भन्ने देखाउने एउटा उदाहरण हो यो । 

यो विज्ञापनले महिलालाई पराश्रीत मानिसका रुपमा देखाउँछ । उसको स्वतन्त्र व्यक्तित्व या अस्तित्व अस्विकार गर्छ । पुरुष घर बाहिर जान्छ र कमाउँछ, महिला घर बस्छे र लोग्नेको कमाइले घर चलाउँछे । पैसा कमाउन र श्रीमतीका नाममा जम्मा गरिदिन सक्ने पुरुष आदर्श पुरुष हो । घर पुरुषको, पैसा कमाई पुरुषको, उ आफ्नो आयस्ताबाट अलिकति रकम पत्नीलाई दिन्छ र उसको अनुहारको हाँसो मुस्कान या खुशी किन्छ । पत्नी पैसा पाएकोमा दंग पर्छे र आफुलाई पतीको काखमा समर्पित गर्छे ।  यसरी जम्मा गरिदिन नसक्ने पुरुषले पत्नीलाई खुशी पार्न सक्दैन । जब पत्नी खुशी हुन्न परिवार पनि खुशी रहँदैन । समाजका पुरुष र महिला दुवैमा यसले एउटा मनोविज्ञान निर्माण गर्छ, जसलाई हाम्रो पितृसत्तात्मक समाजले पहिले देखिनै संस्कारका रुपमा लालन पालन गरेको छ कि घर र पत्नी पतिका परिश्रमबाट चल्ने, पतिको नियन्त्रणका वस्तु हुन । पति पहिलो दर्जाका हुन्छन् पत्नी दोस्रो । 

जबकी नेपालमा केही बैंकका प्रमुख कार्यकारी पदमा महिलाहरु कार्यरत छन् । उदाहरणका लागि लागि मेघा बैंकमा सिइओ महिला (श्रीमती खुँजेली) भएको बेला उनले यस्तो विज्ञापनलाई कसरी हेर्दी हुन ? हुनसक्छ बैंकको सिइओका रुपमा उनको कमाई उनको पतिको भन्दा बढी होस् । उनले पतिका नाममा बैंक खाता खोलेर पतिको प्रेम र आलिंगन खरिद गर्ने पनि योजना बनाएर विज्ञापन गर्ने भनिन भने पुरुषहरु के सोच्दा हुन ? 

विज्ञापनको यो सन्देशले महिलाहरुलाई घरबाट सार्वजनिक जीवनमा निस्केर आफ्नै योग्यताबाट कमाइ गर्ने, घर परिवार चलाउने, समाज र संस्थाहरु हाँक्ने ल्याकत सहितका अलग व्यक्तित्वका रुपमा स्विकार गर्दैन । स्वयं उक्त विज्ञापनमा मोडलिङ गर्ने महिला आफै मोडल र कलाकारका रुपमा अलग पहिचान र आफ्नो जीवन आफै चलाउन सक्ने गरि कमाइधमाई गर्ने व्यक्तित्व हुनसक्छिन् । महिलाहरु को भन्दा को कम भन्दै सार्वजनिक जीवनमा प्रतिस्पर्धामा उत्रेर पुरुषको अधिनस्थ बस्ने होइन पुरुष सरह बन्ने, घर भित्र र बाहिर आफ्ना लागि पुरुष समानको स्थान र सम्मान खोज्ने हकदारहरु हुन, अहिले सर्वत्र त्यसका लागि संघर्षरत महिलाहरु उपस्थित छन् । पुँजीवादी विकासले सामाजिक उत्पादन शक्तिलाई विस्तार गर्न महिलाहरुलाई घरबाहिर तानेर ल्याउने गरेको छ । पुरुषको कमाइले मात्र या महिलाको कमाइले मात्र सामुहिक परिवार चलाउन नसक्ने मध्यम वर्ग अहिले सामाजिक वर्गमा सबैभन्दा ठुलो संख्यामा छ । तर विज्ञापनमा यसलाई पुरै वेवास्ता गरिएको छ । 

सरासर महिलालाई अधिनस्थ राख्ने गरि ल्याइएको यो विज्ञापन अहिले सम्झनामा आएको भने नेपालको नागरिकता सम्बन्धी कानूनमा हालै गरिएको संसोधन र त्यसमा महिलालाई विभेद हुनेगरि थोपरिएको व्यवस्थाका कारणले हो । जसरी घर भित्र पत्नी माथि पतिको नियन्त्रण हुन्छ त्यसरी नै देशका समग्र नारीहरुमाथि पुरुषहरुको नियन्त्रण हुनुपर्छ भन्ने मान्यता अहिलेको नागरिकता सम्बन्धी कानूनले गर्छ । देश पुरुषको हो । पुरुषको खटनपटनमा महिलाले चलेसम्म तिनीहरु यहाँ बस्न योग्य हुन्छन् अन्यथा तिनले देश दावी गर्न पाउन्नन । पुरुषले विदेशी महिलासंग वैवाहिक सम्बन्ध राख्न र उसंग जन्मेका सन्तानलाई नेपाली नागरिकता दिन सहजै पाउँछ तर महिलाले विदेशी पुरुषसंग विहे गरेपछि सकियो, उसको लोग्ने यता आएर नागरिकता पनि पाउँदैन, उसंगबाट जन्मेका सन्तानले बाउको बारेमा था छैन भनेपछि मात्र नेपालमा नागरिकता पाउँछन् त्यो पनि जन्मेदेखि नै नेपालमा बसेको हुनुपर्छ । आमाका नाममा वंशजको आधारमा नेपाली नागरिकता छ तर विदेशीसंग विहे गरेकोले उसका सन्तानले वंशजको नागरिकता पाउन सक्दैनन् । तर पुरुषका हकमा यो लागु हुँदैन, उसले विदेशबाट कुनै महिलाबाट सन्तान प्राप्त गरी नेपाल ल्यायो भनेपनि सहजै वंशजका आधारमा आफ्ना सन्तानलाई नागरिकता दिन सक्छ ।

महिलालाई अधिनस्थ राख्ने यो अपमानजनक नागकिरता सम्बन्धी कानुन हाम्रो संसदले पास गरेको हो । झिनो मसिनो रुपमा यसका विपक्षमा स्वर उठाइएको भएपनि त्यसलाई सरकार र संसदले सुनेन । यस्तो कानुन बनाउन संसदमा रहेका नेपाली काँग्रेस, नेकपा माओवादी केन्द्र, नेकपा एमाले लगायतका सबै दलका महिला पुरुष जिम्मेवार छन् । वामपन्थी र उदारवादी सबै सहमत छन् । राजनीतिक वृत्तभित्र यसमा विमती देखिएको चैं नेपाली पुरुषसंग विहे गर्ने महिलाले विहेको लगत्तै उताको नागरिकता त्यागेपछि यताको नागरिकता पाउने छन् भन्ने प्रावधानमा हो । यस्तो विरोध संविधानले महिला र पुरुषलाई समान मानेकोले नेपाली नागरिकसंग विहे गर्ने विदेशी महिला या पुरुष दुवैको हकमा समान व्यवहार गरियोस भन्ने मनसायले आएको छैन । बरु नेपालका धेरै पुरुषले भारतीय महिलासंग विहे गर्छन् र त्यसरी आउने भारतीय महिला र तिनका सन्तानले नेपाल ढाकेर नेपाललाई सिक्किम या फिजी बनाउँछन् भन्ने काल्पनिकिमा आधारित छ । जबकी नेपालमा नागरिकता वितरण हुन थालेको ७० वर्ष यताको इतिहासले यसलाई स्वतः खण्डन गर्छ ।

यता नागरिकता सम्बन्धी यो व्यवस्थाले नेपालमै जन्मे हुर्केकी कुनै महिलाले नेपाली पुरुषसंग जन्माएको सन्तान बाबुको पहिचान विना नेपाली नागरिक बन्न लोग्ने या बाबु पत्ता नलागेको घोषणा गर्नुपर्ने भनेको छ । अर्थात कुनै महिलाले आफ्नो गर्भासयमा हुर्केको सन्तानको बाबु को हो भन्ने जानकारी छैन भन्ने वकपत्र जिल्ला प्रशासनमा दर्ज गरेपछि मात्र उनका सन्तानले वंशजका आधारमा नेपाली नागरिकता पाउँछन् । पुरुषका हकमा यो व्यवस्था छैन । यसरी पनि कानूनले महिलालाई पुरुष अधिनस्थ बनाएको छ । जसरी घर पुरुषको हो, पत्नी पुरुषको अधिनस्थ हो भन्ने आम पितृसत्तात्मक व्यवस्था छ त्यसरी नै नेपालको नागरिकता सम्बन्धी कानुनले देश पुरुषको हो, नेपाली पुरुषको अधिनस्थता स्विकार नगर्ने महिला, नेपाली पुरुषसंग विहे नगर्ने नेपालकै छोरी र उसका सन्तान नेपाली हुन सक्दैनन् भन्ने भाष्य स्थापित गरेको छ । पुरुषको लिंग र विर्यलाई देश या राष्ट्रको जिनेटिक आधार मान्ने यो राष्ट्रवाद नेपालको कन्जर्भेटिभ, लिवरल र लेफ्ट भनिने तिनैथरी राजनीतिक शक्तिको वैचारिक स्रोत बनेको छ । विभेदलाई निरन्तरता दिने संविधान तिनै थरी शक्तिको साझा दस्तावेज हो र अहिलेको कानुन पनि सबैको साझा प्रतिवद्धता हो । पञ्चायतकालबाट स्थापित पहाडे राष्ट्रवादको भद्धा नक्कल गरिएको यो कानुन आफैमा विभेदकारी सिद्धान्तमा आधारित छ । 

महिलाहरु घरभित्र पनि र बाहिर पनि स्वतन्त्र हुन सक्दैनन् भन्ने वैचारिकता मेरी उनीलाई .... भन्ने विज्ञापनमा स्थापित गर्न खोजिए जस्तै वर्तमान नागरिकता सम्बन्धी कानुनले त्यसलाई थप जटिल बनाएर व्यवस्थापन गरेको छ । महिला शरिर र यौनिकता, तथा उसको स्वतन्त्र व्यक्तित्वमाथिको यो बन्देज ढिलो चाँडो भत्किने छ, तर त्यस अघि हामीकहाँको राजनीतिक नेतृत्वको दिमागमा लागेको पितृसत्ताको खिया घोटेर फाल्नुपर्ने छ ।